‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

5-jadval
Mehnat resurslari tahlili
M e h n a t resurslari 
to ‘g ‘risida o‘z 
fikringizni yozing
M ehnat resurslari 
tahlilida 
o'rganiladigan 
ko'rsatkichlar
M ehnat resurslari tahlilida 
o'rganiladigan 
ko'rsatkichlarga tegishli 
hisob-kitoblar (form ulalar)
Izoh
A)
B) 
)
6-jadval
Mehnat unumdorligi tahlili
Mehnat
unum dorligi
nima?
M ehnat 
unum dorligining 
tahlilida o'rganiladigan 
ko'rsatkichlar
M ehnat unum dorligi tahlilida 
o'rganiladigan 
ko'rsatkichlarga tegishli hisob- 
kitoblar (form ulalar)
Izoh
A)
B)
)

---

M avz uning 
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g ‘ri
javob
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
Kompleks
tahlil
obyektning...
atroflicha
o'Tganish
qisman
o ‘rganish
kerakli joy n i 
o ‘rganish
keng
qamrovli va
batafsil
o'rganish
M avzunmg
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ‘g ‘ri
javob
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
Kompleks 
iqtisodiy tahlil 
tamoyillari 
qatoriga... 
kiradi
tizim lilik
mehnat
resurslari
m oddiy
resurslar
dinamika
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
To‘g ‘ri
javob
7. Kom pleks
iqtisodiy
tahlil
3. Kompleks 
iqtisodiy tahlilda 
bare ha ko'rsat- 
kichlar o ‘zaro...da 
o ‘rganiladi
bog'liqlik
teskari
munosabat
aloqasi
y o ‘qlik
tushunarsizlik
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g ‘ri
javob
7. Kompleks
iqtisodiy
tahlil
M ehnat
resurslaridan
samarali
foydalanish
ko'rsatkichiga...
kiradi
m ehnat
unumdorligi
mehnat 
ning o ‘zi
mehnat
sarfi
ishchi kuchi 
q o'n im sizlig i
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g ‘ri
javob
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
Kom pleks
iqtisodiy
tahlilda
o 'rganiladigan
m asalalarga...
kiradi
korxonaning
tashkiliy-
texnikaviy
darajasini
o 'rganish
boshqa
korxonam
o ‘rganish
hamkor
korxonani
o ‘rganish
chet el
korxonalarini
o ‘rganish
M avzuning
nomi
.......
Savol
A
В
С
D
T o g ‘ri
javob
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
Im koniyatlam i 
aniqlash.. ga 
b o g 'liq
garov
taxmin
zaxiralardan
foydalanish
passiv

---

M avzuning
norni
Savol
A
В
С
D
T o‘g ‘ri
javob
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
M ahsulot sotish 
tahlilida qaysi 
ko'rsatkichlardan 
foydalauiladi?
Sotilgan
mahsulot
T ugallanmagan
ishlab
chiqarish
M as’ul
saqlashga
qabul
qilingan
m ahsulot
Egasiz
m ahsulot
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o’g ’ri
jav o b
7. Kompleks
iqtisodiy
tahlil
Imkoniyat..
foydalanilm agan
resurslardir
ortiqcha
mahsulotdir
unum siz
m ehnatdir
foydasiz
faoliyatdir
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ’g ’ri
javob
7. Kompleks 
iqtisodiy tahlil
Kompleks
so ’zi..
m a’nosini
anglatadi
majmua
chuqur
baland
o ’lchovi
y° q
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o 'g ’ri
javob
7 Kompleks
iqtisodiy
tahlil
Kompleks
tahlilda
o ’rganilayotgan 
obyekt... deb 
qaraladi
bir tizim
har xil 
tizim
ikki va
undan
ortiq
tizim
emas
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o’g ’ri
javob
7. Kompleks
iqtisodiy
tahlil
Kompleks
tahlilda
o'rganilayotgan 
obyektda .. 
tizim bo'ladi
kichik
kalta
qisqa
uzun
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o’g ’ri
jav o b
7. Kompleks
iqtisodiy
tahlil
Kompleks
tahlilda
o ’rganilayotgan 
bir butun 
obyekt uchun 
o ’rganiladigan 
ko ’rsatkichlar 
belgilanadimi?
ha
y o ’q
sharoitga
qaraladi
sharoitga
qaralm aydi

