Закона «О бухгалтерс ком учёте»

Mavzuga oid adabiyotlar tahlili.
 
Sohaga 
doir iqtisodiy adabiyotlarda xarajatlar, ishlab chiqa-
rish xarajatlari, ishlab chiqarish bo‘lmagan xarajat
-
lar hamda tannarx tushunchalari 
qo‘llanilgan. Xara
-
jatlarni boshqarish muammolari bilan iqtisodiyot 
fanining mumtoz olimlari A.Smit, D.Rikardo, shu-
ning
dek xarajatlar hisobi va sanoatda xo‘jalik fao
-
liyati tahlili masalalari bilan A.F.Aksyonenko, 
M.I.Bakanov, A.N.Kashayev, A.D.SHeremet, K.Druri, 
D.Vilyamson, CH.T.Xongren, Dj.Foster, R.Entoni, 
Dj.Ris va boshqalarlar shug‘ullanishgan. 
Bu 
borada 
mamlakatimiz 
olimlaridan 
A.Karimov, B.Xasanov, M.Pardayev, T.Shagiyasov, 
B.Isroilov, A.Ibragimov, M.Raximov, Z.Sagdillaeva, 
I.CHoriev, N.Kalanda
rovalar o‘zlarining ilmiy tadqi
-
qotlarida xarajatlar hisobi va tahlilini takomillashti-
rish masalalariga alohida e’tibor qaratganlar. 
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT

---

Iqtisodiyot va ta'lim / 2023-yil 1-son
197
Bugungi kunda sanoat korxonalarida xarajat-
larni hisobga olishning amaldagi tizimi sarflangan 
xarajatlarni to‘liq va i
shonchli aks ettirish, turli 
maqsadlarda jalb etilgan mablag
‘
larni aniq maqsad-
ga yo‘naltirish, ishlab chiqarishni tashkil etishda 
mablaғlar taqchilligini bartaraf etish hamda mahsu
-
lot tannarxini aniq hisob-kitobini yuritishni tahmin-
lash imkonini bermaydi. Shuningdek, respublika-
mizda bu masalalar buxgalteriya hisobining xalqaro 
standartlari va boshqa mehyoriy hujjatlar talablari 
darajasida ilmiy jihatdan to‘liq sanoat korxonala
ri-
da xarajatlar hisobi va tannarxni kalg‘kulyatsiya 
qilishni takomillashtir
ish yo‘llari (xususan, energiya 
ishlab chiqarish korxonalari misolida)hal etilmagan. 
Shu sababli ishlab chiqarish xarajatlarini boshqa-
rish va mahsulotlar tannarxini o‘rganishning ah
a-
miyati bugungi kunda yanada ortmoqda. 
“Hozirgi kunda ishlab chiqarish 
xarajatlari va 
mahsulot tannarxini tahlil qilishning turli usullarini 
qo‘llashdagi muammo shundaki, buxgalteriya tizim
-
lari korxonalarni boshqarish tizimining axborot 
yehtiyojlarini qondirishga yordam berishi kerak, 
shuning uchun xarajatlarni o‘lchash va g
uruhlash 
usullarini tanlashda yagona yondashuvlarni ishlab 
chiqish zarur. Korxonada ishlab chiqarishni hisobga 
olish tizimini shakllantirish uchun tahliliy tafsilotlar 
va xarajatlarni guruhlash asosida, aniq texnologik 
operatsiyalar ajralib turadigan xarajatlar markazla-
ri, bevosita xarajatlar markazlari va yakuniy javob-
garlik markazlari kabi obyektlar hal qiluvchi rol 
o‘ynaydi”

4

.
Xarajatlar samaradorligini baholashda qo‘lla
-
ni
ladigan muhim ko‘rsatkichlardan biri, foyda va 
rentabellikdir. Foydaga tahsir etuvchi omil bu tan-
narxdir.
Tahlili orqali xar bir xo‘jalik subyektini ishlab 
chiqarish, ish bajarish xizmat ko‘rsatish yuzasidan 
qilingan harajatlarni maqsadga muvofiqligi, sama-
radorligi va natijaviyligi baholanadi. 
Xarajatlar atamasi mulkni boshqarish, ishlab 
chiqarish, mahsulotlarni sotish, ishlarni bajarish, 
xiz
matlar ko‘rsatish va zararlar bilan bog‘liq xara
-
jat
larni o‘z ichiga oladi. Ular odatda pul mablag‘lari, 
moddiy zaxiralar, inshootlar, uskunalar va boshqa-
lar singari aktivlarning chiqishi yoki ulardan foyda-
lanilishi shaklida bo‘ladi

