‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Tahlilning kompleksliligi.
X o‘jalik faoliyatida boshqariladigan ob- 
yektni tadqiq etishda har tomonlama yondashishni bildiradi.
Tahlilning metodik ta ’minotini rivojlantirish tamoyili.
Analitik va­
zifalami informatsion texnologiyalarga asoslanishini hal qilish ulami 
oldindan uslubiy jihatdan ham da boshqaruv maqsadiga ko‘ra tekshi- 
rishni talab etadi. Bundan tashqari, ko‘p xo‘jalik faoliyati turi paydo 
bo‘lish bosqichida turadi, shu sababli mazkur tamoyilga amal qilish 
tizimning uzluksiz ishlashini ta ’minlaydi.
Informatsion texnologiyalarga asoslangan boshqaruv tizimida ki-
chik tizimlarning parallel rivojlanish tamoyili
«Kompleks iqtisodiy tah-

---

lil»da analitik masalalaming yechimi boshqa tizimlar m a’lumotlariga 
asoslanadi. Shunga ko‘ra mazkur tizim masalalami qayta ishlash va joriy 
etish avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimidagi boshqa tizimlar faoli­
yatiga muvofiq tarzda belgilangan bosqichlar bo'vicha tashkil etiladi.
Uslubiy birlik tamoyili.
Tizimning turli kompleks yoki bloklarda bir 
turdagi analitik masalalaming bajarilishi va amalga oshirilishining 
yagona uslubini talab etadi. U analitik m a’lumotlami qayta ishlashning 
tartibi hamda ro‘yxatini bir m e’yorga keltirish imkonini yaratadi.
Aniq foydalanuvchiga m.o'Ijallangan natijaviy analitik ma'lumotlar
tamoyili.
Mazkur tamoyil tizimda qayta ishlanib tayvor bo‘lgan ma’lu- 
motlar miqdori, shakli, turi bo‘yicha aniq foydalanuvchiga boshqaruv 
qarorlarini qabul qilish uchun yetkazib berishni ta’minlashga asoslan­
gan.
«Kompleks iqtisodiy tahlil» tizimini tashkil etishda yuqoridagi ta- 
moyillariga amal qilish, uning turli elementlari, qismlarini boshqa tizim­
lar bilan aloqasini tartibga solish va samarali ishlashida o ‘z natijasini 
beradi.
0 ‘rganilayotgan kichik tizimning tarkibiy qismlarini boshqaruv ti­
zimining turi bo‘yicha bir-biridan farqlangan xo‘jalik faoliyatini tahlili 
tashkil etadi.
Ular:
- tahlil turlarida yechiladigan alohida va o‘zaro bog‘langan ob- 
yektlar;
- kompleks yoki analitik masalalaming darajasi va masshtabi;
- uslubiy, matematik, texnik va tashkiliy elementlardan iborat bo‘-
ladi.
Informatsion texnologiyalarga asoslangan boshqaruv tizimida ana­
litik masalalaming samarali hal etilishi ko‘p jihatdan tahlil metodikasi- 
ning takomillashganligiga, y a’ni turli darajadagi ijtimoiy ishlab chiqa- 
rishning boshqarishni zamon talablariga javob berishiga bog‘liq.
X o‘jalik faoliyat tahlili bo‘yicha metodik materiallar analitik masa­
lalami kompyuterlarda qayta ishlashda foydalaniladigan quyidagi jihat- 
lami o‘zida aks ettirishi zarur:
- analitik va boshqa ko^satkichlar tushunchasiga aniq mazmunli 
ta’rif berilishi;
- shartli belgilaming bir xil bo‘lishi;
- analitik ko‘rsatkichlar hisoblarini amalga oshirishda eng maqbul 
usullami k o ilash , kiritiladigan va chiqariladigan informatsiyalaming 
aniq ro ‘yxati, shuningdek, analitik jadvallar shakli va shu kabilar.