---

Mavz uning 
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ‘g ‘ri
jav o b
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
K om pleks
tahlilda
o'rganilayotgan 
bir butun obyekt 
uchun ta ’sir 
etuvchi omillar 
ta ’siri
hisoblanadim i?
ha
y o ‘q
sharoitga
qaraladi
sharoitga
qaralmaydi
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ‘g ‘ri
jav o b
7. Kom pleks
iqtisodiy
tahlil
Kom pleks
tahlilda
o'rganiladigan
m asalalarga...
kiradi
ishlab
chiqaiish
holati
birinchi
bosqich
to'rtinchi
bosqich
tarixiy
yodashish
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o 'g 'ri
javob
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
M avjud 
m ehnat 
vositalaridan 
foydalanish 
bilan bog‘liq 
bo ‘lgan 
im koniyatlarga 
ularni... kiradi
m odernizatsiya
qilish
sotib
yuborish
yangi
sotib
olish
alm ashtirish
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o 'g 'ri
javob
7. Kom pleks
iqtisodiy
tahlil
M avjud m ehnat 
vositalaridan 
foydalanish bilan 
b o g 'liq b o ig a n
im koniyatlarga 
ularni... kiradi
m arom iylikka 
amal qilish
sotib
yuborish
yangi
sotib
olish
alm ashtirish
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g ‘ri
javob
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
M avjud m ehnat 
buyum laridan 
foydalanish bilan 
b o g 'liq bo'lgan 
im koniyatlarga... 
kiradi
ishlab
chiqarishning
tashkil
etishning
yaxshilash
sotib
yuborish
yangi
sotib
olish
almashtirish

---

Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g ‘ri
jav o b
7. Kompleks
iqtisodiy
tahlil
M avjud mehnat 
byum laridan 
foydalanish bilan 
bog‘liq bo'lgan 
im koniyatlarga... 
kiradi
brakni
kamaytirish
sotib
yuborish
yangi
sotib
olish
almashtirish
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o 'g 'ri
jav o b
7. Kompleks
iqtisodiy
tahlil
M avjud mehnat 
resurslaridan 
foydalanish bilan 
bog'liq bo'lgan 
imkoniyatlarga.. 
kiradi
xodim lar
holatini
to ‘g ‘ri
boshqarish
konkurs
e ’lon
qilish
jazolash
alm ashtirish
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o 'g 'ri
jav o b
7. Kompleks
iqtisodiy
tahlil
M avjud mehnat 
resurslaridan 
foydalanish bilan 
bog'liq bo'lgan 
imkoniyatlarga... 
kiradi
to 'g 'ri
mehnat
taqsimoti
konkurs
e ’lon
qilish
jazolash
almashtirish
M avzumng
nomi
Savol
A
В
С
D
T o 'g 'ri
jav o b
7. Kompleks
iqtisodiy
tahlil
M ahsulot 
tannarxini 
pasaytirish bilan 
bog'liq bo'lgan 
imkoniyatlarga... 
kiradi
ishlab
chiqarishni
texnik
darajasini
oshirish
m ahsulotni
reklama
qilish
m ahsulotni
arzonga
sotish
alm ashtirish
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o 'g 'ri
jav o b
7. Kompleks
iqtisodiy
tahlil
M ahsulot hajmi 
bilan
foydalaniladigan
resurslar
miqdorini
mutanosib
o'zgarishi...
rivojlanishdir
ekstensiv
intensiv
dinam ik
konstanta

---

Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ‘g ‘ri
jav o b
7 Kompleks
iqtisodiy
tahlil
M ahsulot hajmi 
o ‘sishi bilan 
foydalaniladigan 
resurslar miqdori 
o ‘zgarishini 
bog‘liq 
bo'lm asligi... 
rivojlanishdir
ekstensiv
intensiv
dinamik
konstanta
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ‘g ‘ri
jav o b
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
M ehnat
resurslari
harakatini
tavsiflovchi
ko ‘rsatkich...
koefiitsiyentidir
qo'nim sizlik rentabellik
qaytim
samaradorlik
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ‘g ‘ri
jav o b
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
M ehnat
unum dorligini
tavsiflovchi
k o ‘rsatkich...
bir kunlik
mehnat
unumi
mahsulot
hajnu
m ahsulot
qaytimi
samaradorlik
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ‘g ‘ri
jav o b
7. K om pleks
iqtisodiy
tahlil
A sosiy
vositalar
holatini
tavsiflovchi
k o ‘rsatkich...
yaroqlilik
darajasi
mahsulot
hajmi
mahsulot
qaytimi
samaradorlik
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g ‘ri
jav o b
7. Kompleks
iqtisodiy
tahlil
M ateriallardan 
samarali 
foydalanishni 
tavsiflovchi 
k o ‘rsatkich...
material
sig‘imi
m ahsulot
hajmi
mahsulot
qaytimi
samaradorlik
M avzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ‘g ‘ri
jav o b
7. Kom pleks
iqtisodiy
tahlil
M ateriallardan
sam arali
foydalanishni
tavsiflovchi
k o ‘rsatkich...
materia!
qaytimi
m ahsulot
hajmi
mahsulot
qaytimi
samaradorlik

---

8-BOB. INFORMATSION TEXNOLOGIYALARGA ASOSLANGAN
BOSHQARLSH TIZIMIDA IQTISODIY TAHLIL
8.1. Inform atsion texnologiyalarga asoslangan boshqaruv tizim ida
iqtisodiy tahlilning roli va o‘rni
Davlatimizning ta’lim sohasini isloh qilish bo'yicha asosiy hujjat- 
laridan biri boMgan O ‘zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi»1da bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan kadrlami 
tayyorlovchi ta’lim muassasalarida o ‘quv jarayonini axborot-kommu- 
nikatsiya texnologiyalari (АКТ), Internet va kompyuter tarmoqlari negi- 
zida tashkil etish zarurligi alohida ta’kidlangan. Respublikamiz ta’lim 
tizimida ushbu vazifalar o‘z vaqtida hamda samarali amalga oshirilmoq- 
da. Belgilangan maqsadga erishishda uzviy va izchil, o'zaro uyg‘unlash- 
gan tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirilib kelinmoqda. Jumla- 
dan, o‘quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va in­
ternet texnologiyalarini joriv qilish maqsadida «Elektron ta'lim » milliy 
tarmog‘ini barpo etish hamda barcha oliy o‘quv yurtlarini, keyinchalik 
esa akademik litsey va kasb-hunar kollejlarini yagona kompyuter axbo- 
rot tarmog‘iga ulashni ta’minlash vazifasi...» belgilab berilib,2 hozirgi 
davrda mazkur tadbirlar kompleks tarzda muvaffaqiyatli amalga oshiril- 
moqda. Shu y o ‘nalishning davomi bo‘lib 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2011-yil 20-maydagi «Oliy ta’lim muassasalarining mod- 
diy-texnik bazasim mustahkamlash va yuqon malakali mutaxassislar 
tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g"risida»gi3 
qarorida belgilangan oliy ta’lim muassasalari moddiy-texnik bazasim 
mustahkamlash va modemizatsiya qilish, ulami zamonaviy o ‘quv va
1 Узбекистоп Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g ‘risida»gi 
Qonuni. -T oshkent. 1997.
2 Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotim yuksaltirish, 
xalqimiz farovonligmt oshirishga xizm at qiladi. -Т .: «O'zbekiston», 2011 -3 5 b.
3 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentming «Oliy ta ’lim muassasalarining moddiy- 
texnik bazasini mustahkamlash va yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash sifatini tub­
dan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori. «Xalq so‘zi», 2 0 1 1-yil 21-may.

---

ilmiy-uslubiy laboratoriya jihozlari bilan ta’minlash, yuqori malakali 
kadrlar tavyorlash yo ‘nalishlari va mutaxassisliklarini ta ’lim standartlari 
bo‘yicha takomillashtirish hisobiga tizimni sifat jihatidan yangi 
bosqichga ko‘tarish tadbirlari amaliy faoliyatga joriy etilmoqda. Ushbu 
vazifalaming yanada muvaffaqiyatli bajarilishi uchun bu borada o ‘z ijo- 
biy natijasini bera oladigan yangi innovatsion chora-tadbirlar hamda tak- 
liflar ishlab chiqilib soha amaliy otiga joriy qilinishi zarur. AKTga asos- 
langan nazariy bilimlami amaliyotga joriy qilish esa pirovard natijada 
ijtimoiy-iqtisodiy samaralarini beradi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda informatsion texnologiyalarga asoslan- 
gan boshqaruv tizimida korxona faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish bu iqti­
sodiy tahlil ishlarini amalga oshirishning zamonaviy shaklidir. Mazkur 
tizim tegishli obyektning maqbul boshqarish uchun zamonaviy texnik 
vositalardan va texnologiyalardan foydalaniladigan. boshqaruv jarayon- 
lari modellarini tuzadigan, ulami o ‘lchash va baholash usullarini ishlab 
chiqadigan, mutaxassislar yordamida faoliyat ko‘rsatadigan inson - ma- 
shina tavsifidagi yaxlit mexanizmdir.
Informatsion texnologiyalarga asoslangan tizimda boshqaruv muta- 
xassislari, zamonaviy texnik vositalar va usullar, uning faoliyat ko‘rsa- 
tishida, o ‘z oldiga quygan vazifalami hal qilishda muhim rol uynaydi.
Inson informatsion texnologiyalarga asoslangan tizimda ishini tash­
kil etadi, maqsad qo‘yadi, vazifalami belgilaydi, faoliyat dasturlarini 
tuzadi, natijalami baholash mezonlarini ishlab chiqadi hamda boshqaruv 
funksiyasini ijro etish metodikasini takomillashtiradi.
Zamonaviy texnik vositalar (turli kompyuterlar, dasturlar, aloqa vo­
sitalari va boshqa vositalar), boshqaruv usullari bilan birgalikda kuchli 
va zaruriy qurol hisoblanib boshqaruv faoliyatini tezlashtirish, kengay- 
tirish, chuqurlashtirishga imkon berib, un sifat jihatdan yuqori bosqichga 
k o ‘taradi.
Boshqariladigan obyektlaming zamonaviy modeli informatsion tex­
nologiyalarga asoslangan tizimning tarkibiy elementi sifatida boshqa- 
riluvchi obyektlaming mohiyati va mazmunini ochib berishda, undagi 
o ‘zgarishlami o ‘lchash metodlarini aniqlashda muhim ahamiyat kasb eta­
di. U o‘z ichiga mantiqiy so‘zlar va matematik ifodalami oladi; ular bosh­
qaruv obyektida bir-biriga bog‘liq elementlami ifodalaydi; ko'rsatkichlar 
tizimining qurilishi va tuzilishi; xo‘jalik faoliyati mohiyati va natijalarini 
aks ettiradi; ulami rivojlatirish maqsadi va mezonlarini ifoda etadi.
Amaldagi modellami takomillashtirish birinchi navbatda ishlab 
chiqarishni boshqaruv sohalarida qoilaniladigan nazariy va amaliy fan-

---

lar rivojlanishiga va ulaming yutuqlarini modellar konstruksiyasini tu- 
zishda tatbiq etilishiga bogiiq.
Modellarga boshqaruv usullarini joriy etish, ular jum lasiga boshqa- 
ruv funksiyasi uslubiyoti, y a ’ni tahlilni kiritish zaruriy shartdir. Chunki 
u modellar bilan birgalikda informatsion texnologiyalarga asoslangan 
boshqaruv tizimining metodik ta’minotini tashkil etadi.
Informatsion texnologiyalarga asoslangan boshqaruv tizimidagi 
zamonaviy texnik vositalar, modellar va boshqaruv metodlari iqtisodiy 
tahlil funksiyalarining imkoniyatlarini t o i a amalga oshirishga imkon 
yaratadi. Bu holatda, ko‘p variantli masalalar ichidan eng maqbul 
yechim oson topiladi, ichki x o ‘jalik rezervlari to ‘la ochib beriladi, ulami 
tez o‘zlashtiradi, rejalami bajarishda yuzaga kelgan holatlami o‘z vaq- 
tida aniq baholaydi, bir 
so 'z
bilan aytadigan bo isak , o z faoliyatini 
boshqaruv funksiyalari bilan bog‘laydi. Bulaming barchasi informatsion 
texnologiyalarga asoslangan boshqaruv tizimida tahlil funksiyasi sama- 
radorligi va rolini oshiradi.
Hozirgi davrda analitik vazifalar informatsion texnologiyalarga 
asoslangan boshqaruv tizimining kichik tizimlari tarkibiga kiritib yubo- 
rilgan. Ular kichik sistemalar nomlanishida goho uzilmaydi, goho uzila- 
di. Masalan, «Iqtisodiy rejalashtirish va tahlil», «Buxgalteriya hisobi va 
tahlil», «Moliyaviy hisobotlar tahlili»va shu kabilar.
Informatsion texnologiyalarga asoslangan boshqaruv tizimining tar- 
kibidagi kichik tizimlarida xo‘jalik faoliyati tahlili tushunchasiga mar- 
kazlashgan tarzda yondashish kutilgan natijalami bermaydi. Kichik 
tizimlar ichida analitik masalalami lokal tarzda dasturlash ulami uslubiy 
jihatdan umumlashtirish, mantiqiy, muddat va informatsiya texnologik 
aloqasi, bir xil analitik hisoblar va bir xil turdagi m a’lumotlami ko‘plab 
kiritish kabi ishlarda kamchilikiar borligini namoyon etadi va bu m a - 
lumotlami bir tizimda qayta ishlash hamda tahlilni kompleks o'tkazishda 
uning rolini susaytiradi. Tahlilni «Buxgalteriya hisobi va tahlil» tizimi 
bilan birlashtirish esa uning tezkorligiga hamda yoppasiga o‘tkazilishiga 
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu tartib faqatgina buxgalteriya ma ium otlarini 
kiritish va ulami qayta ishlab, asosan iqtisodiy jarayonlar natijalarini aks 
ettirishga yo‘naltirilgan. Bundan tashqari kichik tizimlar ishlanayotgan 
pavtda analitik masalalar tahlil nuqtayi nazaridan qaralmaydi. Shu sa- 
babli barcha dasturlar ichida uning qismi 15-20 %dan oshmaydi.
Informatsion texnologiyalarga asoslangan boshqaruv tizimining ri- 
vojlanishi va uni yanada takomillashtirish x o ‘jalik faoliyati tahlili funk- 
siyasining informatsion texnologiyalarga asoslanishini talab etadi. Shu

---

sababli «Kompleks iqtisodiy tahlil» nomli alohida funksional kichik 
tizimli informatsion texnologiyalarga asoslangan boshqaruv tizimi pay- 
do boidi. Uning bu tartibdagi faoliyati boshqarishning texnologik jara- 
yonlarida va masalalar yechimiga tizimli yondashishda tahlil funksiya- 
lari rolini oshirishga qaratilgan. Bu kichik tizim informatsion texnolo­
giyalarga asoslangan boshqaruv tizimida quyidagi afzalliklami namoyon 
etadi:
- xo'jalik faoliyatida ro‘y bergan ijobiy yoki salbiy holatlarning sa- 
bablarini aniq bilishga imkon yaratadi;
- boshqariladigan obyektga ularning miqdor va sifat tomonidan 
ko‘rsatgan ta’sirini aniqlaydi;
- boshqaruv tizimini yanada samarali ishlashga o4kazish uchun 
yangi variantlar topiladi;
- eng asosiysi tahlil yordamida x o ‘jalik faoliyatini yanada yaxshi- 
lashning qo‘shimcha imkoniyatlari aniqlanadi.
Tahlil boshqaruv funksiyasi sifatida boshqaruv tizimi bilan birga- 
likda bir maqsadga qaratilgan, shu tufayli boshqa boshqaruv funksiyalari 
bilan chambarchas bog‘langan. Masalan, rejalashtirish bilan uni ilmiy 
asoslangan holda ishlab chiqishda bir tomondan, boshqa tomondan esa 
rejaning bajarilishi uchun tahlil muhim vosita hisoblanadi. Buxgalteriya 
hisobi tahlilni boshqariladigan obyekt holati haqida zarur m a’lumotlar 
bilan ta ’minlaydi. Boshqaruvnmg eng maqbul qarorlarini qabul qilishda 
va ishlab chiqarishda analitik m a’lumotlar tahlil natijasida olinadi. 
Demak, boshqaruv obyektiga tizimli yondashish informatsion texnolo­
giyalarga asoslangan boshqaruv tizimi strukturasi va mazmuni uning 
tarkibida mustaqil «Kompleks iqtisodiy tahlil» kichik tizimi alohida 
tarzda faolivat ko‘rsatishni talab etadi