Zamonaviy elektr o’lchov asboblari va ularning tavsifi

ZAMONAVIY ELEKTR O’LCHOV ASBOBLARI VA ULARNING TAVSIFI
Inson aql-idroki, zakovati bilan o’rganayotgan, shakllantirayotgan hamda rivojlantirgan qaysi fanni, uning yo’nalishini olmaylik, albatta, o’lchashlarga, ularning usullariga, o’zaro bog’lanishlariga duchkelamiz. Ayniqsa fizik elektr asboblari o’lchash usullari va vositalari yordamida har xil kattaliklarni o’lchash va ularga bog’liq masalalarni mukammal o’rganish orqaligina amalga oshiriladi. Shu sababdan, hozirgi qaysi bir fan, ilmiy yo’nalish, u xoh tabiiy, xoh ijtimoiy bo’lmasin, albatta elektr energiyasi ta’minoti bilan bevosita bog’liq. Inson qo’li yetgan, faoliyati doirasiga kirgan, ammo, o’lchashlarsiz o’rganilgan, izlangan hamda ko’zlangan maqsadlarga erishish mumkin bo’lgan bironta yo’nalish yo’q. Shuning uchun ham elektr o’lchashlar asoslarini bilish, uni o’z mutaxassisligi doirasida tushunish va amaliyqo’llash har bir fizika yoki texnika yo’nalishidagi mutaxassislar tayyorlashda muhim omillardan biri bo’lib hisoblanadi. “Elektr asboblari va ularning ishlash prinsiplari” mavzusida yoritilgan har qanday ish bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu mavzuning mukammal yoritilishidan, ayniqsa ushbu mavzuda elektron o’quv qo’llanmalar yaratishdan maqsad: talabalarda har xil turdagi kattaliklar, modda, materiallarning xarakteristikalari, texnologik jarayonlar, fizikaviy hodisalar bo’yicha axborot hosil qilish va shu maqsadda ishlatiladiganko’rsatuvchi analog, raqamli va qayd qiluvchi (yozib oluvchi) o’lchash vositalarining ishlash prinsiplari hamda ularni amalda qo’llash borasida yetarli bilim va malakalarni hosil qilishdir. Ushbu mavzunini o’rganish natijasida talabalar: o’lchash haqidagi tushuncha, ta’riflar, elektr o’lchash usullari, har xil kattaliklarni bilishi; elektr o’lchash asboblari, ularning ishlash prinsiplari xarakte- ristikalarini bilishi; elektr o’lchov asboblarini amalda qo’llay bilishi; o’lchash natijalarini baholay bilishi muhim hisoblanadi [1]. Hozirgi kunda, ayniqsa, ishlab chiqarishni boshqarishda, fan va texnikaning rivojlanishida, jahon andozalariga mos keluvchi mahsulotlarni ishlab chiqishda, uning raqobatbardoshligini ta’minlashda o’ta muhim masalalardan biri sanaladi. Elektr energiya ishlab chiqarish va iste’mochilarga yuborish bilan birga ular tomonidan qabul qilinayotgan energiyaning miqdori va sifatini tekshirib turish lozim bo’ladi. Masalan, tok kuchi ampermetr, kuchlanish voltmetr, quvvat vattmetr, tok chastotasi chastotametr bilan o’lchanadi. Biz hozir ba’zi elektr o’lchov asboblarning ishlash prinsiplari haqida muhim ma’lumotlarni keltirmoqchimiz. Tok kuchi ampermetr asbobi bilan o’lchanadi. Ampermetr qarshilikga ketma ket qilib ulanadi. Ampermetr yordamida tok kuchini o’lchashdan maqsad ampermetr yordamida haqiqiy tok kuchini olishdir. Hech qachon ampermetr tok tarmog’iga parallel qilib ulanmasligi kerak. Chunki, ampermetr qarshilikka parallel ulanganda uning ichki qarshiligi ancha kichik bo’lganligi sababli undan ancha katta tok o’tadi va ushbu tokka o’zi dosh bera olmasdan kuyib qolishi, ishdan chiqishi mumkin. Kuchlanish voltmetr asbobi bilan o’lchanadi. Voltmetr qarshilikka parallel qilib ulanadi. Odatda, voltmetrning ichki qarshiligi iste’molchilar qarshiliklaridan ancha katta qilib tanlanadi. Chunki, voltmetr qarshilikka parallel ulangani uchun undagi kuchlanish manbaning kuchlanishiga teng bo’ladi. Voltmetrda katta quvvat ajralib chiqib asbobni ishdan chiqarib qo’ymasligi uchun formulaga binoan, ichki qarshilik yetarlicha katta bo’lishi kerak. Voltmetrning ichki qarshiligi uning pasportida yozilgan bo’ladi. Hech qachon voltmetrni tok tarmog’iga ketma ket ulab bo’lmaydi. Chunki, uning ichki qarshiligi kattaligi sababli manbaning barcha kuchlanishini o’zi yutib yuboradi va iste’molchiga tushadigan kuchlanish juda kichik bo’lib qoladi. Natijada esa iste’molchining ishchi jarayoni butunlay o’zgarib ketadi, hatta zarar yetkazishi mumkin.
Har xil zaryadlovchilarni yoki quvvat manbalarini loyihalash, ishlab chiqish va amalga oshiruvchilar doimo muhim omilga duch keladilar – chiqish voltini va oqim sarfini vizual nazorat qilish. Bunda hozirgi kunda keng ommalashayotgan Xitoyning raqamli o’lchash asboblari yordam beradi. Xususan, raqamli amper-voltmetr – bu juda oddiy qurilma, arzon narxda va aniq ma’lumotni ko’rsatadi. Ammo, bu hali yangi bo’lganligi va o’quv adabiyotlarda hali bu qurilma haqida ma’lumotlar yo’qligi sababli uni ishga tushirish (zanjirga amper-voltmetrni ulash) muammoli vazifa bo’lishi mumkin. ushbu tezisda shu moslama haqida ham qisqacha ma’lumot berib o’tiladi. Quyida ushbu moslamaning rasmi keltirilgan.
Volt-ampermetr voltmetrdan farq qiladi. U katta funksionallik bilan ajralib turadi – u nafaqat kuchlanishni, balki tok kuchini ham o’lchaydi. Shuningdek, u tarmoqqa ikki tomonlama ulanishi mumkin: ketma-ket – tok kuchini o’lchash uchun va parallel – kuchlanishni o’lchash uchun. Volt-ampermetr turlari xilma-xil bo’lib, hozirda raqamli turdagi volt-ampermetr keng qo’llaniladi. Raqamli voltmetrampermetrlarining o’zgarmas tokda hamda o’zgaruvchan tokda ham ishlaydigan turlari mavjud. Volt-ampermetr yoki amper-voltmetr deb ham ataladigan YB27VA va YB4835 seriyali raqamli AC voltmetr-ampermetrlari kuchlanish va tok qiymatlarini sinxron aniqlash uchun ishlatiladi. YB27VA voltmetrlari 0-100V va 0- 10A amperdagi DC davrlarida kuchlanishni o’lchaydi, YB4835 volt-ampermetrlari 80-500V va 0-100A amperdagi AC davrlarida kuchlanishni o’lchaydi. YB27VA va YB4835 seriyali DVA elektron qurilmalarida ichki dizayn va qizil yoki ko’k rang ko’rsatgichli LED displey mavjud. YB27VA va YB4835 qurilmalarining aniqlik sinfi 1,0 ga teng. Volt-ampermetrlar ko’p hollarda kam quvvatli elektr qurilmalarda ishlatiladi. Asboblar ulanishi: YB27VA 0-100V/0-10A voltmetr-ampermetrlari to’g’ridan-to’g’ri ulanishi kerak. Shuningdek, tok kuchini o’lchash diapazoni 10A: 0- 50A va 0-100A dan yuqori bo’lgan YB27VA volt-ampermetrlari mavjud, bu holda qurilmalar 75 mV tashqi shunt orqali ulanishi kerak. YB27VA shahar voltampermetrlari mini deb ataladi. Ularni ulashda 4,5-30V DC kuchlanishli qo’shimcha quvvat manbai bilan ta’minlash kerak. Natija olish tezligii sekundiga 3,3 marta. YB4835 AC volt-ampermetrlari biroz kattaroq. Qo’shimcha elektr ta’minotiga ehtiyoj yo’q, quvvat sarfi 0,2 Vt. Natija olish tezligi sekundiga 2,0 marta [3-4]. Raqamli voltmetr-ampermetrlarining batafsil tavsiflari jadvallarda keltirilgan.

O’zgarmas tok va kuchlanishda
Ishchi tok kuch	20 mA
Kuchlanish manbai	4,5-30V doimiy tokda
Sinov kuchlanishi	0-100V
Aniqlik sinfi	1,0
O’lchov chastotasi	3,3
Ishchi harorat	-15℃ - +70℃
O’lchami	48x29x21 mm
Displey	0,36’’ LED
Massa	20 g
O’zgaruvchan tok va kuchlanishda
Quvvat sarfi	0,2Vt
Aniqlik sinfi	1,0
O’lchov chastotasi	2,0
Ishchi harorat	-10℃ - +50℃
O’lchami	70x40x30 mm
Ishchi harorat	-15℃ - +70℃
Displey	0,56’’ LED
Sim uzunligi	95 mm
Massa	62 g

Yuqorida bayon etilgan fikrlardan xulosa qilish mumkinki, zamonaviy elektr o’lchov asboblari va ularning ishlash prinsiplari haqida tegishli ma’lumotlarga ega bo’lish orqali o’qituvchi tinglovchilarga mavzuni sifatli bayon eta oladi va laboratoriya mashg’uloti natijasi xatoliksiz bajarilishiga asos bo’lib xizmat qiladi.