---

Mazkur talablar ma’lumotlami informatsion texnologiyalarga asos­
langan tarzda qayta ishlash shartlaridan kelib chiqadi. Noaniq yoki 
mazmuni to‘liq ochib berilmagan ko'rsatkichlar analitik masalalarni 
hisob-kitob qilishda, dasturlarni ishlab chiqishda murakkabliklarm kelti- 
rib chiqaradi. Agar ko‘rsatkichlami shartli belgilari birligi hamda masa- 
lalami eng maqbul yechish usullari qo‘llanilmas ekan,bu ham analitik 
masalalarni ishlash algoritmlarini tuzishda ko‘plab qiyinchiliklami 
keltirib chiqaradi.
Ko‘rsatkichlami belgilashda birlikni ta’minlash maqsadida ulami 
tavfislovchi so‘zlaming bosh harfi olinishi maqsadga muvofiqdir. Misol 
uchun, Yalpi mahsulot - YaM, Tovar mahsuloti - TM.
Bazis, reja, m e’yoriy va haqiqatdagi ko‘rsatkichlami ifodalash 
uchun so‘zlami kichik bosh harflarini olish kerak va shartli belgini ifo- 
dalovchi bosh harflar yuqori qismining o ‘ng tomoniga yoziladi. Misol 
uchun, TMr, TMxrejadagi va haqiqatdagi tovar mahsuloti.
Ko‘rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillami belgilash uchun ham so‘z- 
laming bosh harfi kichik ko‘rinishda ifodalaniladi va asosiy shartli shart­
li belgining pastki qismi o ‘ng tomoniga yozilishi kerak. Masalan, haqi­
qatdagi tovar mahsulotining ko‘payishi mehnat unumdorligining oshishi 
hisobiga boclishi:
+TMxmu.
Uslubiy belgilaming to 4a va aniq ifodalanishi analitik masalalarni 
algoritmlash tamoyilini bajarilishida muhim rol o ‘ynaydi. U bilan hisob­
lash ishlari ro‘yxati, mantiqiylik va bir-biriga bog‘liqlik, ularning baja- 
rilishi, matematik izohlanishlari ta’minlanadi.
Informatsion texnologiyalarga asoslangan boshqaruv tizimida 
«Kompleks iqtisodiy tahlil» kichik tizimining matematik ta ’minoti ko‘p 
tomondan uning samaradorligini aniqlaydi. U til va dastur vositalari 
kompleksini qamrab olib masalalar yechimi algoritmlami amalga oshi- 
rishni ta ’minlaydi.
Algoritmlash jarayonini tayyorlash ko‘p mehnat talab qiladigan fao- 
liyat jumlasiga kiradi. Analitik masalalar algoritmlari kichik tizimdagi 
algoritm kompleksga birlashadi, u esa boshqaruv algoritmi bilan bir qa- 
torda ishchi va standart algoritmlardan iborat bo‘ladi
Ishchi algoritmlar turli variantdagi masalalarni bajarishda qo‘llansa, 
standart algoritmlar esa - zaruriy to ‘ldirishlar bilan aniq turdagi masa- 
lalami hal qilishga tayinlangan bo‘ladi.

