Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti fizika-matematika fakulteti
Yüklə 360,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi maqsadi va mazmuni O’rta maxsus kasb-hunar ta'lim mazmunini modernizatsiyalash strategiyasi ta'lim mazmunini quyidagilar asosida belgilashni talab qilmoqda: 1. O`quvchilarga taqdim qilinadigan yangi bilimlarni, ta'lim mazmunida muhim o`rin tutmagan ikkinchi darajali bo`lgan tushunchalarni o`quv dasturlari mazmuniga kiritishga yo’l qo`ymaslik, o`zaro bir-birini takrorlaydigan tushunchalarni va o`quv materiallarini dastur hamda darsliklarda uyg’un tarzda ifodalash, o`quv rejasida o`quv yuklamasini ratsional ifodalashga erishish. Barcha o`quv predmetlari mazmuniga kiritilgan bilim va tushunchalar, o’quvchi ning maktabdan keyingi xayoti va ish faoliyatida kerak bo’lishi, yaroqliligini ta'minlashga erishish, buning uchun pedagogik prognosgikaning imkoniyatlaridan keng foydalanish zarur. O’rta maxsus kasb-hunar ta'lim tizimi uchun tuziladigan yangi o`quv dasturlari DTS talablariga mos bo`lishi, shu bilan bir qatorda o`quvchilarning salomatligini muxofaza qilish maqsadida o`quvchini mantiqiy mushoxada qilishga undovchi o`quv topshiriqlari va o`quv materiallarini belgilab berishga asos bo’lishi kerak. O`quv dasturining kirish qismida o’rta maxsus kasb-hunar ta'lim mazmunini belgilashga asos bo`la oladigan nazariy didaktik qarashlar, yondashuvlar, mezonlar, o`quv jarayonida qo`llaniladigan texnologiyalar bayonidan iborat bo`lishi kerak. Bunda o`quvchilarga muayyan o`quv fanidan taqdim etiladigan muayyan nazariy bilimlar mavzular shaklida bayon qilinadi. Turli yo`nalishdagi amaliy topshiriqlar hamda interfaol ish turlarini kengaytirishga imkon yaratish zaruriyati vujudga kelmoqda. Shuningdek, o`quv qo`llanmalari tarkibida beriladigan ta'limiy materiallar, savol va topshiriqlar, mustaqil ishlar, uy vazifalari, o`quvchining individual bilim olishi, voqea- xodisalarni taxlil qilishi, egallagan bilimlarini amalda qo`llashi uchun qulay bo`lishi kerak. Mustaqil ta'lim olish va ma'lumotlarni taxlil qilib amaliy ko`nikmalarini shakllantiruvchi topshiriqlar ko`lamini kengaytirish orqali ta'lim mazmunini maqsadga muvofiq tarzda belgilash imkoniyati vujudga keladi. Bu esa dars jarayonida o`quvchilarning mustaqil faoliyat ko`rsatishlariga imkoniyat yaratadi. Ularning individualliklarini ta'minlaydi. O’rta maxsus kasb-hunar ta'lim muassasalari o`quv dasturlarini o`quvchini pedagogik qo`llab-quvvatlash nuqtai nazaridan yondashgan xolda yaratish imkonini beradi. Ta'limning nisbatan yuqori bosqichlarida o`quv rejasida ta'lim mazmunini integrallashtirish orqali o`quv yuklamalari xajmi qisqartiriladi. Bunda mustaqil ishlar, jumladan, referatlar yozish, loyixalashtirish, izlanuvchanlik va tadqiqotchilik faoliyatiga ko`proq vaqt ajratish nazarda tutilishi kerak. O’rta maxsus kasb-hunar ta'limning barcha o`rinlarida izchil ravishda ta'lim mazmunini yangilashga erishish zarur. Shuni aloxida ta'kidlash kerakki, ta'lim mazmunini yangilash deganda ta'limning amaldagi mazmunidan voz kechish, degan fikr tushunilmasligi kerak. Ta'lim mazmuni birinchn navbatda fan-texnika, ishlab chiqarish hamda jamiyat xayotining ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy o`zgarishlarini o`zida ifodalay olishi kerak. Shundagina ta'lim o`quvchi shaxsiga nisbatan rivojlantiruvchi xarakter kasb etishi kerak. Ta'lim jarayoni yakunida