5

.
Xarajatlar - 
muayyan davr oralig‘ida sarflan
-
gan resurslarning pul o‘lchovidagi qiymatidir.
Xarajat 
–
hisobot davrida iqtisodiy foydani 
aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish 
shaklida kamayishi, shuningdek, qatnashchilar 
o‘rta
si
da ka’italning kamayishiga olib keluvchi maj
-
buriyatlarning yuzaga kelishi

6

.
Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish yoki qayta 
ishlash jarayonida ishlatilgan tabiiy resurslar, hom 
ashyo, materiallar, yoqil
g‘i, energiya, asosiy vosita
-
lar (amortizatsiya), mehnat resurslari va boshqa 
ishlab chiqarish bilan bog‘liq harajatlarining qiymat 
ko‘rinishini ifodasidir. 
Umumiy iqtisodiy ma’noda, ishlab chiqarish 
xarajatlari va mahsulot tannarxi tushunchalariga 
Sh.S
hodmonov tomonidan quyidagicha ta’rif kelti
-
ril
gan: “Ishlab chiqarish xarajatlari –
korxonaning 
mahsulot ishlab chiqarish maqsadlarida, iqtisodiy 
resurslar sotib olish uchun qilgan pul sarflari. 
Korxona o‘z faoliyatini bozordan moddiy resurslar, 
yahni asbob-uskuna, dastgohlar, transport va aloqa 
vositalari, xom-
ashyo, yoqilg‘i, har xil materiallarni, 
mehnat bozoridan ishchi kuchini sotib olishdan
boshlaydi. Shunga muvofiq holda ishlab chiqarish 
xarajatlari tarkibiga xom-ashyo, asosiy va yordam-
chi materiallar, yonilg‘i va 
energiya xarajatlari, aso-
siy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy 
sug‘urtaga ajratmalar, foiz to‘lovlari va b. 
xarajatlar 
kiradi. Ishlab chiqarish xarajatlariga qilingan barcha 
xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini 
tashkil qiladi
”

7

.
M.Boltabayev 
“
Tannarx, mahsulot tannarxi 
—
korxonaning maqsulot ishlab chiqarish. va uni 
sotish hamda ishlar bajarish yoki xizmatlar ko
‘
rsa-
tish uchun qilgan jami joriy xarajatlarining pul 
shaklidagi ifodasi. Tovar ishlab chiqarishda tanner-
xning muhim elementlari - chetdan olinadigan xom-
ashyo, asosiy materiallar, elektr-energiya resurslari
chiqimlari; asosiy va qo
‘
shimcha ish haqi; ijtimoiy 
sug
‘
urta ajratmalari; amortizatsiya ajratmalari va b. 
sarf xarajatlar
”
- deb ta
’
rif keltiradi 

8

.
Mamlakatimizda amalda bo
‘
lgan Soliq Kodek-
sida 
(2020) “...
soliq to
‘
lovchi tomonidan O
‘
zbekiston 
Respublikasida ham, uning hududidan tashqarida 
ham hisobot (soliq) davri davomida amalga oshiril-
gan (ko
‘
rilgan), asoslangan va hujjatlar bilan tasdiq-
langan chiqimlari (ushbu Kodeksning 333- 336-
moddalarida nazarda tutilgan hollarda esa zararlar) 
xarajatlar deb e
’
tirof etiladi
.” 
deb ta
’
rif berilgan 

9

.
M.T.Kovalchuk o
‘
zining dissertatsiyasida 
«
xarajatlar (rasxodi
)», «
chiqimlar (zatrati
)”, “
sarflar 
(izderjki
)” 
va 
“
tannarx (sebestoimost
)” 
kabi tushun-
chalarga aniqlik kiritgan. Me
’
yoriy-huquqiy hujjat-
lar, olimlarning ta
’
riflarini o
‘
rganish asosida 
“
xara-
jatlar
” 
atamasi 
«
chiqimlar (zatrati
)”, “
sarflar (izderj-
ki
)” 
va 
“
tannarx (sebestoimost
)” 
atamalaridan keng-
roq tushuncha ekanligini asoslab beradi hamda har 
qanday xarajatlar ishlab chiqarish faoliyatini tutib 
turish va kelgusida rivojlanishi uchun amalga oshi-
riladi degan xulosaga keladi 

10

. 
Xorijdagi ilmiy ishlarda tannarx masalasini 
turli jihatlarda va turli omillar bilan bog
‘
lagan holda 
o
‘
zgarish tendentsiyalarini aniqlashga doir tadqi-
qotlar salmoqli o
‘
rinni egallaydi. Masalan, Dillep 
G.Dhavale mahsulot tannarxini qarorlar qabul qi-
lishda o
‘
zgaruvchan texnologiyalarga hissali ravish-
da bog
‘
liqligi asosida o
‘
rganadi 

11

.