Ózbekistan respublikasi joqarí bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

2.Jay gápler hám onıń túrlerin oqıtıw

Adamlardıń bir-biri menen pikir alısıwı gápler arqalı ámelge asadı. Gápler bir sózden yamasa birneshe sózlerdiń sintaksislik baylanısınan dúziletuǵın sintaksislik birlik. Gápler dúzilisine qaray jay hám qospa gáplerge bólinedi Jay gápler pikir tıyanaqlılıǵına, predikativlik hám gáplik intonaciyaǵa iye bolıp, bir sózden yamasa bir neshe sózden de dúziliwi múmkin. Jay gáplerdi tallawda gáptiń aytılıw maqsetine qaray túrleri (xabar, soraw, buyrıq, úndew), bas aǵzalardıń qatnasına qaray (bir bas aǵzalı hám eki bas aǵzalı), zárúr aǵzalardıń qatnasına qaray tolıq hám tolıq emes, gáptiń modallıq qatnasına qaray bolımlı hám bolımsız túrleri ajıratıladı. Gáptegi bas aǵzalar hám ekinshi dárejeli aǵzalar ajıratılıp gáptiń keńeytilgen yamasa keńeytilmegen gáp ekenligi anıqlanadı. Sonday-aq gáptegi kiris hám qaratpa aǵzalar, ayırımlanǵan aǵzalar, birgelkili hám keńeytilgen aǵzalar da anıqlanadı.Jay gáplerdi tallawda gáptiń grammatikalıq tiykarı baslawısh hám bayanlawısh tiykarǵı orındı iyeleydi. Hár qanday gápte bayanlawısh predikat bolıwı kerek. Bayanlawıshsız gáp dúzilmeydi.Sonlıqtan gápte barlıq waqıtta baslawısh bola bermeydi. Tek ataw gápler ǵana baslawıshtan dúzilgen boladı.
Til - adamlar arasında óz ara pikir alısıwdıń eń áhmiyetli quralı. Adamlardıń pikir alısıwı tek gápler arqalı ģana ámelge asadı. Sonlıqtan sintaksistiń tiykarģı birligi gáp bolıp esaplanadı. Gáp pikirdi adamlardıń sezimin basqalarģa jetkeriwde xızmet qılatuģın tiykarģı birlik. Sonday-aq, gáp arqalı tıńlawshı basqanıń pikirin tuúsinip qabıl etedi. Bul gáptiń adamlar arasındaģı kommunikativlik xızmeti bolıp esaplanadı. Gáp-semantikalıq, intonaciyalıq pútinlikke iye bolg`an, tamamlanģan bir pútin oyd bildiretuģın sintaksislik birlik bolıp esaplanadı. Gáptiń tiykarģı belgisi predikativlik,redikativlik gáptiń grammatikalq mánisi.Gáp ózine ılayıq grammatikalıq qurlısına hám gáplik intonaciyaģa iye boladı. Predikativlik-pikirdi bayanlaw, usı belgisi menen sózden,sóz dizbeginen ajiraladı. Predikativlik bet, máhál, modallıq, tastıyıqlaw hám biykarlaw mánileri hám bul mánilerdi bildiriwshi qurallar jıyndısı arqal belgili boladı. Hár bir gáp ózinshe qanday da bir tıyanaqlı pikirdi bildiredi.Ol tiykarınan úsh nársege baylanslı.
1.Modallıq mánisine yaģnıy belgili bir xabardı, sorawdı, buyrıq, ótinishti,úndew shaqırıqtı bildiredi.
2. Hár bir gáptiń mazmunı belgili bir waqıtta baylanıslı boladı.

3. Gáptiń mazmunı belgili bir betke: sóylewshige tıńlawshıģa basqaģa

baylanıslı boladı. Mine usı úsh nárse qosılıp gápti payda etedi. Mısalı:Erikler gúllep atır.Bul gáp házirgi waqıtqa baylanıslı xabardı bildirip úshinshi betke qarata aytılǵan.Kimniń qızısań? Bul gáp ekinshi betke tiyisli. Házirgi waqıtqa baylanıslı sorawdı bildirgen.Keshe kete bergenimde boladı eken.(Ókinish, ótken máhál, iyesiz gáp, belgili bir betke aytılmaģan). Solay etip, gáptiń betlik mánisi barlıq gáplerge tán bolmaydı. Mısalı:Balanı shorshıtıwģa bolmaydı. (Betti bildirmeydi).Al, modallıq hám waqıtlıq máni barlıq gáplerge tán qásiyet. Dara sózlerdiń gápke aylanıwı usılarģa baylanıslı boladı. Mısalı: Báhár. Qar erip kún jılıp terekler bórtip kiyatır. Mısaldaģı «báhár» sózi sóylenip atırģan waqıttı házirgi máhál, xabar mánisin gápke tıyanaqlı máni beredi, sol ushın gáp boladı. Gáptiń grammatikalıq kategoriyalarına sintaksislik bet máhál modal`liq tastiyiqlaw ha`m biykarlaw kategoriyalari keredi. Ga`ptin` grammatikaliq bet kategoriyası háreket yaki belgi iyesiniń sóylew waqtı qatnasıwshıları menen qatnastı bildiredi. Bul kategoriya feyildiń morfologiyalıq bet kategoriyası tiykarında payda bolsa da lekin oniń menen teń emes. Sintaksislik bet kategoriyası biraz keń. Sebebi sintaksislik bet kategoriyası feyiller qatnaspaģan gáplerde de boladı.Sintaksislik bet kategoriyasın ańlatıwda feyildiń betlik formaları almasıqlar qollanıladı. Sintaksisten bet kategoriyası almasıqlardıń betlik formaları menen mazmunı jaģınan usas. Sintaksiste de I, II, III bet iyesi belgili, iyesi belgisiz,iyesi ulıwmalasqan gáplerge ajıratıladı. Gáptiń sintaksislik máhál kategoriyası gáp arqalı ańlatılatuģın waqıyanıń belgili bir waqıtqa qatnasın bildiredi. Gáptegi waqıtlıq mánini bildiretuģın grammatikalıq qurallarģa feyildiń máháll formaları ko`mekshi feyiller hám sózlerdiń leksika-semantikalıq mánileri arqalı bildiriledi. Biraq feyillerdiń máhál formaları barlıq gáplerde de bola bermeydi. Mısalı, Men studentpen degen gápte feyil sóz joq. Biraq gápte sintaksislik máhál bar. Gáptiń mazmunı házirgi waqıtqa baylanıslı aytılģan. Sonday-aq ataw gáplerdi házir14i waqıtqa baylanıslı qollanıladı. Gáptiń modallıq mánileri hár túrli bolıp keledi. Bazı bir gápler real bolģan, bolıp atırģan,endibolatuģın ha`diyselerdi bildiredi. Ekinshi bir ga`pler so`ylewshiniń hár qıylı subektivlik qatnasın yaģnıy aytılajaq gápke qosımsha boljaw shamalaw hám basqa mánilerdi bildiredi. Bular gáptiń subektivlik mánileri delinedi. Mısalı:Balalar álle qashan kelgen. (Ob`ektivlik máni) balalar álle qashan kelgen shıģar (sub`ektivlik máni). Sonday-aq bas aģzalar(baslawısh hám bayanlawısh) jay gáptiń predikativlik negizi bolıp esaplanadı.Mısalı:Oqıwshılar keldi. Oqıwshılar baslawısh (sub`ektivti), al keldi bayanlawısh (perdikativlik). Bir bas aģzalı gáptiń bayanlawıshı predikativlik negizi bir bas aģzalı gáp dúziledi. Mısalı: Báhár. Egisti erte baslaw kerek. Gáptiń jáne bir tiykarģı belgisi intonaciya. Intonaciya bul sóylewde gáplerdegi hár qıylı dawıs qubılısları hár qıylı pauzalar. Gáptiń intonatsiyalıq ózgesheligi tómendegishe.
1.Hár bir jay gáp sóylewge bir tutas aytıladı da keyninde dawamlı pawza

islenedi.Sol pawza pikirdi aytıp bolģanlıģın bildiredi.Mısalı: Bunısı nan pispeytuģın sawda ģoy.Gáplik intonaciya sonshelli áhmiyetli. Onıń sebebinen jalģız sóz gápke aylanıwı múmkin. Mısalı: Tún. Hesh nárse kórinbeydi. Ekinshi, Gáptiń modalliq ma`nisi intonaciyaģa qarap ajıraladı. Intonaciyaģa qarap modallıq mánisi ózgeriwi múmkin. Xabar gáp sorawģa soraw gáp úndewge aylanıwı múmkin. Awızeki sóylewde gáptiń grammatikaliq pútinligin intonaciya arqalı bilemiz. Mısalı: Bul roman ... Bul roman. Birinshisi gáp emes sebebi intonaciyalıq pútinlik joq. Ekinshisi gáp. Sebebi gápke tán intonaciyalıq pútinlik bar. Sonday-aq adamlardıń óz pikirlerin jetkiziwdegi emotsional ózgeshelikler intonaciya arqalı beriledi. Mısalı: Júdá aqıllı adam. Júdá aqıllı adam! Júdá aqıllı adam? Gáptegi sózler intonaciyalıq ózgeshelikke baylanıslı hár qıylı xızmet atqarıwı múmkin. Mısalı: Gúljan, apam doktor bolıp isleydi. Gúljan apam doktor bolıp isleydi. Solay etip, gápler belgili bir grammatkalıq qurallar nátiyjesinde dúzilip,predikativlikke, intonaciyalıq pútinlikke iye boladı. Gáp grammatikalıq dúzilisine qaray jay gáp hám qospa gáplerge bólinedi. Jay gáptiń negizgi jasalatuģın materiali sóz hám sóz dizbekleri. Olar bir sózden de, bir neshe sózden de jasala beredi. Mısalı, Báhár. Kún jılıdı. Tereklerdiń japıraqları bórte basladı. Al, qospa gápler eki yamasa bir neshe jay gáplerden dúziledi. Mısalı:Báhár keldi de, kún jılıdı. Jawın jawıp, shań basıldı.
Jаy gáplеrdiń túrlеri. Gáp dúzilisi bоyınshа еń dáslеp jаy gáp hám qоspаgáp bоlıp úlkеn еki sintаksislik birlikkе bólinеdi.Jаy gáp хаbаrlаwdıńóz аldınа sintаksislik birligi. Onıń grаmmаtikаlıq mánisi prеdikаtivlik, fоrmаsı sintаksislikmáhál hám mеyillеrdi bildirеtuǵın sóylеwdiń еń kishi dúzilislik birligi. Jаy gáp bir prеdikаtivlik birliktеn turadı. Onıń dúziliwi bir sóz yamаsа birnеshе sózlеrdiń dizbеginеn qurаladı. Qоspа gáp еki yamаsа birnеshе prеdikаtivlik birliktеn dúziledi. Dеmеk, prеdikаtivlik gáp kаtеgоriyasın аnıqlаwdа еń bаslı bеlgi rеtindе uǵınılаdı. Оl bаslаwısh-bаyanlаwıshlıq qаtnаstı bildirеdi.
Jаy gáplеr dástúri bоyınshа dúziliw ózgеshеliklеri, qurаmı, gáp аǵzаlаrınıń qаtnаsı hám bаsqа dа bеlgilеrinе tiykаrlаnıp birnеshе túrlеrgе bólinеdi: