‘zbekist0n respublikasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

13. www.refportal.ru
14. www.mintrud.uz
15. www.edu.uz
16. www.minzdrav.uz

---

V III bob. IQ T IS O D IY O T N I 
M U V O FIQ LA SH TIR ISH D A DAVLATNING R O L I
Seja:
8.1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning m ohiyati va zaruriyati.
8.2. M illiy iqtisodiyotning boshqaruv tizim i, tarkibi va vazifalari.
8.1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning 
mohiyati va zaruriyati
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlardagi rejalashtirish 
ham da iqtisodiyotning tartibga solish tajribasi shuni ko‘rsat- 
moqdaki, bu mexanizmlar orqali davlat jam iyatning sotsial- 
iqtisodiy stabilligini, m ak ro p ro p o rsiy an i tash k il q ilish n i, 
iqtisodiyotning dinamik rivojlantirishni ta ’minlaydigan asosiy 
omillami o ‘z qo‘lida ushlab turadi.
H ar bir mamlakatda qaram a-qarshi manfaatlarni, turli xil 
kuchlam i birlashtiradigan, jam iyatni rivojlantirish strategiyasini 
ishlab chiqadigan va amalga oshiradigan davlatning roli be- 
qiyosdir. Bu um um iy qoidani mensimaslik og‘ir oqibatlarga 
olib kelishi mumkin. Xususan, iqtisoddagi uzilishlar, m akroiq­
tisodiy proporsiyalarni va m ikroiqtisodiy bog‘liqliklarning 
buzilishi, moliya, baho tizimidagi va hokazolardagi vujudga 
kelishi m um kin bo'lgan m uam m olar, shular jum lasidandir. 
Shuning u ch u n ham 0 ‘zb ek isto n d a b o z o r iqtisodiyotiga 
o ‘tishning 5 tam oyilidan biri qilib, respublikaning ijtimoiy- 
siyosiy, sotsial-iqtisodiy rivojlanishida davlat asosiy reform ator- 
islohotchi qilib belgilangan.
Davlatning iqtisodiyotdagi o ‘m i va ahamiyati quyidagichadir:
1. Davlat iqtisodiyotni tartibga solib turuvchi subyekt hisob­
lanadi.
2. D avlat soliq, subsidiya, litsenziya, boj to ‘lovlari kabi 
vositalar bilan iqtisodiyotga ta ’sir ko‘rsatadi. Davlatning qo‘lida 
katta moliyaviy resurslar to ‘planadi.
3. Davlat siyosiy hokimiyatga ega bo‘lgan alohida subyektdir.
208

---

U o ‘z tizim ini boshqa subyektlarga o ‘tkazadi. Uning organlari 
beradigan buyruq va farmoyishlar barcha iqtisodiy subyektlar 
uchun majburiy hisoblanadi.
Ayrim tadbirkor, ishchi yoki xizmatchi, firma, korporatsiya 
yoki ferm er xo‘jaligi faqat o ‘zining manfaatini ko‘zlab faoliyat 
ko‘rsatadi, davlat esa yakka yoki guruhiy m anfaatlam i yagona- 
likka birlashtiruvchi va ham m aning um um iy m anfaatini ifoda- 
lovchi kuch hisoblanadi. D avlat m ulk sohibi, am m o uning 
iqtisodiyot uchun ahamiyati iqtisodiy faoliyatni tartiblay olishi- 
dan kelib chiqadi. G ap shundaki, iqtisodiyot bir m arom da 
rivojlanib b orishi u c h u n u n in g tu rli tarm o q lari b ir-b irig a 
mutanosib bo‘lishi, bir-biriga bog'lanib, bir-birini to ‘ldirib turishi 
talab qilinadi. Buni t a ’m inlashning asosiy vositasi — bozor 
mexanizmidir. Agar bozor mexanizmi iqtisodiyotni nuqsonsiz 
tartiblab turganida edi, tanglik va iqtisodiy beqarorlik hech yuz 
bermagan b o‘lar edi. Holbuki, bozor iqtisodiyoti m am lakatlarida 
tanglik va inqirozlar uchrab turadigan hodisalardir. D em ak, 
b o zo r m exanizm i m av o za n atn i t o ‘l a - t o ‘kis va n u q so n siz 
t a ’minlay olmaydi, shu sababdan, davlat iqtisodiyotni albatta 
tartiblashi lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy (sotsial) tengsizlik, ya’ni 
b o y lar va k am b ag ‘a lla r m avjud. U la rn in g o ‘rta sid a n izo
chiqmasligi uchun davlat aholining n ochor qatlamlariga ijtimoiy 
yordam berishdek vazifani o ‘z zimmasiga olishi kerak b o ‘ladi. 
Jam iyatda hamma bahram and bo‘ladigan xizm atlar bor. U lar 
jum lasiga umumiy t a ’lim, so g ‘liqni saq lash , atro f-m u h itn i 
muhofaza qilish, mam lakat xavfsizligini ta ’minlash, yurtni obod 
qilish, ijtimoiy tartibni saqlash va boshqalar kiradi. Bu sohalar 
g‘oyat serxarajat, lekin bevosita foyda olish im konini berm aydi. 
Shu sababli ularga firm alar q o ‘l urm aydi. Bu ish ham m aga 
zarur bo‘lgani uchun mazkur sohalam i davlat o ‘z qo‘liga oladi. 
Dem ak, davlat iqtisodiy vazifani bajarishi turgan gap.
Davlatning iqtisodiyotga aralashuvining o ‘z m e’yori bor. Iqti­
sodiyot m uttasil о ‘sib borayotgan sharoitda davlat bozor mexa- 
nizmiga xalaqit bermaslik uchun iqtisodiyotga kamroq arala- 
shadi. Bozor m exanizm i yaxshi ish berm ay, iqtisodiy qiyin-
209

---

chiliklar kuchaygan sharoitda davlat iqtisodiyotga faolroq 
aralashadi va uning tanglikdan chiqib, yaxshi ishlab ketishiga 
ko‘maklashadi.
Masalan, o ‘tgan asrning 50—70-yillarida g‘arb mamla- 
katlarida iqtisodiy inqirozlar tez-tez bo‘lib turganda davlat 
iqtisodiyotga o‘z siyosati bilan faol aralashgan.
80-yillaming o‘rtalaridan boshlab bozor mexanizmi yaxshi 
ishlab ketganligi uchun davlat iqtisodiyotga kamroq aralashish 
yo‘liga o‘tdi.