Zamonaviy oilada, farzand tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish masalalari

Ключевые слова: 
Восток, семья, воспитание, народные герои, «Авесто», удовлетворение, 
совестность.
Annotation: 
The article describes the views of Eastern scholars on the family, its moral content, family 
and marriage etiquette, the relationship between parents and children, their duties and responsibilities, 
marriage and the choice of the bride. The author analyzes the views of such thinkers as Ismail al-Bukhari, 
Abu Isa at-Termizi, ad-Darimi as-Samarkandi, Beruni, Ibn Sino, Khorezmi, Fergani, Bahauddin Naqshband, 
Mirzo Ulugbek about the family.
Keywords: 
East, family, upbringing, national heroes, “Avesto”, contentment, conscientiousness
Ta’lim-tarbiya masalasi jamiyatda insonning paydo bo‘lishi davridanoq shakllana boshlagan va o‘zining 
turli-tuman shakllari va yo‘nalishlari asosida rivojlangan. Tarixga nazar solsak, o‘zbek xalqi o‘zining 
axloqiy-estetik madaniyatini qadimdanoq afsonaviy obrazlarda ifodalab kelganiga guvoh bo‘lamiz. Milliy 
qahramonlarimiz – Shiroq, To‘maris, Alpomish, Jaloliddin Manguberdi kabi obrazlar orqali o‘z xalqiga 
fidokorlik, vatanga mehr-muhabbat, mardlik va fidokorlik, do‘stlik va sadoqat kabi xislatlar hayotiy tajribalar 
asosida xalqning ma’naviyatiga singdirib kelingan.
Ajdodlarimiz tomonidan asrlar davomida yaratilib kelinayotgan deyarli barcha asarlarda ta’lim, tarbiya 
va odob-axloq uning asosiy mazmunini tashkil etib kelgan.
Zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto”da keltirilgan oila va shar’iy nikoh odoblari, ota-onalar va 
farzandlar munosabati, ularning burch va vazifalari, uylanish va kelin tanlash xususidagi g‘oyatda qimmatli 

---

“Zamonaviy oilada, farzand tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish masalalari”
mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari to‘plami
21
fikrlar bugunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Shuningdek, “Avesto”da oila-nikoh munosabatlari, oilaviy 
burch va farzand tarbiyasi xususida bir qator fikrlar bayon qilingan
2
.
Xalqimiz uchun ma’naviyat elchilari hisoblanmish Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, 
Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy, Abu Muhammad Abdulloh ibn Abd ar-Rahmon ad-Dorimiy as-
Samarqandiy Beruniy, Ibn Sino, Xorazmiy, Farg‘oniy kabi ko‘plab muhaddislar еtishib chiqqan.
Buyuk allomalarning yaratgan asarlarida odob-axloq va ilmga munosabatga alohida e’tibor berilgan. 
Ajdodlarimizning nafaqat asarlari, balki ularning o‘zlari ham ta’lim va tarbiyada barchaga o‘rnak bo‘la 
oladigan insonlar sifatida mashhur bo‘lganlar. 
Bu insonlarning buyuk allomalar sifatida shakllanishida, albatta, ularning oilaviy muhiti asosiy rol 
o‘ynagan. Allomalarning ota-onasi yoki yaqin qarindoshlari buyuk insonlarni yoshligidanoq ilm olamiga 
olib kirishda asosiy sababchi bo‘lgan.
Manbalarda yozilishicha, Imom Buxoriyning (810-870) onasi nihoyatda oqila, diyonatli va fozila 
ayol bo‘lib, o‘g‘lining ko‘zi zaifligidan qattiq tashvishga tushgan va doimo uning ko‘rish qobiliyatini 
qaytarish uchun duoda bo‘lgan. Otasidan erta ayrilgan Imom Buxoriyning asosiy tarbiyachisi va ilm yo‘liga 
boshlovchisi onasi bo‘lgan. U farzand sifatida onasini juda hurmat qilgan va boshqalarni ham ota-onasini 
qadrlashga da’vat qilgan.
Imom al-Buxoriy ahamiyatiga ko‘ra Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi ma’naviy manba deb e’tirof 
etilgan “Al-Jome’ as-Sahih” va undan keyingi “Al-adab al-mufrad” (“Adab durdonalari”) asarlarida axloq, 
odob, farzandlarni ota-onaga hurmatda bo‘lishga, onani e’zozlashga, mehr-oqibatli, ilm o‘rganishga, pok 
va iymonli bo‘lishga da’vat etgan. Imom al-Buxoriy madrasada toliblarga dars berish bilan bir qatorda, 
ularga maoshlar ham belgilagan. Manbalarda miskinlar va ilm ahlini doimo moddiy tomondan qo‘llab-
quvvatlaganligi alohida qayd etilgan. Uning pokiza va diyonatli inson sifatidagi tavsifi ko‘plab zamondoshlari 
tomonidan e’tirof etilgan. Shuningdek, o‘zining shaxsiy hayotida ortiqcha dabdaba va behuda sarf-xarajatlarga 
yo‘l qo‘ymagani va nihoyatda sabr-toqatli inson ekanligi alohida qayd etilgan.
3
Imom Buxoriyning shoh asari “Al-Jome’ as-Sahih” bashariyatga qoldirilgan tengsiz ma’naviy meros 
bo‘lib, islom dinida Qur’oni Karimdan keyin e’zozlanadigan ikkinchi manbadir. “Al-Jome’ as-Sahih” 
ham diniy, ham dunyoviy ahamiyatga molik asardir. U har bir insonni o‘zi va mahzabidan qat’i nazar 
iymon-e’tiqodli bo‘lishga, halollik, poklik, rostgo‘ylik fazilatlarini qalbiga singdirishga, hayotini ezgulik, 
savob ishlarga bag‘ishlashga, o‘zidan yaxshi nom qoldirishga da’vat etadi. Oila, farzand tarbiyasi, ota-
onalar hurmatini joyiga qo‘yish, ilm-ma’rifatli bo‘lish, Vatanni sevish xususida shunday ajoyib g‘oyalar va 
ta’limotlarga boyki, ular o‘z ahamiyatiga ko‘ra umumbashariy qimmatga egadir. Unda kundalik turmush 
muammolari, odob-axloq, kiyinish, muomala, rasm-rusmlar, savdo-tijorat singari inson bolasi har kun duch 
keladigan, jamiyatni yuksaltirishga ko‘maklashadigan masalalar ifodalangan
4
.
Bu qisqa ma’lumotlar Imom Buxoriyning bebaho asarlari haqida emas, balki uni iqtidorli talaba, yuksak 
saviyali ustoz, pokiza va oliyjanob inson sifatidagi qirralarini ochib beradi. Uning bunday bebaho xislatlari 
dunyoda buyuk alloma sifatida shakllanishiga zamin bo‘lib xizmat qilgan bo‘lib, zamonamizning bugungi 
kundagi yoshlariga ibrat vazifasini o‘taydi. 
Manbalarda Al-Hakim at-Termiziy (820-932) oilasi haqida bir qancha ma’lumotlar uchraydi. Uning 
onasi va bobosi hadis ilmining yеtuk bilimdonlari hisoblangan. Otasi Ali ibn al-Hasan esa o‘z davrida hadis 
ilmining taniqli olimlaridan biri bo‘lib, Hakim at-Termiziy: “Alloh taolo mening ustozim-volidimdan judo 
qilganda men sakkiz yoshda edim. Uning sa’y-harakatlari bois men ilm olishga shunday berilib ketgandimki, 
kitob mutolaa qilish men uchun asosiy mashg‘ulot bo‘lib qolgan edi. Vaholanki, mening tengqurlarim 
o‘yin-kulgu va vaqtixushlik bilan band bo‘lar edilar. Volidimning ijtihodlari tufayli men shu yoshimda “Ilm 
al-osor”(hadis ilmi) va “Ilm ar-ray” (xanafiy mazhabi fiqhi) bilimlarini to‘liq egallab olgan edim”
5
, – degan 
so‘zlari uning ilm cho‘qqilarini egallashda otasining o‘rni qay darajada ekanligidan dalolat beradi.
2
Арапбаева Д.К., Арапбаева В.К. Шарқ мутафаккирларининг оила ва тарбия ҳақидаги қарашлари. Журнал Замонавий 
таълим. 2015. №7., – Б. 66.
3
Уватов У. Имом ал-Бухорий. Буюк юрт алломалари. – Тошкент, 2016. – Б. 13-14.
4
Ҳадисларда одоб-ахлоқ масалалари ва уларнинг бугунги таълим-тарбиядаги ўрни. https://kzref.org/kategoriya-
pedagogika.
5
Уватов У. Ал-Ҳаким ат-Термизий. Буюк юрт алломалари. – Тошкент. 2016. – Б. 53 

---