‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
Mo ‘tadil
(muvozanat) baho talab va taklif nuqtalari kesishgan yerda o‘matiladi (yuqorida aytildi). Shularga mos ravishda bozorda baholaming o'zgarishi ro‘y beradi. Daromadlar nazariyasida kapitalga foiz, ish haqi maijinalistik nuq tayi nazardan hal etiladi. Awalgi klassiklaming tovar qiymati sarflan gan mehnat bilan o'lchanishi qat’iyan rad etiladi. Foiz stavkasi darajasi to‘g‘risida fikr yuritilib, foiz kamayishi bilan insonlar kam jamg‘aradilar (va aksincha) degan xulosa chiqariladi. Bu qoida keyinchalik uning shogirdi J.M.Keyns tomonidan keng foydalanildi. «Talab bahosi» rivojlantirilib, «talabning elastikligi» konsepsiyasi ilgari suriladi, bu talab hajmining baho (narx) o'zgarishiga bog‘liqligi ko‘rsatkichidir. 0 ‘rganilayotgan davr qanchalik kichik bo'lsa, talabning bahoga ta’siri shunchalik kattadir, davr qanchalik katta bo‘lsa, ishlab chiqarish xarajatlari (taklif)ning ta’siri asosiydir. Bundan olim ikkita iqtisodiy qonun borligi to‘g‘risida xulosa chiqaradi: 1) o‘sib boruvchi foyda va 2) doimiy foyda. Birinchisiga ko‘ra, mehnat va kapital sarflari hajmi ortishi, odatda, ishlab chiqarishni tashkil etish- ni mukammallashtirishga olib keladi, mehnat va kapitaldan foydalanish samaradorligini oshiradi, proporsional (mutanosib) ravishda yuqoriroq foyda keltiriladi. Ikkinchisiga ko‘ra, mehnat va boshqa xarajatlar mahsulot hajmini proporsional o‘sishiga olib keladi. Olimning fikricha, real hayotda bu ikki tendensiya doimo bir-biriga qarama-qarshi turadi. 15.2. J.B.Harkning iqtisodiy ta’limoti Jon Beyts Klark (1847-1938) maijinalizmning «Amerika maktabi» vakili bo‘lib, XIX asr oxirida iqtisodiy ta’limotlarda neoklassik yo‘nalish shakllanishiga muhim hissa qo‘shdi. AQSHda tug‘ilgan bo'lajak olim keyinchalik Yevropa universitetlarida ta ’lim oldi, Karl Knis (Germaniyada «Tarixiy maktab» asoschilaridan biri) uning ustozi bo'lgan. AQSHga qaytgach, o‘qituvchilik qildi. T.Veblen uning qo‘lida ta’lim olgan. Klark Amerika iqtisodiy assotsiatsiyasining tashkilotchisi edi va 1893- 1895-yillarda uning uchinchi prezidenti bo‘lgan. «Boylik falsafasi» (1886) va «Boylik taqsimoti» (1899) nomli asosiy asarlarida (ayniqsa, 2-sida) iqtisodiyot fanining uch tabiiy bo‘limlari, «ishlab chiqarish omillarining eng yuqori unumdorligi to‘g‘risidagi qonun» masalalarining yoritilishi muhimdir. Klarkning yozishicha, iqtisodiyot fanining predmeti jamiyatning barcha daromadlarini turli shakldagi daromadlarga ajratishdan iborat (ish haqi, foiz, foyda), bular, o‘z navbatida, mos ravishda «ish bajaiganligi uchun», «kapitalni berib turgani uchun» va «ish haqi va foizni koordinatsiya qilingani uchun» olinadi. «Ijtimoiy daromadlami taqsimlash» ijtimoiy qonun bilan tartibga solinadi, bu qonun «eng mukammal erkin raqobat»da har bir ishlab chiqarish omilini u hosil qilgan boylik summasi bilan ta’min etishi mumkin. Albatta, bu boylik miqdoriy jihatdan inson farovonligini ta’minlashdagi manbalari cheklanganligi bilan xarakterlanadi. «Har bir ishlab chiqarish omili» ijtimoiy mahsulotda bevosita ishlab