‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

R, = R4 = Rg . 
R2 = R 3 = R
4* 
R
^ 
■+■ 
Rj
!' ~ £ R 2R 1R i + R lR 2RA+ R lR ; R, + R ,R 2R}
Bunda tok manbai va galvanometming ichki qarshiligi R,, R3, R, va R
4 
laming qiymatidan ancha kichik deb faraz qilinadi. Datchik ishlagan paytda
R, qarshilik д
r
ga o'zgaradi va R, = Rjf + A
R
K], R, = R, = R, R
4
= R^ 
bo'ladi.
Bu holda (9.2) ifoda quyidagi ko'rinishni oladi:
A
A
Rx
‘r
2 (/? + /?„) 
R,,
Shunday qilib, galvanometrdan oqib o'tuvchi tok uzatkichning 
qarshiligiga va, binobarin, o'lchanayotgan deformatsiyaga proporsional ekan.
Qarshilik uzatkichlarining asosiy nuqsoni harorat nuqsonidir. Harorat 
o'zgarganda uzatkichning qarshiligi sezilarli darajada o'zgaradi.
Harorat nuqsonini qoplash maqsadida ko'prik sxemasidagi R
4
uzatkichi 
R, uzatkichga yopishtirmay uianadi va ustiga teploizolyatsion material
139

---

yopiladi. Bunday holatda har ikkala 
uzatkichning harorati bir xil bo'ladi, 
muvozanat saqlanadi.
9.14-rasm.
M urakkab konstruksiyalarning 
kuchlanish holatini tadqiq etishda, 
ko'plab uzatkichlar yopishtirishga va 
ulardan oMchov sanoqlari olishga to ‘g‘ri 
keladi. Bunda galvanometr hamda R, va 
R
3
qarshiliklar ham masi uchun 
umumiyligicha qolaveradi, R, va R
4
juft 
qarshiliklar esa har bir tekshirilayotgan 
nuqta uchun sxemaga navbatma-navbat
ulanadi. Manbadagi kuchlanish o‘zgarishidan soqit boMish uchun, ya’ni 
uni chetlab o‘tish maqsadida, har bir sanoq olishdan ilgari, o'zgaruvchi 
qarshilik r yordamida ko'prik muvozanatlanadi (balansirovka qilinadi) (9.14 
-rasm).
OMchashlarning ko'rib o'tilgan usuli, tabiiyki, yuklar statik ta’sir etgan 
hollar uchun yaroqlidir. Tez sodir bo'ladigan jaryonlarda maxsus asbob va 
usullardan foydalaniladi. Deformatsiyalami yozib olish uchun ossillograflar 
qo'llaniladi, sxema tarkibiga kuchaytirgich (усилитель) qo'shiladi.
Kuchlanishlarni optik usulda tadqiq etishning mohiyati shundan iboratki, 
bunda optik aktiv materialdan (masalan, organik oynadan) yasalgan shaffof 
(прозрачный) model yuklanganda qutblangan yorug'lik uni yoritadi. 
Modelning ekrandagi tasvirida tasmalar sistemasi paydo bo'ladi, tasmalaming 
shakli va joylanishi modelning kuchlanish holatiga bog'liq. Olingan suratlami 
tahlil qilish asosida hosil bo'lgan kuchlanishning qiymati aniqlanadi.
Qalinligi o'zgarmas boMgan 
modellarda optik usul yordamida
tekis 
kuchlanish 
holatini 
?