ko`zda tutilgan natijalarga erishish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim: o`quv rejasida ortiqcha o`quv yuklamalarining miqdorini kamaytirish, ya'ni takror va adekvat o`quv materiallarini integrallashtirishga erishish. Bugungi kunda ta'lim mazmunini unda mavjud bo’lgan va o`quvchilarning ijtimoiy tajribasiga kirmay qolayotgan o`quv materiallarini ekstensiv tarzda chiqarish yo’li bilai ta'lim mazmunini yangilab bo’lmaydi. Ta'lim mazmuni birinchi navbatda ilmiy-nazariy jixatdan asoslangan xolda yangi modellarni joriy etish orqali yangilanadi. Bunda amaldagi ta'lim jarayonining chuqur ilmiy taxliliga tayanish talab etiladi. Mazkur o`rinda o`quvchilar salomatligini saqlash nuqtai nazaridan yondashgan xolda o`quv materiallarini tanlash maqsadga muvofiqdir. Bunda birinchi navbatda o`quv yuklamasi xajmini minimum darajada cheklash maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, bu amaldagi ta'lim mazmunida mavjud bo’lgan, lekin o`quvchining ijtimoiy tajribasiga kirmay qolayotgan bilim va tushunchalardan xalos bo’lishni taqozo etadi. Ya'ni: — ko`prok yuqori darajada umumlashtirish uchun tayanch bo’ladigan bilimlarning uzoq muddatda o`zlashtirilish; — faqat ma'lum bir ixtisoslikdagi kasbiy ta'lim uchun ahamiyatli bo`lgan bilim va ko`nikmalarning barcha o`quvchilar tomonidan o`zlashtirilishi kabi xolatlarni ko`zda tutib ta'lim mazmunini belgilash tendentsiyasida voz kechish kerak. Yuqorida ko`rsatilgan natijalarga erishishning muxim shartlaridan biri shaxsga yo’naltirilgan ta'lim jarayonini tashkil etishdan iborat. Buning uchun o`quv-biluv jarayonida o`quvchining faolligini ta'minlash zarur. Shu bilan birga o`quvchining tanlash imkoniyatlari va unda mujassamlashgan qobiliyatlar shakllanishini jadallashtirish lozim. Ko`rinib turibdiki, amaldagi o’rta maxsus kasb-hunar ta'lim mazmunidagi asosiy kamchiliklardan biri bu nafaqat ortiqcha o`quv yuklamasining mavjudligi, balki uning o`quvchi shaxsiga yo`naltirilmaganligida ham namoyon bo`ladi. Ta'lim mazmunining shaxsga yo’naltirilganligini ta'minlovchi yo`nalishlarini kengaytirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ta'lim mazmunini yangilash strategiyasi o`qitish samaradorligini oshirish nuqtai nazaridan yondashgan xolda belgilanadi. O`quv jarayoni samaradorligi esa ta'lim natijalarining sifat ko`rsatkichlari bilan kafolatlanadi, Shuni aloxida ta'kidlash kerakki, yangilangan ta'lim modeli imkon qadar ko`prok o`quvchining ijtimoiy tajribasiga kirishi lozim. Shuning uchun ham ta'lim mazmunining muntazam boyitilib, modernizatsiyalashtirilib borilishi o`quvchilar o`quv faoliyatinnng yuqori darajadagi motivatsiyasi shakllanishiga yordam berishi kerak. Bunda o`quvchilarning o`quv faoliyati natijasini baxolash tizimi, asosan, rasmiy, ijodiy, intellektual xarakterdagi o`quv materialining o`zlashtirnlishini ko`zda tutadi. Rivojlaitiruvchi ta'lim xar bir o`quvchining imkoniyatini xisobga olgan xolda o`qitish jarayoni bo`lib, unda o`quvchini xar tomonlama rivojlantirish maqsad qilib qo’yiladi. Rivojlantiruvchi ta'lim tizimida bilim, ko`nikma va malakalar o`quvchining rivojlanganlik darajasini belgilovchi natijalar bo`lib xisoblanadi. Ta'lim jarayonini individuallashtirish bilan bog`liq bo`lgan qarashlar o`quvchilarning yosh xususiyatlariga mos rivojlanish darajasi shuningdek o’rta maxsus kasb-hunar ta'limning turli bo’g`inlarida o`quv jarayonining o`ziga xos xususiyaglarini ifodalovchi savollarga javob izlashni taqozo etaladi. Ta'lim jarayoni jamiyat xayotining ustuvor yo’nalishi bo`lib, u yosh avlodni shakllantirish va muntazam rivojlantirshp bilan bog`liq bo’lgan bir qator muxim vazifalarni bajarishga yo’naltirilgandir. Mazkur o`quv vositalari, ya'ni darslik, o`quv qo`llanmalari, lug`atlar, o`quv adabiyotlari yordamida o`quvchilarga izchil tizimga solingan xolda yetkaziladi. Bugungi kunda ta'lim jarayoni oldiga qo`yilgan talablardan biri yetuk shaxs, ijtimoiy bilimdonlik darajasiga ega bo’lgan yoshlarni tayyorlashdan iborat. Ushbu yoshlar istiqbolda malakali mutaxassis bo’lishi, mikrosotsiumda o`ziga munosib o’rin topishit uchun, birinchi navbatda munosib xayot tayyorgarligi, bilim va ma'naviyatta ega bo’lishlari talab etiladi. Kelajakda o`quv yuklamalarini maqsadga muvofiq tarzda belgilashda quyidagilar xisobga olinishi kerak: 1. Ta'lim mazmuni yangi modelining tarkibiy qismlarini aniqlashda o`quv materiallarini integratsiyalash yo’lidan borish lozim. Bunda integral tarzda ifodalangan tushunchalar xisobiga u yoki bu o`quv fani buyicha taqdim etiladigan o`quv yuklamasining miqdorini asosli ravishda cheklash mumkin. 3. O`quvchilarning loyixachilik ko`nikmalarini, ijodkorlik faoliyatini shakllantirishda, asosan ta'lim mazmuni o`quv-biluv jarayonining ko`p faoliyatlilikka asoslanganligi muxim ahamiyatga ega. Xar bir o`quv fani mazmunida nazariy bilimlar bilan bir qatorda amaliy ko`nikmalar uyrunligini ta'minlash lozim. O`quvchilarni ta'lim mazmuni vositasida akliy rivojlanish, ularning individual faoliyat ko`rsatishlarini ta'minlashga xizmat qiladigan o`quv materiallarini tanlash imkoniyati ta'minlanishi kerak. 4. Ta'lim mazmunida fanlararo aloqadorlikni tanlash o`quvchilarning moddiy borliqni yaxlit tasavvur etishlari uchun qulay shart-sharoit yaratadi. Ta'lim mazmunida o`quvchini rivojlantirishga xizmat qiladigan axborotlarni taqdim etish natijasida qo`yidagi pedagogik imkoniyatlar vujudga keladi: — ta'lim mazmunining yaxlit model sifatida namoyon bo’lishi; — ta'lim mazmunining axborotliligi ta'minlanishi; — ta'lim mazmunida amaliy natijalarning yaqqol ifodalanishi; — ta'lim mazmunidan murakkab nazariy tushunchalarning tez ajratib olinishi; — o`quvchi o`zlashtirishi zarur bo’lgan bilimlar yig`indisining yaxlit ifodalanishi. Ma'lumki, O`zbekiston Respublikasining «Ta'lim tug`risida»gi qonunida ilmiylik tamoyili bilan birga ta'limni insonparvarlashtirish tamoyili hamda uning axloqiy yo`nalishlarini kuchaytirish masalalari ko`tarilgan. Bunda ta'limni insonparvarlashtirish tamoyili jamiyat rivojlanishining hozirgi boskichi vazifalari va xususiya'glariga moe keladigan darajada bo’lishi nazarda to`tilgach Istiqbolda ilmiy-texnik taraqqiyotni ta'minlash uchun tabiiy - ilmiy bilimlar, texnik va texnologik mahorat bilan bir qatorda ijtimoiy bilimdonlik, tolerantlik, xuquqiy madaniyat, ishbilarmondik, rakobatbardoshlilik nixoyatda zarurdir. Shu nuqtai nazardan olib karalganda, bilimdonlik va insonparvarlikka qullash tamoyili ta'lim- tarbiyaning yagona vazifalaridan biri bo`lib xisoblanadi. Ta'lim mazmunini belgilashda mazkur tamoyilning qullanilishi ta'lim-tarbiya element-larining yuzaki aloqadorligiga chek qo`yadi. Ta'lim mazmunini belgilash uchun dastlab ta'lim maqsadlarini uni islox qilish asoslarini ilmiy taxlil qilish lozim. Shuni aloxida ta'kidlash kerakki, ta'lim xar doim tarbiyaviy ahamiyat kasb