chiqaigan boylik hissasiga ega. Klark iqtisodiyotni statika va dinamika qismlariga bo'ladi (mexanika fani kabi). Awalgi tadqiqotlarda statika qo'llanilgan bo‘lsa, endilikda tabiiy-dinamik usul taklif etiladi. U iqtisodiyot fanini uch qism (bo‘lim)ga bo'ladi: 1) boylikning universal hodisalari; 2) ijtimoiy- iqtisodiy statika (boylik bilan keyin nima bo'lishi to‘g‘risida gap yuritiladi); 3) ijtimoiy-iqtisodiy dinamika (agar jamiyat faoliyat shakli va usulini o'zgartiradigan bo‘lsa, bu sharoitda boylik va jamiyatning farovonligi bilan nima ro‘y berishi haqida fikr yuritiladi). Klark fikricha, xayoliy statik ijtimoiy ishlab chiqarishga opera- tsiyalaming o‘zgarmas xarakteri xosdir, bunda doimo awalgi texnologik jarayonlarda yaxshi ma’lum boyliklar yaratilaveradi, boylik hajmi bunda o'smaydi va kamaymaydi. Yer ham bir xil mehnat qurollari yordamida ishlanadi, o‘sha hosil olinadi, boshqacha aytganda, ishlab chiqarish oiganizmi o‘z shaklini o'zgartirmaydi. Demak, bu holatda harakat yopiq tizimda boradi, iqtisodiyot barqaror va muvozanatda bo'ladi. Klarkning yozishicha, «iqtisodiy dinamikada» jahonning nonnal boyligi ko'proq bo‘ladi va ish haqining tabiiy darajasi hozirgidan ancha baland bo'ladi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qarshi bo'lgan dinamik shart- sharoitlar keltiriladi: 1) aholi o‘sishi; 2) kapital o‘sishi;3) ishlab chiqarish metodlarining yaxshilanishi; 4) sanoat korxonalari shak- lining o'zgarishi; 5) nisbatan past unumli korxonalar o‘miga nisbatan yuqori unumli koixonalaming yashovchanligi va boshqalar. Hatto har bir omil o'zicha jamiyatni dinamik holatda saqlash va ijtimoiy tarkibga ta’sir etish qudratiga ega bo‘lar ekan. Klarkning yuqoridagi metodologik g'oyalari keyinchalik N.Kon- dratev (Rossiya), Y.Shumpeter va boshqa olimlar tomonidan to‘l- dirilgan. Ыагк tadqiqotida «eng yuqori unumdorlik qonuni» muhimdir. Bu qonun erkin raqobat sharoiti, iqtisodiy muvozanat holatida amal qiladi. Ishlab chiqarish omillari bir xil samaradorlikka ega bo‘lgan sharoitda eng yuqori unumdorlikning pasayib borishi masalasi marjinal prinsiplarda qarab chiqiladi. Kapital bilan ta’minlanganlik o‘zgarmas deb olingan taqdirda, mehnatinng eng yuqori unumdorligi har bir yangi ishga jalb etilgan xodim bilan pasayib boradi va aksincha. Xodimlar soni o'zgarmas boigan holatda mehnatning eng yuqori unumdorligi faqat kapital bilan ta’minlanganlikning o‘sishi natijasidagina yuqoriroq bo'ladi. Qimmatni taqsimlashdagi hissalar oxirgi unumdorlikka bog‘liq bo'ladi, ya’ni foiz kapitalining so‘nggi o‘sishidan hosil bo‘lgan mahsulot bilan aniqlanadi, ish haqi esa mehnatning ohirgi oshuvidan hosil bo‘lgan mahsulot bilan belgilanadi. 15.3. V.Paretoning umumiy iqtisodiy muvozanat konsepsiyasi Vilfredo Pareto (1848-1923) iqtisodiy ta’limotning neoklassik yo'nalishini davom ettirgan yirik italyan vakili hisoblanadi, u marjinalizmning «Lozanna maktabi» ana’nalariga sodiq edi. Bu olimni iqtisodiyot bilan birga siyosat va sotsiologiya sohalari ham qiziqtirgan, bu uning yozgan asarlaridan ma’lum. Paretoning asosiy asarlari: ikki jildli «Siyosiy iqtisod kursi» (1898), «Siyosiy iqtisod ta’limoti» (1906) va «Umumiy sosiologiya bo‘yicha risola» (1916). Paretoning iqtisodiy tadqiqotlarida L.Valras, O.Kumo, F.Edtuort va boshqa olimlaming g‘oyalari ta’siri katta bo‘lgan. 1892-yil L.Valras Lozanna universitetidagi kafedra mudiriligini V.Paretoga topshiradi va shu dargohda yuqorida ko'rsatilgan asarlar yaratiladi. V.Pareto V.Valras kabi umumiy iqtisodiy muvozanat muammolari tadqiqotiga katta ahamiyat berdi. Shu bilan biiga, Pareto iqtisodiyotda muvozanatning shart-sharoitlari va omillarini o‘rganishdasifat jihatidan yangi prinsiplami ilgari surib, neoklassik iqtisodiy g'oyalami yangi «ikkinchi to‘lqini»ni boshlab berdi. Bular quyidagilarda namoyon boladi. V.Pareto funksional yondashuv asosida almashuvning birdan bir sababi naflik (ehtiyoj) degan qoidadan voz kechib, iqtisodiy tizimni butunligicha izohlashga o‘tdi, bunda talab (iste’mol) va taklifga iqti sodiyotda muvozanat elementlari sifatida qaraladi. Shu bilan birga, «sof» iqtisodiy nazariyaga asoslanib, daromadlar tengsizligi ulami sinflar o'rtasida taqsimlash bilan bog'liqligini inkor etadi. L.Valrasning umumiy iqtisodiy muvozanat modelida shu muvo- zanatga erishuvning mezoni naflikning maksimumi (uni hisoblash mumkin emas) deb hisoblangan bo‘lsa, Paretoda bu mezon boshqa- siga, ya’ni konkret individning afzal ko'rish nisbati o‘lchovi bahosiga almashtiriladi. Pareto naflikning an’anaviy miqdoriy o‘lchashga usullaridan voz kechib, «ijtimoiy maksimal naflik» tushunchasini izohlab beradi, bu tushuncha hozirgi davrda «Pareto optimumi» deb nomlanadi. Bu tushuncha shunday o‘zgarishlarga baho berish uchun foydalaniladiki, unda barchaning farovonligi yo yaxshilanadi yoki bozoming biror odam o‘z ahvolini boshqa odamning ahvolini yomonlashtirmasdan yaxshilay olmaydi. Bu tovar va resurslarining eng yaxshi taqsimotini xarakterlaydi. Keyinchalik umumiy bozor muvozanati bozoming Pareto optimal holati ekanligi isbotlab berildi. Xo‘sh, bu nima degani? Bu bozor ishtirokchilarining hammasi o‘z foydasi uchun intilib, o‘zaro manfaat va foydalar muvozanatiga erishishidir. Bunda qoniqish (umumiy foyda lilik) funksiyasi o‘z maksimumiga yetadi. Boshqacha qilib aytganda, A. Smit tomonidan ilgari surilgan mashhur «ko'rinmas qo‘l» to‘g‘ri- sidagi g'oyalar amaliyotda isbotlab berilgan. Qisqacha xulosalar XIX asming 70-yillaridan boshlab iqtisodiy ta’limotlarda prinsi- pial yangi yo‘nalish — maijinalizm g‘oyalari ustunlik qildi. Awalgi klassik maktab vakillarining fikrlari keskin tanqidga uchradi, chunki amaliy iqtisodiyotda o'zgarishlar ro‘y berdi. XX asming boshlarida esa neoklassik (ya’ni yangi klassik) g'oyalar shakllana boshladi. Bu maijinalizm g'oyalari rivojining 2-bosqichi deb qaralishi mumkin. «Siyosiy iqtisod»dan ancha farq qiluvchi «Ekonomiks» tushunchasi kiritildi va iqtisodiyotga yondashuv keskin o'zgardi. Neoklassik yo‘nalishning asosiy mafkurachisi A.Marshall hisob lanadi. U «Ekonomiks» iborasini birinchi bo‘lib muomalaga kiritdi. Iqtisodiyot fanining asosiy vazifasini «insoniyatning normal hayot faoliyati to‘g‘risidagi ta’Iimot» deb baholaydi. Klassik maktabning prin- sipial g‘oyalari himoya qilinadi (erkin baho, raqobat, davlatning iq tisodiyotga aralashmasligi va b.), ammo unga maijinalistik qoidalar qo'llaniladi. Qimmat va baho shakllanishi nihoyatda original ravishda ko'rsatib berilgan, «qaychi tig‘i» effekti muhimdir. Talab va taklif chiziqlarining kesishgan joyida baho aniqlanishi, «Marshall hochi» nihoyatda katta ahamiyatga ega va bu qoida hozir ham qo‘llaniladi. «Iste’mol ortiqchaligi», mo'tadil baho, talabning elastikligi, to‘g‘risidagi g‘oyalar fundamental ahamiyatga ega. Amerikalik J.B.Klarkning qarashlarida fanning asosiy predmeti «jamiyatning barcha daromadlarini turli shakldagi daromadlarga ajratishdan iborat» deb qaraladi. Fanni statika va dinamikaga ajratadi, «eng yuqori (chegara) mehnat unumdorligi qonuni»ni kiritadi. Italiyalik V.Pareto iqtisodiyotda umumiy muvozanat muammolari tadqiqotiga e’tibor beradi. Matematik apparatdan unumli foydalanib, «befarqlik egri chizig‘i»ni yaratdi. Asosiy tushuncha va iboralar Neoklassika, A. Marshall, «ekonomiks», baho, talab, taklif, talab elastikligi, «Marshall xochi», «iste’mol ortiqchaligi», J.B. Klark, «chegaraviy naflik», «eng yuqori unumdorlik», statika va dinamika, V.Pareto, «befarqlik egri chiziqlari», «Pareto optimumi». Nazorat va mulohaza uchun savollar 1. A. Marshall bo‘yicha bozor bahosi nima? 2. Baho, talab va taklif o‘rtasidagi bog'lanish qanday? 3. Taklif elastikligi deganda nima tushuniladi? 4. «Marshall xochi»ning mazmunini izohlab bering. 5. Ishlab chiqarish hajmlari o‘sishi va nisbiy ishlab chiqarish xarajatlari o'rtasidagi bog'lanish nima? 6. Doimiy va o‘zgaruvchi xarajatlami izohlang. 7. J.B.Klarkning statik va dinamik iqtisodiyot to‘g‘risidagi g‘oyalari nimani anglatadi? 8. «Eng yuqori unumdorlik qonuni»ning asosiy xususiyatlari. 9. V.Paretoning umumiy iqtisodiy muvozanat konsepsiyasi mohiyati nimadan iborat? 10. Naflikni maksimumga yetkazish uchun nima asos qilib olingan? 11. V.Paretoning «befarqlik egri chiziqlari» nimani bildiradi? 12. Pareto optimumini izohlang. XVI b о b. IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH KONSEPSIYALARI. IQTISODIY TA’LIMOTLARDAGI INSTITUTSIONAL YO‘NALISH 16.1. Institutsionalizmning asosiy xususiyatlari XIX asr oxiri - XX asr boshlarida olamda bo‘lib o‘tgan aniq ijtimoiy- iqtisodiy o‘zgarishlar tufayli jahondagi mamlakatlaming salohiyati keskin o‘zgardi, ilgari ilg‘or bo'lgan davlatlar 2-o‘rinlarga (Angliya, Fransiya), nisbatan qoloq bo‘lgan davlatlar esa 1-o‘rinlarga chiqib olishdi (AQSH, Germaniya). Xuddi shu davrda yetakchi mamlakatlarda erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotdan ko'pincha monopolistik (mono-bir) iqtisodiyotga o'tish kuchaydi. Monopoliya kuchayishi monopol foyda olishga imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishga salbiy ta’sir qila boshladi. Shu sababli antimonopol choralar qo‘llash g‘oyasi ilgari surildi, bu birinchi AQSHda ro‘y berdi. Keyinchalik (va hozirda) barcha davlatlar bunday chorani qo'llaydilar. Antitrest siyosati yo‘li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning turlicha metod (usul)lari qo'llanila boshlandi. Ana shu usullaming nazariy asoslari yuzaga keldi va hozirda ham mavjud. Iqtisodiy ta’limotlardagi institutsionalizm yo‘nalishi AQSHda XX asming 20-30-yillarida keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asming oxirlarida vujudga kelgan (T.Veblenning 1899-yilda chiqqan «Bekorchi sinflar nazariyasi» asari bilan bog‘liq). Bu yo'nalish nomi (lotincha «institute») — urf-odat, ko‘rsatma, muassasa so‘zidan olingan (sanoat va moliya monopoliyalari, korxonalaming yiriklashuvi va boshqalar), chunki bu davr rivojlanishi erkin raqobatga asoslangan awalgi davr ta’limotlari bilan izohlash mumkin bo‘lmay qoldi. Bu ta’Iimot yo'nalishi vakillarining fikricha, institutlar jamiyat rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib xizmat qiladi. Bu tushuncha tagida ijtimoiy hodisalar, masalan, oila, davlat, monopoliya, kasaba uyushmalari va boshqa muassasalar yotadi, ya’ni jamoat ruhining namoyon bo'lishi, yurish-turish va o'ylash usulini xalqning ma’lum gumhlari uchun odatiy, an’anaviy, shuningdek, huquqiy, axloqiy va boshqa ko‘rinishlarini o‘z ichiga oladi. Bu yo‘nalish mafkurachilarining fikricha, iqtisodiy kategoriyalar bo'lgan xususiy mulk, soliq, pul, kredit, foyda, savdo va boshqalar jamiyat ruhining paydo bo‘lish shaklidir. Demak, ular obyektiv iqtisodiy qonunlaming mavjudhgini to‘la tan olmaydilar va jamoat ruhiyatining evolutsiyasini tahlil etadilar. Institutsionalizm ma’lum ma’noda neoklassik yo‘nalishga muxolifdir. Neoklassiklar bozor iqtisodiyotini o‘zini-o‘zi boshqara oladigan (A.Smit fikri) sistema deb qarasalar (sof iqtisodiyot fani), institutsio nalizm tarafdorlari iqtisodiyot rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlari moddiy omillar bilan birga, tarixiy kontekstda qaraladigan ma’naviy, axloqiy, huquqiy va boshqa omillarga ham bog'liq deb o‘y- laydilar. Demak, bu yangi yo‘nalishning tadqiqot predmeti sifatida ijtimoiy- iqtisodiy, shu bilan birga, noiqtisodiy muammolami tahlil etish ilgari suriladi. Tarixiy va ijtimoiy muhit omillarining hisobga olinishi tarixiy maktab bilan yaqinlikni anglatsa ham, ammo to'la yakdillik yo‘q. Yangi yo‘nalish neoklassiklaming maijinalizm g'oyalariga asoslangan matematik va ekonometrik prinsiplarini keng qo'llaydilar. Institutsionalizmga xos bo‘lgan uslubiy xususiyatlar quyidagilardir: 1) neoklassikaga xos abstraksiyaning yuqori darajasi, ayniqsa, baho nazariyasining ortodoksal statik xarakteridan qoniqmaslik; 2) iqtisodiy nazariyani boshqa ijtimoiy fanlar bilan integratsiyaga intilish yoki fanlararo yondashuv ustuvorligiga ishonch; 3) klassik va neoklassik nazariyalarda empirizm (tajribaga suyanish) yetishmasligidan norozilik, chuqur miqdoriy tadqiqotlar o'tkazishga chorlash. Institutsionalizm evolutsiyasi (rivoji)ni uch davrga bo‘lish mumkin: 1. XX asming 20-30 yillarida institutsionalizmning keng tarqalishi. Bu davming bosh mafkurachisi T.Veblendir (1857-1920), uni J.R. Kommons (1862-1945), U.MitcheU (1874-1948), J.Gobson (1858- 1940), U.Gamlltonlar faol himoya qildilar. 2. Urushdan keyingi kechki institutsionalizm. Bu davr mafku- rachilari iqtisodiyotdagi qarama-qarshiliklami izohlab berish bilan birga F.Ruzvelt tomonidan ilgari surilgan «Yangi kurs» islohotlarini amalga oshirish bo‘yicha tavsiyanomalami ham ilgari surdilar. Ular demografiya va antropologiyani o‘rgandilar, ishchilar harakatining kasaba uyushmalari nazariyalarini ishlab chiqdilar. 50-yfflarda J.M.Klark «Iqtisodiy institutlar va insonlar farovonligi», A.Berli «Mulksiz hoki- miyat» va «XX asr kapitalistik inqilobi» kitoblarini chop etdilar, G.Minz o‘zining maqolalarida aksionerlar soni ortishi, kapital mulkning kapital funksiyadan ajralish jarayonini qayd etdi. 3. 60-70-yillarda ijtimoiy-institutsional yo‘nalish, ya’ni neoinsti- tutsionalizm paydo bo‘ldi. 60-yillardagi institutsionalizm asoslari amerikalik nazariyotchi A.Lou va shvetsiyalik iqtisodchi G.Myurdal tomonidan ishlab chiqildi. Hozirgi davrdagi ijtimoiy-institutsional yo‘nalish ta’limoti J.K.Gelbreyt va R.Xeylbronerlar tomonidan davom ettirilgan. Amerikalik neoinstitutsionalizm nazariyotchilari iqtisodiy jarayonlar- ni industriya rivoji va texnokratiya rolining o‘sishi bilan bog‘lamoqda- lar, shuningdek, bu jarayonlaming borishini tushuntirishda jamiyat ijtimoiy hayotiga asoslanmoqdalar. Bunday xilma-xillik tufayli ijtimoiy- institutsional yo'nalish ichida turli oqim va maktablar vujudga keldi. Institutsionalizmdagi ana shunday uchta asosiy: 1. Ijtimoiy-psixologik; 2. Ijtimoiy-huquqiy; 3. Empirik yoki konyunktur-statistik oqimni ajratish mumkin. 16.2. T.Veblen g‘oyalari T.Veblen iqtisodiy jarayonlami shakllangan an’analar sifatida tahlil etadi. Ana shunday an’anaviy harakatlantiruvchi kuchlar qatoriga ota- onalar his-tuyg‘usi, usta instinkti, ya’ni yaxshi ishlashga intilish, ilmga chanqoqlik, sof qiziquvchanlik kiritiladi. Uning fikricha, dastlabki instinkt awal oilaga g‘amxo‘rlikda namoyon bo‘ladi, keyinchalik esa jamiyat va butun insoniyatga bo‘lgan g‘amxo‘rlikka aylanib boradi. Darvinning tabiiy tanlanish ta’limoti ijtimoiy hodisalarga mexanik ravishda ko'chiriladi. Insonning ongli harakatiga yetarlicha baho bermas- dan, odamlaming yurish-turishi g'ayriixtiyoriy saboqlar, instinkt, fe’l-atvor va odatlar orqali tushuntiriladi. Jamiyat rivoji biologik qonu- niyatlar bilan bir xil deb qaraladi. Veblen zamonaviy industrial texnokratik konsepsiyalar asoschisi bo‘lib hisoblanadi. Industriya olamiga alohida e’tibor beriladi va unga barcha ishlab chiqaruvchilar va birinchi navbatda, muhandislar va ishchilar kiritiladi. Industriya olami mehnat unumdorligini о‘stilish, ishlab chiqarish jarayonini yaxshilash va samaradorlikni oshirishni bosh maqsad qilib qo‘yadi. Biznes olami deganda u moliyachilar, trest tashkilotchilari va tadbirkorlami tushundi. Uningcha, biznes imkoni boricha yuqori foyda uchun intiladi va shu sababli uni beayov tanqid qiladi, chunki turli moliyaviy va kredit nayranglari, turli aksioner jamiyatlari tizimi tufayli sanoat unga to'la bo‘ysundirilgan. Shu sababli sanoatni biznes ta’siridan «ozod» qilish kerak, deydi u. Mavjud tizimni o'zgartirish to‘g‘risida gapirib, bu masalani Veblen ilmiy-texnika inqilobini kuchaytirish, hokimiyatni texnik intelligensiya qo‘liga berish bilan hal etishni taklif qiladi. Buning uchun barcha injener- texnik xodimlar umumiy ish tashlashlari kerak, shunda tadbirkorlar ulaming shartlariga ko‘nishga majbur bo‘ladilar. Kapitalizm transfor- matsiyasi «texniklar kengashi» vositasida bajariladi, intelUgensiyaning roli birinchi o‘ringa qo‘yiladi, ya’ni biznes olamini injener- texnik intelligensiya yenga oladi. Sanoat mutaxassislariga yagona sinf sifatida qaraladi va bu sinfning asosiy maqsadi texnikadan foydalanishni takomillashtirishdir. Demak, ^ Veblen yangi jamiyatni «texnokratik» ko‘z bilan ko‘radi. 16.3. Jon R.Kommons qarashlari J.Konunons ijtimoiy-huquqiy institutsionalizm yo'nalishining asosiy vakili hisoblanadi. Uning asosiy g‘oyalari Amerika tred-yunionizm mafkurasini ifodalaydi. Uning ta’limoti jamoat institutlari faoliyatini (oila, ishlab chiqarish korporatsiyasi, savdo birlashmalari, tred-yuni- onlar, davlat va yuridik huquqiy munosabatlar) tadqiq etish bilan bog‘liq. Kommonsning asosiy g'oyalari «Kapitalizmning huquqiy asoslari» (1924), «Institutsional iqtisodiyot. Uning siyosiy iqtisoddagi о‘mi» (1934), «Jamoa faoliyatining iqtisodiy nazariyasi» (1950) asarlarida o‘z aksini topgan. Olimning iqtisodiy qarashlari iqtisodiyotda yuqori naf nazariyasi va yuridik konsepsiyalar to‘g‘risidagi qoidalaming o‘zaro qorishmasidan iborat. Kommons kapitalizmda sinflar mavjudligini inkor etadi. Marksizm- ning sinfiy kurash nazariyasiga «sotsial nizo» (konflikt) ta’limotini qarshi qo‘yadi, bu nizolar antagonistik xarakterga ega emas. Mutaxa- ssislar bir-birlari bilan kurashishi emas, hamkorlik qilishlari kerak. Kommons nazariyasi kapitalizmni islohotlar yo‘li bilan yaxshilash usulini taklif etadi. Bu esa huquqiy, yuridik me’yorlami takomil- lashtirish orqali amalga oshiriladi. Ishchi va kapitalist o‘rtasidagi munosabat jamiyatning teng huquqli a’zolari orasidagi yuridik bitim - kelishuv hisoblanadi, chunki ular ma’lum qonun-qoidalari asosida tuziladi. Bu kelishuv ishtirokchilari orasida jamiyatning muhim insti- tutlari: oila, tadbirkorlar ittifoqi va hatto davlatning o‘zi ham bo'lishi mumkin. «Kelishuv» uch o‘z ichiga oladi: nizo, o‘zaro ta’sir, yechim. Yuridik va huquqiy vositalar bilan har qanday ichki qarama-qarshilik, barcha konfliktlar o‘z yechimini topishi mumkin. Jamiyatda ijtimoiy qarama-qarshiliklar kuchayishi konfliktlarni yuridik hal qilish mexanizmining kamchiliklari bilan belgilanadi. U jamoat fikri bilan hisoblashuvchi va iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarishni amalga oshiradigan hukumat tuzish zarurligiga ishongan. Iqtisodiy islohotlar doirasida davlatning qonuniy qarorlari jamiyatdagi qarama-qarshilik va konfliktlarni tugata oladi, bunda ma’muriy kapitalizm bosqichiga o‘tiladi. Yuqorida keltirilgan T.Veblen va J.Kommonslaming g‘oyalari amalda, 1929-1933-yillardagi iqtisodiy inqiroz davrida AQSH preziden- tining «yangi kurs» siyosatida amaliy tasdig‘ini topdi. Yüklə Dostları ilə paylaş:
|