21.4. Jahonshumul iqtisodiy muammolar.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti to'g'risidagi g'oyalar
Hozirgi davrda jahonda 200 dan ortiq davlat mavjud, ulaming soni
sobiq SSSRning parchalanishi, Yugoslaviyaning bo'linishi va boshqalar
tufayli keskin oshdi. Shundan 188 davlat BMT a’zosidir. Bu tashkilot
tuzilganidan buyon (1945-yil 24-oktabr) o'ziga xos yakun yasaldi va
quyidagilar e’tirof etildi: BMT a’zolari soni 51 tadan 188 ga o'sdi,
dunyo aholisi esa shu davr mobaynida 2.5 milliarddan 6,1 milliardga
yetdi (o'sish 3,5 milliard), yalpi milliy mahsulot (yoki xalq boyligi)
7 trillion AQSH dollaridan deyarli 30 trillion dollarga yetdi, ya’ni 4
martadan ko‘proq o‘sdi. 1995-yilning martida Kopengagenda BMT
tashabbusi bilan ijtimoiy rivojlanish masalalari bo‘yicha xalqaro
konferensiya bo‘ldi, unda 150 dan ortiq davlat (oliy maqom) rahbarlari
ishtirok edilar. BMT Bosh kotibi B. Butros G'oliy (
1997-yildan BM T
Bosh kotibi tinchlik bo'yicha Nobel mukofoti laureati Kofi Annan)
o‘z
nutqida so‘nggi yillarda kambag'allar va boylar o'rtasidagi tafovut
kuchayib, 1960-yildagi nisbat 13:1 dan hozirgi o‘n yillikda 60:1 ga
yetganligini qayd etdi. Hozirgi davrda bu nisbiy 75:1. Sayyoramizning
1,5 milliard aholisi (27,3 foiz) og'ir iqtisodiy ahvolda kun kechirmoqda.
Bunday differensiatsiya xavfli oqibatlarga oUb kelishi mumkin. Bundan
tashqari, dunyoda ekologik muammo kuchayib bormoqda. Sog'liqni
saqlash (SPID va boshqa yuqumli kasalliklar), narkobiznes masalalari
tobora avj olmoqda.
0 ‘zaro iqtisodiy, ayniqsa, savdo munosabatlarining nafi hammaga
ayon bo‘lishiga qaramay, davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar, odatda,
garmoniya asosida emas, balki qaram a-qarshiliklar asosida
rivojlanmoqda. Boy va kambag'al mamlakatlar o'rtasida savdodan
tushadigan daromadlami taqsimlashda kelishmovchiliklar kuchayib
bormoqda.
Lekin keyingi davrda olib borilgan to‘g‘ri iqtisodiy siyosat tufayli
ilgari qoloq bo'lgan davlatlaming ayrimlari rivojlanish, taraqqiyot yo'liga
kirib oldilar. Ulaming soni tobora oshib bormoqda. Ulaming ayrimlari
Lotin Amerikasida (Braziliya, Argentina, Meksika), ko'pi janubi-
sharqiy Osiyodadir («to‘rt ajdaho» - Koreya Respublikasi, Tayvan,
Syangan va Singapur).
Malayziya, Tailand, Vyetnam, Indoneziya va boshqa mamlakatlar
bular qatoriga kelib qo'shilmoqda. Bu davlatlarga xos bo‘lgan xususiyat
shuki, bozor munosabatlari keng qo'llanilmoqda, sanoat (indus-
triya)ning rivojiga alohida e’tibor berilmoqda, xorijiy investitsiyalar
(qo'shma korxonalar juda ko‘p) ko‘p ishlatilmoqda va oqibatda
iqtisodiyotning o'sish sur’atlari yuqori (5-10, hatto 14-15 foiz). Xitoy
Xalq Respublikasi ham 1979-yildagi iqtisodiy islohotlar tufayli ta
raqqiyot yo'liga kirdi (ayniqsa, ochiq iqtisodiy hududlarda o‘sish katta).
Shular tufayli bu sohada iqtisodiy ta’limotlarda ham o'ziga xos
yo'nalishlar yuzaga keldi. Hozirgi davr iqtisodiyotchilari U.Rostou,
R.Emerson, P.Samuelson va boshqalar kolonializmning ijobiy
tomonlarini, uning qoloq mamlakatlarga «taraqqiyot» oUb boiganligini
bo‘rttirib ko'rsatishga intilmoqdalar. Go‘yoki mustamlakalar ilg‘or
mamlakatlar yordamida o‘z mustaqilligini ta’minlashga erishganlar. Bu
tuzum ilg'or va qoloq mamlakatlarga birdek naf keltirgan deb
hisoblaniladi. R.Emerson fikricha, kolonializm Sharq xalqlari uchun
taraqqiyot yo'lidan borishga imkoniyat yaratdi.
Ayrim iqtisodchilar kolonializmning salbiy tomonlarini inkor
etmagan holda, uni XIX asr oxiri va XX asrdagi kapitalistik mamlakatlar
«deformatsiya»ga uchradi, mustamlaka davlatlarining do‘stiga aylandi,
demoqdalar. «Yaxshi kolonializm» iqtisodiy rivojlanishni rag‘bat-
lantiradi, bu davlatlaming o‘z-o‘zini boshqarishini ta’minlaydi.
G ‘arbda «noiloj rivojlanish», «tashqi turtki» nazariyalari keng tarqal-
gan (R.Nurkse, E.Xagen), unda ozodlikka erishgan davlatlar dastlab
musibatlarga uchrashi tabiiy, shu sababli ulaming ahvoli og‘ir ho‘ladi.
Ochlik-yalang‘ochlikka mahkum etiladi. Daromadning kamligi jamg'ar-
malar paydo bo'lishiga to'siqdir va kapital qo'yilmalar ham past darajada
saqlanadi. Bu esa sanoat rivojiga va milliy daromad o'sishiga yo‘l bermaydi
va kambag‘allik hamda nochorlikni keltirib chiqaradi (Ilojsizlik
rivojlanishi). Bu og‘ir ahvoldan chiqishning birdan-bir yo‘li - tashqi
«turtki yo‘li» hisoblanadi. Minimum kapital qo'yilmalaming asosan
tashqi investitsiyalar hisobiga asta-sekin o‘sishdga, rivojiga erishiladi.
Kapital qo'yilmalar miqdori ma’lum kritik darajadan yuqori bo'lishi
kerak, shu bilan turg‘unlik holatidan chiqib olinadi. Bu tadbirkorlik
faoliyatini kuchaytiradi va xorijiy investorlar uchun qulay «iqlim»ni
yuzaga keltiradi. G'arbdagi ko‘p iqtisodchilar bu mamlakatlarda chuqur
ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar o'tkazishni ham taklif etmoqdalar.
Mustamlaka mamlakatlari bilan metropoliya o'rtasidagi munosabatlar
hech vaqt tenglik asosida bo‘lmagan, noekvivalent almashuv yo‘li bilan
qo'shimcha boylik orttirish imkoni bo'lgan. Ilgari mustamlaka bo'lgan
qaram davlatlar mustaqillikka erishgandan keyin ham awalgi
metropoliyaga ko‘p vaqt davomida ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lib qolaverdi.
Yana bir eng dolzarb masala bu - demografiya muammosidir. BMT
ma’lumotlariga ko‘ra, 1945-2000-уШаг davomida jahonda aholi soni
2,5 milliarddan 5.5 milliardga yetdi.
I.Fisher, R.Dombush, R.Shmalenzilaming ta’kidlashicha, kamba-
g‘al mamlakatlar masalasi kambag'al Janub bilan boy Shimol
o'rtasidagi muammolar sifatida tobora kuchayib bormoqda. Janub
mamlakatlari o‘z qiyinchiliklarini jahon iqtisodiyotidagi mavjud awalgi
tartibdan deb bilmoqdalar. Bu tartib go‘yoki ularga qarshi qaratilgandir.
1974-yilda BMT Bosh Assambleyasi yangi xalqaro iqtisodiy tartib
joriy etishni qo'llab-quwatlovchi rezolutsiyani qabul qildi (NIEO).
Qabul qilingan yangi tartib uch qoidaga asoslanadi:
1. Xalqaro aloqalar ma’lum tartibga solib turiladi va bu turli davlatlar
tomonidan siyosiy yo‘l bilan amalga oshiriladi.
2. Ishlab chiqarilgan tovarlaming davlatlararo taqsimotida
rivojlanayotgan mamlakatlar manfaati ham hisobga olinishi shart va
shuni ta’minlaydigan yo‘llar yaratilishi kerak.
3. Barcha iqtisodiy munosabatlar tizimi demokratiya asosida olib
borilishi zarur, har bir davlat o‘z ichki tuzumidan qat’i nazar, shu
munosabatlarda qatnashishga haqlidir.
Keyingi davrda BMT tomonidan «Insoniy rivojlanish konsepsiyasi»
ilgari surildi. Iqtisodiy rivojlanish konsepsiyasi daromadning ko'payishi
va insoniy farovonlikning yaxshilanishi orasidagi aloqani aniqlashda
muhim xizmatni ado etadi.
Mamlakatning insoniy rivojlanish darajasi qanday baholanadi? Bu
muammoning zamonaviy yechimlariga bir oz to‘xtalamiz. Mamla
katning rivojlanganlik darajasini baholashning yaqingacha yagona usuli
jon boshiga YaMM bo‘lganligi sababli, mukammalroq ijtimoiy-iqti
sodiy ko‘rsatkichni kashf qilish davr talabi edi. Izlanishlar natijasida
insoniy rivojlanish indeks (IRI) ko'rsatkichi kashf etildi. IRI inson
rivojlanish darajasini ko'rsatuvchi uch asos - umrboqiylik, ta’lim va
yashash darajalaridan iborat integral ko‘rsatkichdir. Uzoq umr ko‘rish
kutilayotgan hayot davomiyligi orqali o'lchanadi. Ta’lim darajasi
ko‘rsatkichning 2/3 qismini tashkil etuvchi katta yoshlilar savodxonligi
va 1/3 qismini hosil qiluvchi ta’limning o‘rtacha davomiyligi ko‘rsat-
kichlari orqali ifodalanadi. Yashash hayotning mahalliy qiymati (sotib
olish pariteti yoki PPP
«purchasing power parity») ga nisbatan
to‘g‘rilangan jonboshiga real yalpi ichki mahsulot (YalM) orqali
baholanadi. Nimaga faqat uch ko‘rsatkich? - degan savol tug'ilishi
tabiiy. Inson hayotining hamma jabhalarini aks ettirish a’lo bo‘lar edi.
Ammo ma’lumotlaming to‘liq emasligi bir oz cheklanishlar tug‘diradi
va bu ma’lumotlarga ega bo‘linganda, balki ulami ham hisobga olish
ayni muddao bo‘lar edi. Ammo ko'proq ko'rsatkichlami qo‘shish
har doim ham yaxshiroq natijalarga olib kelavermaydi. Ulaming ba’zi
birlari ishlatilayotgan ko'rsatkichlar bilan korrelatsiya qilingan bo'lishi
mumkin. Bolalar o‘limi darajasi, masalan, kutilayotgan hayot davo-
miyligida o‘z aksini topgan. 0 ‘zgaruvchilaming ko‘proq sonini qo'shish
umumiy manzarani xiralashtiradi va asosiy yo'nalishlardan chalg‘itadi.
Insoniy rivojlanish tushunchasi so‘nggi yillarda barqaror rivojlanish
g‘oyasi bilan to‘ldirildi. Buning ma’nosi shuki, hozirgi avlodning
insoniy rivojlanish jarayoni kelajak avlod insoniy rivojlanishi hisobiga
ro‘y bermasligi darkor. Barqaror rivojlanish konsepsiyasi dastlab atrof-
muhitni muhofaza qilish harakati tomonidan kiritildi, bu harakat
namoyandalari rivojlanish tushunchasi «avlodlar o;rtasidagi muno
sabatlar» kabi g'oyani ham o‘z ichiga olishini himoya qilmoqdalar. Tabiiy
resurslaming kamayib borishi kelajak avlodlar rivojlanishi muam-
molarini keltirib chiqarishi mumkin. «Barqaror rivojlanish» konsep-
siyalari atrof-muhit va tabiiy resurslar doirasidagina qo‘llanilishi
mumkin bo‘lmay, balki insoniy imkoniyatlar, «insoniy kapital»ga qo‘-
yiladigan investitsiyalarga ham tegishlidir.
Insoniy rivojlanish konsepsiyasi BMT Taraqqiyot Dasturi (FNDP)
tomonidan izchil targ'ib qUinib kelmoqda. Bu sohadagi izlanishlar
yillik
Dostları ilə paylaş: |