---

Mazkur tizimning matematik ta’minotining dastur qismi m a’lu- 
motlami ishlashni struktura (tahlil turi bo‘yicha) va bosqichlari(kiritish, 
nazorat, turlarga ajratish va hokazo) bo'vicha boiinadi.
Uslubiy ko‘rsatmalar bilan o ‘zaro bogiangan dasturlar birgalikda 
kichik tizimning matematik ta ’minotini tashkil etadi. Uning tarkibida:
- analitik masalalaming matematik algontmlari;
- mashina algoritmi;
- namunaviy dasturlar;
- ko‘rsatmalar va boshqa ta’minot qismlari boiadi.
Mazkur kichik tizimni tashkil etishda informatsiya ta’minoti muhim 
o ‘rin egallaydi. Uning asosini tahlil m a’lumotlari modeli tashkil etadi. 
Unda m a’lumotlar jalb etilishi, tartibi, uni rasmiylashtirish kabi vazifalar 
ko‘rsatib beriladi. Tahlil masalalari tartibidan kelib chiqib boshlang‘ich 
massivlar aniqlanadi: m a’lumotlar to ‘plash tartibi, rasmiylashtirish. 
oqimi va hajmi, yangilanish davri, saqlanish muddati chiqariladigan huj- 
jatlar, ulami taqdim etish tartibi va davri alohida mujassamlanadi. Infor­
matsion ta ’minot boshqa informatsion texnologiyalarga asoslangan 
boshqaruv tizimidagi kichik tizimlar m aium otlar bazasini ham da mas- 
sivlarini o ‘ziga qamrab oladi va tahlil turi bo‘yicha kerakli m aium ot- 
lami saqlaydi. Reja, hisob m a’lumotlari bilan birgalikda kiritilgan ax- 
borotlar asosida kichik tizimning analitik masalalarini yechadigan funk­
sional massivlar tuziladi. Faoliyat natijasida chiqariladigan informa- 
tsiyalar shakllantirilib boshqaruv ehtiyojlari uchun yetkazib beriladi yoki 
ulaming m aium otlar bazasini toidiradi.
«Kompleks iqtisodiy tahlil» tizimida m aium otlar ta’minotining qu- 
rilishi quyidagi tamovillarga asoslanadi:
- informatsion texnologiyalarga asoslangan m aium otlam i tashkil 
etishda uslubiy va tashkiliy birlik b oiishi;
- bir marta m aium otlam i kiritish va undan ko‘p marta foydalanish;
- m aium otlam i markazlashgan tarzda saqlash;
- m aium otlarning kod va shifrlarini bir tizimga keltirish;
- boshqa tizim massivlari bilan aloqasini ta’minlash;
- savol-javob rejimida ishlash;
-m a iu m o tla r massivlarini tizimda saqlashni ta’minlash.
Kichik tizim da m aium otlar ta ’minotini loyihalashtirilishida foyda­
lanish talabiga k o ‘ra m aium otlam i tayyorlashga katta e’tibor beriladi. U 
faqat zaruriy m aium otlam i emas, balki uning muddatini ham nazarda 
tutadi. Bu jihat esa boshqaruv funksiyalarming to iiq bajarilishi uchun 
asos hisoblanadi.

---

Kichik tizimning samarali ishlashida texnik ta’minot ham muhim 
o ‘rin tutadi. U bir necha turdagi texnik vositalar y ig ‘indisidan iborat bo‘- 
lib, analitik masalalar uning vordamida o‘z vaqtida yechiladi.
Texnik vositalaming qulayligi, ish bajarish hajmi, tezligi va arzon- 
ligi, zamonaviyligi tizim tashkil etilayotganda e’tibor beradigan muhim 
jihatidir.
Shuningdek, tizimning zaruriy boMimlaridan biri tashkiliy ta’minot- 
dir. U o‘zida alohida sh&xslar va bo‘limlar, ularda qo‘llaniladigan usul- 
lar va vositalarni aks ettirib, kichik tizimni tashkil etishni va samarali 
funksiyani ta’minlaydi. Tashkiliy ta’minotda quyidagi masalalar hal 
qilinadi:
- korxona tarkibiy bo‘linmalarga bo‘linadi;
- boMinmadagi aniq analitik ishgajavobgar shaxs tayinlanadi;
- bo‘limlardagi shaxslarga tahlil ishlarini amalga oshirish topshiri- 
ladi va javobgarlikyuklatiladi;
- analitik ishlami bajarishga mutaxassislar tanlanadi va kiritiladi;
- bo£linmalar o ‘rtasidagi o‘zaro aloqa va birgalikda harakat tashkil 
qilinadi.
Informatsion texnologiyalarga asoslangan tahlil ishlarini yanada 
yuqori darajaga ko‘tarish uchun informatsion texnologiyalarga asoslan­
gan boshqaruv tizimida xo‘jalik faoliyatini tahlil qiluvchi maxsus keng- 
ash tashkil etilishi zarur. Mazkur kengash tashkiliy metodologik funk- 
siyalami takomillashtirish bilan shug'ullanib, kichik tizimni yanada sa­
marali ishlashini ta’minlaydi.
Tashkiliy ta’mmot usullariga: huquqiy, iqtisodiy, m a’naviy, xodim­
lar va texnik vositalar aloqasini tartibga solish kabilar kiradi.
Tashkiliy ta’minot vositalari kichik tizimning yaratilishiga hamda 
uning amalga oshirilishiga ko‘ra ikki guruhga boMinadi: