Zahiriddin Muhammad Bobur davrida iqtisodiyot

Zahiriddin Muhammad Bobur davrida iqtisodiyot
3-^B TOM talabasi I.Boltayev
Buyuk davlat arbobi, qomusiy olim Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) va uning avlodlari tomonidan ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy masalalarda katta ishlar amalga oshirilganligi bizga tarixiy bitiklardan ma‘lum.
Xususan, Boburning «Boburnoma», «Mubayyin» kabi asarlarida iqtisodiyotga oid ma‘lumotlar, shu jumladan, soliq siyosatiga katta o’rin berilgan. «Zakot to’g’risidagi katta kitob» da esa o’sha davrdagi soliq, uning turlari to’g’risida qimmatli fikrlar bildiriladi. Bu asarlarni mutolaa qilar ekanmiz, ulardan mamlakatimizning bugungi hayotida ro’y berayotgan iqtisodiy islohotlarni, o’zgarishlarni tahlil qilish, qisqacha xulosalarlar chiqarish va amaliyotda foydalanish uchun yangi fikrlar, maslahatlar topamiz.
Ayniqsa, iqtisodiyotga uning umumiy asoslari bo’lmish: ishlab chiqarish, shuningdek, savdo va tijoratga oid, soliq va boj to’lovlari bilan bog’liq bo’lgan qarashlari e‘tiborga molik.
E‘tirof etish kerakki, garchi bizning hayotimizda Boburning davlatni boshqarish, ishlab chiqarish va savdoni tashkil etish masalalariga doir alohida asari yoki uning o’z hukmronligi davrida yuritgan iqtisodiy siyosatiga oid birlamchi manbalar bo’lmasa ham, ilmiy bilish va idrok etish kuchiga suyangan holda shunday qisqacha xulosalarga kelish mumkin: u buyuk mutafakkir, qomusiy olim sifatida iqtisodiy qonunlarning mohiyatini, iqtisodiyotning jamiyat va davlat hayotidagi belgilovchi ahamiyatini chuqur tushungan. Shuning uchun ham u dolzarb va adolatli farmonlar va hukmlar chiqarib, ilmiy jihatdan asoslangan iqtisodiy siyosat yuritgan, buning oqibati o’laroq u hukmronlik qilgan davrda davlatda osoyishtalik, milliy totuvlik, siyosiy -ijtimoiy taraqqiyot qaror topgan. Shu bois ham Bobur asos slogan saltanat bir necha asr davomida yashadi va tarixda o’chmas iz qoldirdi.
Bobur va uning vorislari davrida soliq masalalari muhim o’rinni
egallagan. Boburning «Mubayyin» asari to’la ravishda qonunlar va iqtisodiy masalalarga bag’ishlangan. Asarning nomi ham «qonunlar izohi» ma‘nosiga ega. Butun islom mamlakatlaridek, Movarounnahr va Xurosonda ham «zakot» ma‘lum miqdorda va muayyan shart-sharoitlarda olinadigan soliq ma‘nosida qo’llaniladi hamda naqd pul va savdo yig’imi shaklida to’planadi.
Umuman olganda, bu davrda soliq va boshqa yig’imlar tamomila
islomiy shariatga to’la rioya qilingan holda olingan.
Shuningdek, «Boburnoma»da bir yurt tovarining boshqa yurtlarga olib borilishi, almashuvi, aholi ehtiyojlarining qondirlishi va ularning iqtisodiyot ravnaqidagi ahamiyati to’la bayon qilinadi. Bobur savdo-sotiqning xalqlar o’rtasidagi bebaho ahamiyatini juda chuqur tushungan.
Shuning uchun ham u savdo karvonlarini yo’llarda talash, bosqinchilik qilish, mol-mulkiga ziyon yetkazish kabi salbiy illatlarga ayovsiz munosabatda bo’lgan. Bu siyosat Amir Temur, Mirzo Ulug’bek va boshqa temuriylar siyosati bilan ma‘lum. O’sha davrda Bobur savdogarlardan olinadigan savdo yig’imining ham adolatli va xolisona tashkil qilinishiga katta ahamiyat bergan.
Shunisi diqqatga sazovorki, Bobur podshohligi davrida mamlakatga sharob keltirish ta‘qiqlangan, ya‘ni iqtisodiyotda proteksionizm siyosati qo’llanilgan.
Ulug’ bobokalonimiz Vatandoshimiz qoldirgan iqtisodiy g’oyalar va iqtisodiy tafakkur merosi, u yuritgan iqtisodiy siyosat tizimi mustaqilligimizni mustahkamlashda, bugungi kurashimizda qudratli ma‘naviy tayanch bo’lishga xizmat qiladi. Mirzo Bobur iqtisodiy dunyoqarashini o’rganish, uning iqtisodiyotga oid qarashlarini tadqiq etish hamda imkon darajasida bugungi hayotimizga tatbiq qilish foydadan xoli emas.