etib kelgan, lekin hozirgi tarixiy-ijtimoiy taraqqiyot jarayonida bu birlikning didaktik moxiyati ortib bormoqda. O’rta maxsus kasb-hunar ta'lim jarayonida o`quvchilarning axloqiy, g`oyaviy-siyosiy jixatdan shakllanganlik darajasini nazorat qilish hamda baxolab borish tizimi mavjud emas. Bu tizimning asosiy yo`nalishlari ta'lim mazmunining tarbiyaviy maqsadlaridan kelib chiqishi lozim. Ta'lim mazmunini belgilash soxasida amalga oshirilayotgan xarakatlarning quyidagi asosiy yo`nalishlari mavjud: — ta'lim mazmunini tanlashda demokratiya, insonparvarlik tamoyillariga amal qilish; — ma'naviy meros, mentalitet, fan-texnika, texnologiya, ishlab chiqarish yutuklarini o`quvchilar ongiga yetkazishga xizmat qiladigan tushunchalarni ta'lim mazmuniga singdirish; — O`qituvchilarni yangi mazmundagi ta'lim modelini o`quvchilar ongiga yetkazishga tayyorlash; — yangi mazmundagi ta'lim modellarini o`qituvchilarga yetkazishga xizmat qiladigan ta'limiy topshiriqlar, dars ishlanmalari, ta'lim texnologiyalarini taqdim qilish kabilar. O’rta maxsus kasb-hunar ta'lim jarayonida amalga oshiriladigan o`quv-biluv jarayonida o`quvchi shaxsi kamolotini ta'minlashda ustuvor maqsad sifatida qarash kerak. Buning uchun ta'lim mazmuniga ajdodlarimiz merosini omilkorlik bilan singdirish talab etiladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov «O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li» asarida ta'kidlaganidek: «Ta'lim O`zbekiston xalqi ma'naviyatiga yaratuvchilik faolligini baxsh etadi. O`sib kelayotgan avlodning barcha eng yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo`ladi, kasb-kori, maxorati uzluksiz takomillashadi, katta avlodning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodlarga o`tadi». Bu fikrlardan ta'lim mazmunini belgilashda samarali foydalanish lozim. Ta'lim bugungi kunda o`quvchining ham individual, ham umumiy taraqqiyotini ta'minlovchi jarayon sifatida namoyon bo`lmog`i kerak. Shuning uchun ham mazkur jarayon turli yoshdagi o`quvchilarning aqliy rivojlanish dinamikasini, o`quv-biluv jarayonida o`quvchi shaxsining faoliyati, ta'lim olishi va rivojlanishiiining o`zaro aloqadorligini ta'minlashga yordam bermog’i lozim. Qaysikim, bu xolat rivojlantiruvchi ta'lim g’oyasida o`z aksini topmoqda. O`quvchi shaxsining umumiy rivojlanishiga yo’naltirilgan o`quv- biluv jarayonini tashkil etish o’ta muhim masalalardan biridir. Bunda bilish jarayonining o`zi o`quvchini kuzatish, uning faoliyatini tashkil etishga yo’naltirilmog’i zarur. Shuningdek, hozirgi zamon gumanistik yo’nalishdagi psixologiyaning g’oyasi o`quvchi shaxsiga yo’naltirilgan ta'lim jarayonini tashkil etishdan iboratdir. Buning uchun o`z-o`zini rivojlantirish maydonini vujudga keltirishga bo’lgan extiyoj tarkib topmog`i zarur. Shaxsning o`ziga xos yaxlitligini tarkib toptirishda o`quv-biluv jarayoni muhim omildir. Bu jarayon ilmiy-metodik hamda moddiy- texnik jixatdan to’la ta'minlangandagina samarali natijalar beradi. O`quvchida bilish extiyojining paydo bo’lish motivlari ham mana shu shart-sharoit natijasida vujudga keladi. Bularning barchasi o`quvchi shaxsi rivojlanishinining psixologik, pedagogik, didaktik yo’nalishlarini belgilaydi. Shaxs taraqqiyotini ta'minlovchi ta'lim jarayonini tashkil etish «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning asosini ifodalaydi. O`quv-biluv jarayonida o`quvchining o`ziga xosligini pedagogik qo`llab-quvvatlash choralarini rivojlantirish muammosining yechimlarini izlash bugungi kunda o’ta muximdir. O`quvchi shaxsini axloqiy jihatdan tarbiyalash, uning jismoniy hamda ruxiy salomatligini muxofaza qilish hamda mustaxkamlash xar bir bolaning o`ziga xosligini saqlab kolish, rivojlantirish, qo`llab-quvvatlash uning taraqqiyot darajasiga muayayn talablar qo`yish hamda ta'lim jarayonini tashqil etishda unga rioya qilish muximdir. Barcha o`quv fanlaridan ta'lim mazmunini gumanitarlashtirish bilan bog`liq bo’lgan talablarni belgilab olishni taqozo qiladi. Ta'limning variativligi hamda o`quvchi shaxsiga umuminsoniy madaniyatni singdirishga yo’naltirilishiga erishish ham didaktikada muxim ahamiyatga ega bo’lgan muxim masalalardan biridir. Muayyan o`quv predmeta vositasida dunyoning yaxlit tarzdagi manzarasini ifodalash talabiga ham ta'lim mazmunini belgilashda, darsliklar yaratishda rioya qilish talab etiladi. Asosiy g`oyalar va didaktik tamoyillar insonparvarlikka intilish pedagogik-psixologik ma'lumotlarga asoslangan xolda barcha o`quvchilar ta'lim olish jarayonida bilim olish layoqatiga ega ekanliklarining qay darajadaligini aniqlash lozim. Shundagina ular uchun yetarli pedagogik, didaktik, moddiy' texnik shart-sharoitlarni maqsadga muvofiq, tarzda yaratish mumkin. Bu esa ularning bilim darajasining yuqori bo’lishining asosiy omilidir. Xar bir bosqich uchun yaratiladigan darsliklarda o`quvchi shaxsining rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan o`zgarishlar aniq xisobga olinishi kerak. Xar bir yosh davrida o`ziga xos o`quv yuklamasini taqdim qiladigan o`quv- metodik majmualar zarurligini davrning o`zi taqozo qilmoqda. Bu o`quv jarayoni muvafaqqiyatli kechishining muhim shartlaridan biri hamdir. Chunki bolaning yoshi, uning tajribasini tavsiflovchi bosh omildir. Buni o`quv-metodik majmualarning yangi avlodini yaratishga kirishganda xar bir mutaxassis anglab yetishi lozim. Darslik mualliflari o`quvchining ijtimoiy tajribasini xisobga olish deganda, faqat turli-tuman manbalar, kompyuterlar, istiroxat bog’lari, madaniyat o’choqlariga qilinadigan sayru sayohat va boshqalar vositasida xar daqiqada boyib borayotgan shaxardagi o`quvchining ijtimoiy tajribasini emas, balki shaxar xayotidan, kino, teatr, istiroxat bog’laridan uzoqda kompyuter kirib bormagan qishloq va ovul bolalarining ijtimoiy tajribasini boyitishni ham nazarda tutgan xolda darsliklarni yaratishga erishishlari lozim. Xar bir o`quvchining o`ziga xos xususiyatlarini xisobga olgan xolda ularni pedagogik qo`llab-quvvatlash, qobiliyat va iqtidorlarini ro`yobga chiqarish, muayyan sharoitga moslashuvchanligini qaror toptirishga yo’naltirilgan maxsus o`quv faoliyatida o`quvchining optimal rivojlanishini ta'minlash muhimdir. Yangi sharoitda optimal rivojlanishlaganda, biz o`quvchining o`ziga xosligini pedagogik jixatdan, uning rivojlanishi boshqa, yangicha bir o`quv modeli ta'sir qilishini ko`zda tutamiz. Agar o`qituvchiga ta'lim berish va rivojlangirish muammosi uyg`unlashtirilsa, uning o`ziga xosligini pedagagik qo`llab-quvvatlash birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Didaktik va psixologik talablarni xisobga olgan xolda muayyan o`quv predmet doirasida maxsus tashkil etilgan individual hamda aloxida guruxlarda, jamoa bo`lib olib boriladigan ishlar orqali hamda turlicha murakkablik darajasida bo`lgan Yüklə 360,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|