‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

5U 
dV
-----
dS
cos 
(p+
-----
dS Simp
dS 
dS
Bu yerda: U va V — x va у o'qlari bo'yicha hosil bo'lgan ko'chishlar
I o'qi bo'yicha nisbiy uzayish
ev 
bv
f' = ^ cos«’+^ ' w
Yoki
137

---

bundan £•, = 
e x
cos
2


kelib chiqadi.
Uchta uzatkichning uchta o'qi yo‘nalishi bo'yicha nisbiy deformatsiyalar 
quyidagicha boMadi (9.12-rasm):
£,
= 
£x
cos
2


s„ = ex
 cos2 (i
'p
 + 45°)+
e s Sin2 (cp
 + 45“)
sm
= 
£x
cos2 
(

9 0 ° )+
ex Sin
2 
(

90°)
Bular asosida quyidagi formulalarga ega boMamiz:
_ 
Б ,
 
+ 2 
£n
+ 
S , n  
tg2(p=—
-------
11
-----
IJL
£ = -
S--
£, +£„
1
-
2
g,/+gW
/)'
2
E,n ^ + 
~£jl
+ 
£,u ^
Shunday qilib, umumiy holda bosh deformatsiyalaming qiymati va 
yo‘nalishi ana shu formulalardan 
aniqlanadi.
Bosh deformatsiyalami uchta 
Ш
mexanik tenzometrlar yordamida 
aniqlasa ham boMadi. 
Bosh 
y o ‘nalishlarni aniqlashning lok 
qoplash usuli ham bor (bu haqda 
keyinroq to‘xtalamiz).
Hozirgi zam on eksperim ent 
te x n ik a s id a
q a rsh ilik
u z a t- 
k ic h la rid a n
d e fo rm a tsiy a
oMchashdan boshqa ishlarda ham
fo y d alan ilad i. K o‘pgina kuch o 'lch a y d ig an uskunalarga tashqi 
kuchlardagi o ‘zgarishlarni payqaydigan sezgir element sifatida kiritiladi. 
Z o ‘riq ish larn i o 'lc h a sh uchun qarshilik u zatkichlari d efo rm at- 
siyalanuvchi elastik elem entga yopishtiriladi va uzatkich qarshiligini 
o'zgarishiga qarab zo'riqishning qiymatiga baho beriladi. Bu usulning 
qulayligi shundan iboratki, masofadan turib oddiy oMchash im konini 
beradi, murakkab uskunalarni qo'shim cha qilishni talab etmaydi.

---

Statik sinovlarda tekshirilayotgan detalga 
yopishtirilgan uzatkich asosiy o'lchovchi 
asbobga ko'prik (most) sxemasi orqali 
qo'shiladi (9 .13-rasm). Ko'prikning to‘rtta 
qarshiligidan biri, masalan R,, uzatkich 
qarshiligi hisoblanadi. Qolgan qarshiliklar 
shunday tan lan ad ik i, detalda uzayish 
bo'lmagan holda (tajribadan ilgari) ko'prik 
muvozanatda tursin va galvanometrdagi tok
kuchi 
К
nolga teng bo'lsin. Buning uchun 
quyidagi nisbat bajarilishi lozim:
Odatda R
4
qarshilik sifatida, xuddi birinchi qarshilik singari, ikkinchi 
uzatkich qabul qilinadi, R, va R
3
qarshiliklari esa o'zaro teng deb olinadi. 
Shunday qilib, va bu (9.1) shartni qanoatlantirilganligini anglatadi. 9.13- 
rasmda ko'rsatilgan zanjir uchun tuzilgan Kirxgof tenglamasidan, galvanometr 
orqali o'tadigan muvozanatlashmagan ko'prik tokini aniqlash qiyin emas: