Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги

Qadimgi shahar madaniyatining shakllanishi. Qadimgi davrda yirik qal’a–shaxarlar vujudga kelgan. Ularning markaziy binolari ark va ibodatxonalar hisoblanib, ular turli xaykallar va devoriy suratlar bilan bezatilgan. Diniy e’tiqodlar bilan bog‘liq yangi tipdagi binolar nauslar, ibodatxonalar va zikkuratlar qurilib, insonlar turmush tarzining bir qismiga aylangan.
O‘zbekiston tarixida ilk shaxarlar dastlab janubiy O‘zbekiston xududida so‘nggi bronza davridan (Jarqo‘ton yodgorligi) shakllana boshlagan bo‘lsada, qadimgi davrga kelib shaxarlar nihoyatda tez o‘sdi. Bu asosan quldorlik jamiyatining rivojlanishi bilan bog‘liq edi. Shaxarlar ishlab chiqarishning markazi sanalgan. Ularda madaniy potensial yuqori bo‘lib, hunarmandchilik, savdo, diniy e’tiqod va boshqaruv bilan bog‘liq bo‘lgan binolar bo‘lgan, u erda aholi zich yashagan. Akademik A.Asqarov yirik aholi punktining shahar bo‘lishi uchun quyidagi tashqi xususiyatlari mavjud bo‘lishi lozim deb ko‘rsatadi:
1. Aholining zich qurilgan uylari, binolari orasida baland monumental arxitektura inshooti, ya’ni xukmdor qarorgohi va ibodatxona binolari bo‘lishi kerak.
2. Ijtimoiy–harbiy funksiyalarni o‘zida mujassamlashtirgan mudofaa devori bo‘lishi kerak. U baland, qalin va murakkab mudofaa elementlari (burj, mustahkam darvoza, shinak va b.q) bilan ta’minlangan bo‘lishi lozxim.
3. Shaharda maxsus mahallalar, magistral ko‘chalar va kanalizatsiya sistemasi ham bo‘lishi kerak.
Shaharning ichki tarkibiy tuzilishi birinchi navbatda uning rivojlanish bosqichiga bog‘liq. Dastlabki shaharlar dehqonchilik vohalari markazi sifatida shakllangan va shaharlarning vujudga kelishi uchun bir necha omillar imkon bergan:
1 omil – aholini oziq–ovqatga bo‘lgan ehtiyoji tufayli yaratilgan xo‘jalik ixtirolari, ya’ni dehqonchilikdan chorvachilikning ajralishi;
2 omil – hunarmandchilikning dehqonchilik xo‘jaligidan ajralib chiqishi. Bu hunarmandchilik xo‘jaligining markazlashuviga va uning qator sohalarining ajralib, alohida faoliyat yuritishlariga imkoniyat tug‘dirdi. Bu esa shaharning ichki tuzilishini ta’minladi.
3 omil– jamiyatda ijtimoiy tengsizlikning kelib chiqishi, shu bilan birga jamiyatni boshqarish organlarining o‘zgarishi va murakkablashishi edi.
4 omil– sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik jamoa bo‘lib faoliyat yuritishni taqoza qilar edi. Erlarni sug‘orish uchun magistral kanallar qazish, to‘g‘onlar qurish, toshqin suvlarni jilovlash, ekinlarni muntazam suv bilan ta’minlash, oziq–ovqatga nisbatan o‘sib borayotgan talabni qondirish uchun yangi erlarni o‘zlashtirish urug‘ jamoalarining qo‘lidan kelmas edi. Bu esa dehqonchilik vohalarida aholi zichligining tobora ko‘tarilib borishiga olib keldi. Bu esa o‘z navbatida ularni boshqaruvni talab qilar edi. Endi avvalgi urug‘ boshliqlari o‘rnida yirik aholi punktlarini boshqaruvchi diniy va dunyoviy hokimiyat egalari qohinlar va xukmdorlar tabaqasi shakllandi.
5 omil – erni ishlashda va hosilni yig‘ishda hayvon kuchidan keng foydalanishga o‘tishdir. Buning uchun shaharda hayvon qo‘shilgan g‘ildirakli aravalarning qatnashi uchun keng magistral ko‘chalar qurildi.
6 omil– bu shaxar aholisining umumiy bir xudoga e’tiqod qilishlaridir. Bunga atab ibodatxona quradilar. Uning yaqinida esa, yordamchi xo‘jalik binolari va qohinlar yashaydigan uylar quriladi. Ana shular bazasida shaharning diniy–ideologiya markazi shakllanadi. Bu joy asta–sekinlik bilan markaziy maydonga aylanadi.
Shahar taraqqiyotining keyingi bosqichlarida markaziy maydon atrofi mudofaa istehkomlari bilan o‘rab olinadi. Shu tariqa shaxar ichida ark shakllangan. Shu paytdan boshlab ilk shaharlar eng qadimgi davlat uyushmasiga aylana borgan.
Mil.avv. VI asrda O‘zbekiston xududida ilk davlat uyushmalari “Katta Xorazm” qabilalar konfederatsiyasi va qadimgi Baqtriya davlati mavjud bo‘lib, o‘ziga xos madaniyatni shakllantirgan edilar. Lekin mil.avv. VI asrda axomoniylar imperiyasi tarkibida bo‘lishi madaniy rivojlanishda xam ma’lum darajada o‘zgarishlarga olib keldi. Sopol idishlarining ishlash uslublari, arxitektura elementlari, davlatni boshqarish tartiblari va pul birliklari kirib kelsa–da, madaniy rivojlanishda mahalliy elementlar ustunlik qildi.
Bu davrning madaniy rivojlanishi yozma va arxeologik manbalar asosida o‘rganilgan. Arxitektura, hunarmandchilik, dehqonchilik, zargarlik, tikuvchilik va kulolchilik kabi sohalar rivojlangan. Surxondaryo, Qashqadaryo, Amudaryoning quyi oqimi, Zarafshon vodiylarida yirik hunarmanchilik markazlari vujudga kelgan. Arxeologlar shu xududlardan yirik qal’alarning izlarini topishgan. Shulardan biri Maraqandaning qadimgi markazi Afrosiyob yodgorligidir. Arxeologik tadqiqotlar natijasida undan miloddan oldingi VI–IV asrlarga oid manzilgoh izlari topilgan. Uning umumiy maydoni 50–70 gektarni tashkil qilgan. Bu erdan sopol idishlar, temir va bronzadan ishlangan ko‘plab uy–ro‘zg‘or buyumlari va qurol yarog‘lar topilgan.
Qadimgi Xorazm xududidan Ko‘zaliqir, Kal’aliqir, Oybuyirqal’a va Dingilji qo‘rg‘onlari topib o‘rganilgan.
Oybuyirqal’adan eng qadimgi yozuv namunasi topilgan. U xum sirtiga yozilgan bo‘lib, unda xumning sig‘imi ko‘rsatilgan. Qo‘zaliqir uchburchak shakldagi tabiiy tepalik ustiga qurilgan. Uning tashqi devori ikki qator yo‘laksimon tarzda bunyod qilingan. Ilgarilari bu qal’a “devorlari ichida odam yashaydigan qal’a” nomini olgan edi. Chunki uning faqat tashqi devorlari topilib, qal’aning ichida madaniy qatlam topilmagan edi. Lekin 80–yillarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida qal’ada tashqi devorga tutashtirib qurilgan axoli uylari, arki va diniy marosimlar bilan bog‘liq binolar topilgan.
Qal’aliqir qal’asi axomoniylarning qurilish uslublari asosida bunyod qilingan. Ko‘p ustunli zal va undan ko‘plab xonalarga yo‘laklar ketgan. Lekin arxeologik tadqiqotlar binoda qurilish ishlari tugallanmay qolganligi ko‘rsatdi. Olimlar uni axamoniylarning rezidensiyasi sifatida qurilayotgan bo‘lib, xorazmiylar axomoniylar xukmronligidan ozod bo‘lgach, qurilish ishlari to‘xtagan degan fikrni bildirganlar. Shuningdek, qal’ada qurilishning tugallanmay qolishi Xorazmda axomoniylar xukmronligi uzoq davom etmaganligi va ular bu xududdan mil.avv. V asr oxiri IV asr boshlarida chiqib ketishgan.
Arxaik davrda Surxondaryo xududidan Bandixon, Qiziltepa, Kuchuktepa, Qashqadaryo xududidan Daratepa, Erqo‘rg‘on, Uzunqir yodgorliklar topib o‘rganilgan.
1877 yilda Vaxsh daryosining Amudaryoga quyiladigan joyida Qo‘bodiyon bekligi xududida maxalliy aholi tomonidan qadimgi davrlarga oid oltin va kumush buyumlar ko‘plab topilgan. Bu noyob buyumlar olimlar ko‘liga tushgachgina, uni saqlab qolishga xarakat qilindi. Ulardan faqat 180taga yaqin zargarlik buyumlari va tangalar saqlanib qolindi. U “Amudaryo xazinasi” nomini olgan bo‘lib, ko‘pchilikning qiziqishini o‘ziga tortgan. Ular orasidan maxorat bilan ishlangan oltindan yasalgan ot– arava bo‘lib, uni kumushdan yasalgan ikkita odam boshqarmoqda, odam tasvirlangan oltin plastinkalar, oltin bug‘u xaykali, feruza ko‘zli buqaning bosh qismi, oltin bilakuzuklar va boshqalar. Bular qadimgi Baqtriyada zargarlik sohasi nixoyatda rivojlanganligini qo‘rsatadi. Olimlar fikricha, bu buyumlar Baktriyadagi Anaxita ibodatxonasiga tegishli bo‘lib, Aleksandr Makedonskiy yoki Salavka I xujumi natijasida vayron qilingan. Bu buyumlar bugungi kunda Londondagi Britaniya muzeyida saqlanmoqda.
Shuningdek, axamoniylar hukmronligi davrida O‘rta Osiyo xalqlarining madaniy hayotiga oid tasvirlar Persopoldagi shoh saroyi, Bexistun qoya toshlari,Naqshi Rustam devorlaridagi yozuvlar va releflarda saqlanib qolgan. Ular yordamida arxaik davrdagi odamlarning qiyofasi, turmush sharoiti, mashg‘ulotlari, diniy e’tiqodlari to‘g‘risida ma’lumotlar olingan.
Mil.avv. 330–327 yillarda Makedoniyalik Iskandarning O‘rta Osiyoga qilgan harbiy yurishlari natijasida Parfiya, Marg‘iyona, Baqtriya va Sug‘diyona davlatlari vayronaga aylandi. Natijada uzoq vaqtgacha bu erlarda madaniy taraqqiyot sezilmadi. Faqatgina mil.avv. III asrda salavkiylar hukmronligi davrida biroz o‘zgarishlar yuz berdi. Ular greklar madaniyatini O‘rta Osiyoga yoyishga intilib, shu sohada bir qator islohatlarni o‘tkazdilar.
Mil.avv. III asr o‘rtalariga kelib, Baqtriyada yunon-baqtriya davlatining qaror topishi bilan mahalliy madaniyatga ellinizm elementlarning kirib kelishi jadallashdi. Bu jarayon ayniqsa, moddiy madaniyatda, uning me’moriy qurilishlarida yaqqol ko‘zga tashlandi.
O‘sha davr madaniy yuksalishlarida Baqtriyada Dalvarzintepa, Eski Termiz, Jondavlattepa; Sug‘da Afrosiyob, Erqo‘rg‘on, Poykent; Xorazmda Yonboshqal’a, Ayozqal’a, Bozorqal’a, Tuproqqal’a, Qo‘yqirilganqala; Chochda Qanqa, Shoshtepa, Qovunchitepa; Farg‘onada Axsikent, Koson, Marhamat kabi yodgorliklar va yuzlab kichik va minglab qishloqlar shakllandi.
Mil.avv. IV asrdan qadimgi Xorazmda markazlashgan davlat tizimining mustahkamlanishi jamiyatning ijtimoiy–iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga imkon bergan. Shahar qurilishi, me’morchilik va hunarmandchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. Abu Rayhon Beruniy ma’lumotiga ko‘ra, bu davrda 300 dan ziyod shaharlar qurilgan. Ularning xarobalari bugungi kungacha saqlanib qolgan.
O‘zining qurilish uslubi jixatidan Qo‘yqirilganqala (mil.avv. IV–III asrlar) alohida ajralib turadi. Qala aylana shaklda qurilgan. Uning markaziy qismida ark joylashgan. Arkning atrofi 2 qator mudofaa devori bilan himoyalangan. Tashqi mudofaa devorda xar 18–26 metrdan burjlar joylashgan. Bu devor xom g‘isht va paxsadan qurilgan bo‘lib, qalinligi 1 metr, balandligi 7 metr bo‘lgan. Bu qala ibodatxona vazifasini o‘tashi bilan birga rasadxona sifatida xam foydalanilgan. Bu erdan oramiy xatiga asoslangan qadimgi Xorazm yozuvi topilgan.
Qadimgi Xorazm poytaxti hisoblanib kelingan Tuproqqal’a xam o‘ziga xos qurilish uslubiga ega. U to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida qurilgan bo‘lib, qudratli mudofaa devoriga ega. Devor burchaklarida burjlar bor. Shaxar markazidan katta ko‘cha o‘tgan bo‘lib u shaxarni ikki qismga bo‘lib turibdi. Markaziy maydonda qasr va ibodatxonalar joylashgan.
Yonboshqal’a me’moriy yodgorligi Qoraqalpog‘iston Respublikasining To‘rtko‘l tumani xududida joylashgan. Yodgorlik to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida qurilgan bo‘lib, uning maydoni 4 gektarga yaqin. Qal’a ikki qatorli devor bilan o‘rab olingan. Balandligi 10 m, qalinligi 5m, ular o‘rtasidagi yo‘lakning kengligi 2,5 m. Qal’ada bitta darvoza bo‘lgan. Uning old tomonida to‘g‘ri to‘rtburchakli bir necha aylanali murakkab inshoot qurilgan. Darvoza oldida bir necha aylanma yo‘lakdan iborat qilib qurilishi dushmanga qal’a ichkarisiga to‘g‘ri kirib borishiga imkon bermagan. Aylanma yo‘lakka kirgan dushman devor ustida turgan o‘qchilar zarbasiga duch kelgan. Bunday darvozaoldi murakkab mudofaa inshooti qadimgi Xorazm shaharlarining barchasi qurilgan.
Shaxar ikkita mahallaga bo‘lingan. Shahar markazida ibodatxona joylashgan. S.P.Tolstov fikricha, qal’ada mingga yaqin aholi iste’qomat qilgan. Qal’a devorlarida burjlar yo‘q, lekin mudofaa uchun ko‘p sonli shinaklar qo‘yilgan. Shinaklarning qal’ani mudofaa qilishda va dushmanga zarba berishda ahamiyati katta. Yonboshqa’ada shinaklar nayzaga o‘xshash uchli bo‘lib, ikki qator qilib qurilgan. Bu qal’a Xorazm davlatining sharqiy tomonidagi harbiy chegara shaharlardan biri bo‘lgan.
Mil.avv. II asrning ikkinchi yarmida O‘rta Osiyoning shimoli–sharqidan ko‘chmanchi yuechji (tohar) qabilalarining kirib kelishi va bu joylardan o‘rnashishi natijasida yangi madaniy o‘zgarishlar boshlandi. Ular tashkil qilgan ulkan Kushonlar davlati Baqtriya xududidan to Ganga daryolari xududigacha etib borgan. Qadimgi Farg‘ona xududida Davan davlati, Xorazm va Sug‘d xududlari esa, Qang‘ davlati tarkibida bo‘lgan. Qang‘ davlatiga saklar asos solgan bo‘lib, undan Toshkent viloyatining Oqqo‘rg‘on tumanida Qang‘xa shaxar xarobasi saqlanib qolgan. Xitoy tarixchilari bu shaxarni Bityan deb atashgan.
Qadimgi davrda shahar madaniyati uzluksiz rivojlanib, shaxar qurilishi o‘zida maxalliy elementlar bilan birga ellinistik me’moriy elementlar bilan qorishib ketadi. Bu asosan milodiy I–III asrlarda namoyon bo‘ldi. Masalan, Baqtriya me’morchiligida kolonnali zallarning paydo bo‘lgan va ularning intererlarini bezashda tosh va marmardan kapitellar va pilyastrlar bilan bezalgan. Bu elementlar ayniqsa, mudofaa inshootlari, diniy va dunyoviy monumental me’moriy inshootlarda ko‘p qo‘llanilgan. Binolar 40X40X10 sm li xom g‘isht va paxsadan qilingan. Devorlar somonli loysuvoq, ganch va sopolli bezak elementlari bilan pardozlangan.