Reja: O‘qituvchi kasbiy faoliyatida muloqot madaniyatining shakllanishi

2-MAVZU: Hozirgi kunda o’qituvchi tarbiyachilik mahoratining asosiy mohiyati

REJA:

1. O‘qituvchi kasbiy faoliyatida muloqot madaniyatining shakllanishi.

2. Pedagogik muloqotda muomala madaniyati.

3. Sharqona tarbiya va muosharat odobining muloqotga ta’siri.

4. Muloqot asosida ma’naviy madaniyatni shakllantirish mezonlari va omillari.

Tayanch tushunchalar:
“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun; pedagogik muloqot madaniyati; o‘qituvchining etnopsixologik fazilatlari; kundalik muloqot; an’anaviy muloqot; “ustoz - shogird” an’analari; muloqot obyekti; pedagogik zidd­iyatlar; muosharat odobi; muomala madaniyati; milliy va umum­bashariy qadriyatlar; so‘z va nutq; badihago‘y; qissaxon; voiz; fozil kishi; shirinsuxanlik; notiqlik qobiliyati; ma’naviyat mezoni; ma’naviy madaniyatni shakllantirish omillari; psixologik taktika.

1. O‘qituvchi kasbiy faoliyatida muloqot madaniyatining shakllanishi

O‘qituvchi kasbiy faoliyatida muloqot madaniyatini shakllantirish muammosi kishilik jamiyatining ehtiyojlari va talablaridan kelib chiqqan holda hal qilinadi. Shu boisdan hozirgi davrda O‘zbekiston Respub­likasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da kasb tanlash motivlari, kasbiy tayyorgarlik, kasbiy layoqat va kas­biy mahorat bilan cheklanib qolmaslikni, balki bo‘lg‘usi pedagog kadr­lar shaxsiy faoliyatida kasbiy madaniyatni tarkib toptirish mutlaqo za­rur ekanligi ta’kidlanadi. Respublikamizda o‘qituvchilik kasbining o‘zi­ga xos etnopsixologik fazilatlari, hislatlari, qobiliyatlari ish uslublari, peda­gogik mahorat sirlarini egallash yo‘llari, shaxslararo muloqot mada­niyati yuzasidan turli davrlarda har xil ilmiy izlanishlar olib borilgan.

Muloqot madaniyatining tarbiyalovchi imkoniyatlarini ro‘yobga chi­qarish ko‘p jihatdan o‘qituvchining shaxsiy sifatlari bilan belgila­nishini ta’kidlab o‘tish lozim. Pedagogik muloqot madaniyatining har jihatdan to‘g‘ri tanlangan, o‘qituvchining ma’naviy saviyasi, betakror xususiyatlariga muvofiq keluvchi uslubi quyidagi vazifalar majmuini hal qilishga yordam beradi:
birinchidan, muloqotda har bir o‘quvchiga alohida e’tibor va dil­kash­lik sinf jamoasi bilan umumiy muloqot jarayonini soddalashtiradi, o‘qituvchining erkin pedagogik faoliyati uchun zamin tayyorlaydi, ziddiyatli vaziyatlarni oson hal qiladi;
ikkinchidan, har bir o‘quvchi bilan o‘zaro munosabatni erkin mulo­qot asosida tashkil qilish, ularning yosh xususiyatlariga monand peda­gogik va psixologik muloqot uslublarini tanlash, uning ruhiyatini bilishga, ichki dunyosiga “kirib borish”ga yo‘l ochadi;
uchinchidan, pedagogik muloqotda o‘qituvchining ma’naviy-axlo­qiy normalari muvaffaqiyatlar kaliti bo‘lib, ta’lim-tarbiya samara­dorli­gini oshiradi, muloqotning barcha bosqichlarida o‘qituvchining o‘z fao­li­yatidan qoniqish hissini va xotirjamligini ta’minlaydi.
Pedagogik faoliyatni endigina boshlayotgan yosh o‘qituvchilar o‘z kasbiy mahoratlarini oshirish maqsadida o‘quvchilar bilan muloqot madaniyatini shakllantirish ustida muntazam ish olib borishlari zarur.
Ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishda pedagogik muloqot ma­da­niyati o‘qituvchi va o‘quvchilarning bevosita o‘zaro munosabatini ma’­lum bir maqsad sari hamjihatlikka yo‘naltiruvchi kuchdir. Bu o‘rin­da o‘qituvchi quyidagi vaziyatlarni e’tiborga olishni alohida ta’kidlash lozim:
- o‘qituvchining ilk tarbiyaviy faoliyatidan boshlab muloqot mada­niyatiga rioya qilishi, bu jarayonda o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi bilan har kungi muomalani vaziyatga qarab rejalashtirishi, har bir harakat, so‘z ohangiga e’tibor, an’anaviy muloqotning eng yaxshi xusu­siyatlarini o‘zlashtirishi;
- muloqot asosida sinf jamoasidagi turli vaziyatlarni qayd etish, o‘quvchilar xatti-harakatining oldingi holati bilan, tarbiyaviy faoliyatdan keyingi holatini qiyoslab chiqib baho berish;
- o‘z muloqot uslubi natijalarini tanqidiy nuqtai nazardan tahlil qilib, kamchiliklarni uzluksiz bartaraf etib borish. Zarur so‘z, ovozdagi yoqimli ohang, hulq-atvorni vujudga keltirish;
- pedagogik muloqot madaniyatining samarali kechishi uchun uning shart-sharoitlarini bilib olishning o‘zi kifoya qilmaydi, o‘quvchilar bilan o‘zaro muomalaning “ustoz-shogird” an’analariga xos boshlanishi va o‘zaro fikr almashish asosida muhim vazifalarni hal qilish bilan muo­mala obyektining diqqatini o‘ziga jalb qilish;
- muloqot obyekti, ya’ni o‘quvchining diqqatini o‘ziga jalb qilish degan­da nimani anglash kerak? Buning ma’nosi o‘qituvchi o‘zining xushmuomalaligi, madaniyati, go‘zal xulqi, muloqotda o‘quvchilar qalbi­ga yo‘l topa olishi bilan o‘z mahoratini namoyish qilib, muloqot madaniyatining tashkiliy shakllariga ijtimoiy-psixologik negizni asos qilib olishidir.
Ko‘rsatib o‘tilgan vaziyatlar asosida pedagogik ta’sir ko‘rsatish uchun, o‘qituvchining pedagogik muloqot madaniyatiga, etikasi va odob-axloqiga, dilkashligiga, muosharat odobiga alohida talablar qo‘yi­ladi. Ushbu fazilatlar o‘qituvchining sinf jamoasida, ota-onalar bilan muloqot qila bilishida, o‘quvchilar bilan aniq maqsadni ko‘zlagan holda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etishida va ularni boshqara olishida muvaf­faqiyatlar garovidir.
Kasbiy faoliyatning noyob fazilati bo‘lmish pedagogik muloqot madaniyatiga amal qiladigan yosh o‘qituvchi quyidagi xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirishi lozim:

• 
  mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy talablari va ehtiyojlariga mos bo‘lgan yuksak ma’naviyat darajasidagi qarashlar, kuchli va barqaror e’tiqod, davlatimiz ideallari, milliy g‘oya va istiqlol mafkurasiga sodiq­lik, vatanparvarlik, fidoyilik tuyg‘ulari shakllangan ijtimoiy-siyosiy faol shaxs;
  
• 
  o‘quvchilarga samimiy mehr–muhabbat, ularning har qanday ehti­yoj­lari, qiziqishlari, xatti-harakatlari motivlarini, xulq-atvorlarini tushunish ko‘nikmasi va malakasining shakllanganligi;
  
• 
  jamiyatda ro‘y berayotgan hodisalar, jahonda ro‘y berayotgan vo­qe­­alar, tabiatga, borliqqa, shaxslararo, guruhlararo, millatlararo muno­sabatlarga nisbatan pedagogik kuzatuvchanlik, yangilikka, ijodiy izla­nishga nisbatan intilish qobiliyatining mavjudligi;
  
• 
  pedagogik faoliyatning barcha jabhalarida odamlarning xatti-ha­ra­katlari, munosabatlaridagi xususiyatlarni oqilona tushunish, o‘z faoli­yatiga nisbatan refleksiv munosabatni tarkib toptirish;
  
• 
  har qanday favqulotda vaziyatlarga, jamiyatda ro‘y berayotgan yangiliklarga nisbatan hamda ijtimoiy – iqtisodiy o‘zgarishlarga omil­korlik va aql-idrok bilan munosabatda bo‘lish, o‘z oldiga to‘g‘ri maqsad qo‘ya olish, reja tuzish, bevosita nazorat qilish, boshqarish va o‘z imkoniyatlarini namoyon eta olish;
  
• 
  pedagogik faoliyatlarda, jamoatchilik tizimida muvaqqat guruhiy munosabatlarda ommaviy harakatlarda tashkilotchilik va boshqa­ruv­chanlik qobiliyatini namoyish etishi;
  
• 
  dunyoqarashi va tafakkur ko‘lamining kengligi, dunyoviy bilim­larni bilishga nisbatan qiziqishining serqirraligi, ilmiy izlanishlarga mo­yil­ligi, muayyan ilmiy salohiyat va pedagogik mahorat darajasini muntazam oshirib borishi;
  
• 
  o‘quvchilar bilan muloqotda layoqatliligi, nutq madaniyatining man­tiqan ixcham, ma’noli, ta’sirchan kuchga egaligi, psixologik ta’sir o‘tka­zish uslublari bilan qurollanganligi.
  

Har bir o‘qituvchi uchun o‘quvchilarga to‘g‘ri, omilkor axborot uza­tish va unga suhbatdoshini ishontira olishi kasbiy zaruriyat hisob­lanadi. Bunda o‘qituvchining muloqot madaniyati, ma’naviy olamining kengligi muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchilarning pedagogik faoliyati uzluksizdir, u pedagogik muloqot madaniyatini muntazam shakllantirib borishida quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor berishi lozim:
1. Yuksak pedagogik faoliyat nuqtai nazaridan o‘z-o‘zini anglashi, (muomalada o‘zining o‘zaro fikr almashishga doir sifatlarini, ijobiy va zaif tomonlarini bilishi) va shu asosda o‘zaro fikr almashish yo‘li bilan o‘z-o‘zini tarbiyalashi.
2. Kishilar bilan o‘zaro munosabatda kommunikativ iqtidorini shakl­lantirib borishi, muloqot asosida to‘g‘ri bashorat qilish sezgilarini mashq qildirishi, muloqotda o‘zining ideal tasavvurlarini, imkoni­yat­la­rini boshqalar (o‘qituvchilar jamoasi, o‘quvchilar, ota-onalar) qanday baholashi haqidagi refleksiv tasavvurlarini tahlil qilishi.
3. O‘zida muosharat odobining muhim xususiyatlarini rivojlantirish yuzasidan ixtisoslashtirilgan mashqlar asosida ishlashi.
4. O‘quvchilar va ota-onalar bilan tarbiyaviy maqsadlarga qaratilgan turli jamoat ishlarini olib borishi, bunda o‘zaro fikr almashish asosida pedagogik tashkilotchilik qobiliyatini takomillashtirib borishi.
5. Muloqot jarayonida paydo bo‘ladigan salbiy holatlarni engish ko‘nikmalarini shakllantirishi, dilkashlik va xushmuomalalikni rivojlan­tiradigan vaziyatlar tizimini yaratishi.
O‘qituvchi muloqot madaniyati asosida faoliyat olib borgan taqdir­da ham, o‘quvchilar jamoasi orasida turli tushunmovchiliklar, ziddi­yatlar paydo bo‘lishi tabiiy hol. Har qanday tajribali o‘qituvchining peda­gogik muloqoti jarayonida o‘ziga xos qiyinchiliklar yuzaga keladi. O‘quvchilar jamoasida sodir bo‘ladigan har qanday pedagogik vaziyatga javobgar shaxs o‘qituvchidir. Bu barcha davrlar pedagogik faoliyatida namoyon bo‘ladigan tipik hodisa.
Ayniqsa, ushbu holat endigina o‘z faoliyatini boshlagan yosh o‘qi­tuvchilarning pedagogik faoliyatida muammoli vaziyatlarni paydo qiladi. Yosh o‘qituvchilarning o‘quvchilar bilan olib boradigan ta’lim-tar­biyaviy faoliyatini doimiy nazorat qilish, ularga to‘g‘ri yo‘nalish be­rish, barcha o‘quv muassasalari pedagogik jamoatchiligiga, ustoz o‘qituvchilar zimmasiga yuklatilishi lozim. Pedagogik faoliyatda xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yadigan o‘qituvchining yoshiga va ish tajribasi ko‘lamiga odatda o‘quvchilar hech qachon e’tibor bermaydilar. Chunki, o‘quvchilar yoshidan va tajribasidan qat’iy nazar barcha o‘qituvchilarni ustoz deb ataydilar. O‘zbekistonda ta’lim-tarbiya va pedagogik mulo­qotning o‘ziga xos an’analari, milliyligimizga mos shakl va metodlari mavjud.
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayonida yuz berishi mum­kin bo‘lgan turli ziddiyatli vaziyatlarni tezda bartaraf etishi uchun, avvalo o‘z iqtidoriga, pedagogik mahoratiga tayanishi kerak. Pedagogik muloqot asosida erishiladigan yutuqlar o‘qituvchining ijodiy mehnati mahsulidir. Ushbu mehnatning salbiy va ijobiy tomonlari bo‘lishi shub­hasiz. Har bir vaziyatni oqilona baholash, uni to‘g‘ri rejalashtirish, tarbiyaviy jarayonlarda aql-idrok bilan muloqotni tashkil etish zarur.
O‘qituvchi bilan o‘quvchilarning muloqotda bir-birlarini o‘zaro tushunmasliklari, muloqot vositalarining qashshoqligi, har bir o‘quv­chining ruhiyatiga qarab muomala qilinmasligi, barchaga bir xil maj­buriy itoatkorlik munosabati, o‘quvchilarni tor doiradagi intizomga chaqiruvchi emotsional jihatdan salbiy tus berilgan buyruq shaklidagi muloqot doimiy ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Pedagogik muloqot usullari ustida ishlashning asoslangan tizimini tuzish uchun, har bir o‘qituvchi o‘zining muammolaridan, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklaridan kelib chiqib, qiyinchiliklarni tahlil qilish bilan bartaraf etishi lozim.
Pedagogik muloqotga doir barcha mashqlarning umumiy yo‘na­lishini mavjud pedagogik vaziyatlarda malaka hosil qilish uchun, har bir muloqot ishtirokchilarining imkoniyatlarini ochishga ko‘maklashuvchi uning shaxsiy hislatlarini rivojlantirib borishni ta’minlovchi vositalardan foydalanish taklif qilinadi. Muloqotga ba’zi o‘quvchilarning subyektiv qarashlarini aniqlash, shu o‘quvchi bilan muloqotni oqilona hal qilinishi uchun zarur bo‘lgan vazifalarni belgilash, uning xulqini tuzatish yoki unda shunchaki ishonch kayfiyatini yaratish kerak.
Mazkur vaziyatlarda o‘zaro harakatlarning tizimli vositalari majmu­asi quyidagicha belgilanishi mumkin:
• muloqot jarayonida tarbiyalanuvchi obyektning javob harakati imkoniyatlarini oldindan ko‘ra bilish;
• obyektda psixologik to‘siq va salbiy qarashlarni keltirib chiqa­ruvchi vositalarni qo‘lga kiritish;
• vaziyatning o‘zgarishiga qarab foydalanish mumkin bo‘lgan muloqotlarning bir nechta modeliga ega bo‘lish;
• o‘quvchilar jamoasi fikrlarini tinglash, ularning mulohazalariga qo‘shilish, ularga hamdardlik ko‘nikmasini rivojlantirib borish;
• o‘zaro muloqot natijalarini baholash va erishilgan yutuqlar hamda kamchiliklarni pedagogik-psixologik vositalar asosida taqqoslash.
Pedagogik faoliyat va pedagogik muloqot xarakteri o‘qituvchining shaxsi, uning qarashlari nuqtai nazarlarida va xulqida namoyon bo‘la­digan g‘oyaviy siyosiy saviyasi, professional tayyorgarligi va bilishga intilishi bilan uzviy bog‘liq. Bu asosiy hislatlardan tashqari o‘qituv­chining umumiy va boshqa qobiliyati, uning moyilligi xarakteri, muvaq­qat psixik holatlari, shuningdek, to‘plangan tajribasi muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchi shaxsining professional jihatlarini va o‘z-o‘zini tarbi­yalash yo‘llaridan biri o‘zining sifat va hislatlarini, shuningdek, peda­gogik faoliyat va muloqotlarining barqaror xususiyatlariga, o‘qituv­chi bilimining saviyasi va tarbiyalanganligi natijasida erishilgan natijalarini tahlil qilishga doir mashqlarda ham namoyon bo‘ladi.

2. Pedagogik muloqotda muomala madaniyati

Mustaqillikdan keyin amalga oshirilayotgan ta’lim tizimidagi islo­hotlar tufayli ulkan o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Odamlarning ongi, dunyo­qarashi o‘zgardi. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishida, har bir fuqaroning bilim olishida, ijodiy qobiliyatini shakllantirishda, intel­lektual jihatdan rivojlantirishda o‘qituvchining muloqot madaniyati va muomalasi muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ta’kidlash joizki, peda­gogik kasbga nisbatan talab va javobgarlik ham kuchaydi, o‘qi­tuvchilarning jamiyat oldidagi vazifalari yanada oshdi. Buyuk ma’na­viyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish, uni jahon andozalari darajasiga chiqarish, o‘quvchilarda mustaqil va erkin fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish kabi vazifalarga javobgarlik hissi o‘qituvchilar zimmasiga yuklatildi.

Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Yosh avlodimizning qalbi va ongini asrash, ularni milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, farzandlarimizning dunyoda ro‘y berayotgan siyosiy jarayonlarning ma’no-mazmuni va asl sabablarini chuqur anglashi, o‘z atrofida sodir bo‘layotgan voqealar haqida haqqoniy ma’lumotlarga, eng muhimi, o‘z mustaqil fikriga ega, sodda qilib aytganda, oqni qoradan ajratishga qodir bo‘lishiga erishish ta’lim-tarbiya va ma’na­viy-ma’rifiy ishlarimizning asosiy sharti va mezoni bo‘lishi kerak... bugungi vaziyatda mustaqil ong va mustaqil fikrga ega bo‘lgan shaxsni tarbiyalash masalasi nafaqat ma’naviy, kerak bo‘lsa, muhim siyosiy ahamiyat kasb etadi». Bu vazifalarning bajarilishiga, ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlarning asosiy amalga oshiruvchisi bo‘lgan o‘qituv­chining o‘quvchilar bilan o‘zaro muomalaga kirishish madaniyati orqali erishiladi. O‘quvchi ma’naviy muhitining shakllanishi o‘qituv­chilarning yuksak axloq namunasi orqali namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda o‘qituv­chining shaxsiy va ijtimoiy harakati pedagogik muloqot mada­niyati zami­rida shakllanib, takomillashadi.
Pedagogik muloqotda o‘qituvchining eng yaxshi fazilatlari va xatti-harakatlari o‘quvchining ideali sifatida namoyon bo‘ladi. O‘quvchining o‘qituvchi shaxsi haqidagi qarashlari, uning xatti-harakati, pedagogik mahorati uning ma’naviy madaniyatiga mos kelmasa, yaxlit pedagogik jarayonni mukammal tashkil etish ham ijobiy natijalar bermaydi. O‘qituvchi subyekti bilan, o‘quvchi obyekti o‘rtasidagi qattiq avtoritar inti­zom ham o‘zaro muloqot madaniyatiga salbiy ta’sir etadi, natijada o‘quvchining ichki hissiyoti hamda shaxsiy fazilatlari rivojlanmaydi.
Pedagogik muloqot madaniyati o‘qituvchi faoliyatini muvaffa­qiyatga yo‘naltiruvchi eng muhim vosita, bunda o‘qituvchining muhim fazi­lati, uning muloqot madaniyatiga asoslangan muomalasidir. Muo­mala barcha falsafiy va psixologik fanlarda o‘ziga xos ta’rifga ega. Pedagogikaning kategoriyasi sifatida muomala o‘quvchilar qalbiga yo‘l topa olish, ularga yondashish uchun mehrini qozonish, pedagogik nuqtai nazardan ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilar bilan o‘zaro aloqa bog‘lashga qaratilgan o‘qituvchining pedagogik qobiliyatidir.
O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muomalaga kirishish asosida:
1. O‘z ijodkorligini va pedagogik mahoratini namoyish qiladi.
2. Yosh avlodni milliy mafkuramiz va milliy madaniyatimiz ruhida tarbiyalaydi.
3. Sharqona udum va urf-odatlarimiz asosida barkamol shaxsni shakl­lantiradi.
4. O‘zining ta’lim-tarbiyaviy imkoniyatlarini namoyish etgan holda, har bir o‘quvchi qalbiga yo‘l topadi.
Muomala o‘qituvchi faoliyatining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, o‘zida ulkan pedagogik imkoniyatlarni mujassamlashtiradi. Pedagogik muomalada o‘qituvchi quyidagi faoliyatga qat’iy amal qilishi lozim:
- o‘qituvchida tarbiyalash mahoratining shakllanganligi. Uning tarbi­yaviy jarayonga oid so‘z va ohangni tanlay bilishi va ta’sir o‘tkaza olishi;
- muomala obyekti bo‘lmish o‘quvchilar diqqatini jalb qiluvchi nutq, pauza, harakat, imo-ishoralarni o‘z o‘rnida ishlatishi, tarbiyaviy ta’sirni bilishi;
- o‘quvchilarning ichki ruhiyatini, psixologik xususiyatlarini bilgan holda muomalaga jalb etishi, darsni boshlashdan oldin o‘quvchilarni ta’lim va tarbiyaviy muloqotga tayyorlashi;
- o‘quvchilarga og‘zaki, o‘zaro ta’sir ko‘rsatishning tarbiyaviy usul­larini bilishi. O‘qituvchining nutqi ravon, o‘quvchilar ongiga ijobiy ta’sir qiladigan bo‘lishi.
Nihoyat, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan kundalik muomalasi shun­­ga olib keladiki, u o‘quvchilarning xatti-harakatlaridagi chuqur ma’­no va haqiqiy sabablarni turli vaziyatlarda payqab oladi, buning uchun namuna sifatida uning o‘zi tez-tez qayd qilgan dalillardan va o‘quv­chilarning xulq-atvop usullaridan foydalanadi. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan muomalasi tarbiyani boshqarish vositasi sifatida qara­lib, birlashtiruvchi hamda o‘rnini to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi. Muomala o‘zaro munosabatlar doirasida sodir bo‘ladi. Boshqarish vosi­tasi bo‘lgan muomala pedagogik faoliyatdan oldin sodir bo‘ladi.
Pedagogik muloqot o‘qituvchining pedagogik faoliyatida o‘zaro axborot almashish jarayoni vazifasini bajaradi. O‘qituvchi o‘quv­chilar bilan muloqot jarayonida bevosita o‘z tarbiyalanuvchilari, umu­man o‘quvchilar jamoasi haqida, unda ro‘y berayotgan turli ichki hodisalar haqida g‘oyat xilma-xil axborotlarga ega bo‘ladi va o‘zining kelgusi ta’lim-tarbiyaviy rejalarini hamda pedagogik faoliyatini belgi­laydi. Shu bilan birga, o‘qituvchi muloqot asosida o‘z tarbi­yala­nuv­chilariga ma’lum bir maqsadga qaratilgan axborotlar tizimini ma’lum qiladi. Bunda o‘qituvchi tomonidan yo‘l qo‘yiladigan arzimas bir xatolik, adolatsizlik, qo‘pollik o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqot madaniyatining buzilishiga sabab bo‘ladi va tuzatib bo‘lmaydigan og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqot madaniyatiga erishishi natijasida quyidagi holatlar paydo bo‘ladi:

• 
  pedagogik muloqot orqali o‘qituvchi tarbiyalanuvchi obyekt bilan o‘ziga xos muomala muhitini yaratadi. Bunday muhitda o‘qituvchi o‘zining psixologik, mimik, pantomimik, notiqlik san’ati, ta’sir o‘tka­zish kabi qobiliyatlar tizimini namoyish etadi;
  
• 
  o‘qituvchining shirinsuxanligi, ochiq chehrali bo‘lishi, sami­miy muomalasi muloqotda ijobiy natijalarga erishish kalitidir;
  
• 
  o‘quvchilar jamoasi bilan muomalada o‘qituvchining doimo psixologik bilimlarga tayanishi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda bir xil muvozanatni saqlaydi;
  
• 
  o‘qituvchi o‘quvchilar jamoasi bilan o‘zaro muloqotga kirishar ekan, yaxshi muomalasi bilan ular hissiyotida yashiringan eng nozik qatlamlarni ham anglab olishga qodir bo‘ladi.
  

Mukammal shakllangan pedagogik muloqot madaniyati asosida obyekt va subyektning ichki hissiyoti bilan ular harakatlarining uyg‘unlashuvi sodir bo‘ladi. Ushbu o‘zaro uyg‘unlashuvni yuzaga keltiradigan muomalaning asosiy bog‘lovchisi so‘zdir. So‘z – mazmunan o‘qituvchining nutqida, ma’ruzasida, dialog, monolog va deklama­tsiyalarida o‘z ifodasini topadi.
Pedagogik muloqot madaniyati vositasida o‘qituvchi har qanday axborotni qarab chiqar ekan, o‘quvchilarning shaxsi va psixologik xususiyati haqidagi axborotlarning muhimligini alohida e’tiborga olishi lozim. Pedagogik muloqot madaniyati, o‘qituvchini g‘oyat xilma-xil sharoit va ko‘rinishlarga moslashishiga imkoniyat yaratadi. Bular sirtdan qaraganda unchalik ahamiyatli bo‘lmasada, o‘quvchilar ichki dunyosida sodir bo‘layotgan, ularni tushunish uchun juda muhim bo‘lgan zarur ichki jarayonlar ko‘rinishlarining alomatlarini bilib, ta’lim-tarbiyaviy faoliyat olib boradi.
O‘qituvchi o‘quvchilarning ichki dunyosini tushunib, muloqotga kirishishi lozim. O‘qituvchining muloqot madaniyati asosida gapira­digan har bir so‘zi, fikri, turli hodisa va jarayonlar o‘quvchilar tomo­nidan har xil ko‘rinishda tushuniladi, bu o‘quvchining fikr muloha­zasiga, ichki dunyosining teranligiga, tafakkuri va dunyoqa­ra­shi­ning kengligi bilan izohlanadi, bunda o‘qituvchi mahoratining uchta jihatiga alohida e’tibor qaratiladi: hayotiy tajribasi; pedagogik faoliyat jarayonida egallagan ko‘nikma va malakasi; muayyan o‘quvchilar jamoasi bilan muomalada bo‘lish tajribasi.

3. Sharqona tarbiya va muosharat odobining muloqotga ta’siri

Odamlarning mehr-oqibati, bir-birlariga nisbatan o‘zaro hurmat e’tiborda bo‘lishlari o‘zaro muomala jarayonida namoyon bo‘ladi. Xalqimizda azaldan muloqot salomlashish madaniyatidan boshla­nadi. Salomlashish turli xalqlarda har xil amalga oshiriladi. Xalqi­mizda salomlashish axloqlilikning yuksak namunasi sifatida e’tirof etilib, uning negizida umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi, shu millatning ruhiy xususiyatlari, o‘zaro munosabatlarining ma’naviy asoslari, bo‘lajak muloqotning xarakteri, o‘zaro hamkorligi aks eta­di. “Qur’oni Karim”da salomlashish odobi musulmon ahlining qat’iy majburiy burchi tarzida bayon etiladi: “Ey mo‘minlar, o‘z uylarin­gizdan boshqa uylarga to izn so‘ramaguningizcha va egalariga salom bermaguningizcha kirmangiz. Mana shu sizlar uchun yaxshiroqdir. Shoyad ushbu eslatmadan ibrat olsangizlar”(24.27), (24.61).
Ajdodlarimizning madaniy va ma’naviy merosi, ular yaratgan so‘z, xalq tilining tuganmas boyligi yosh avlodni tarbiyalashda mu­him ahamiyat kasb etadi. Bu o‘rinda Abu Nasr Forobiy, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Hisrav Dehlaviy, Abu Hamid G‘azzoliy, Kaykovus, Shayx Sa’diy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa Sharq va G‘arb donish­mandlarining boy meroslarida farzandlarni tarbiyalash va kamo­lotga etkazish asosiy muammo sifatida targ‘ib qilingan. Ular so‘zni va nutqni ta’lim-tarbiyada ilohiy ne’mat va hikmat deb bilishgan hamda har bir so‘zning o‘z o‘rni va ahamiyati borligini, tarbiyada so‘z­dan kuchliroq va qudratliroq narsa yo‘qligini, tilga e’tibor – elga e’tibor ekanligini, so‘z sehri mo‘’jizalar yarata olishini ta’kidlab kelganlar. Bularning barchasi mudarris va shogirdlarning samimiy mu­loqoti jarayonida amalga oshirilgan. Mudarrislar barkamol va tar­bi­yalangan insonning o‘nta nishonasi borligini alohida ta’kidlashgan:

• 
  birinchisi: xalq to‘g‘ri deb topgan narsaga noto‘g‘ri deb qaramaslik;
  
• 
  ikkinchisi: yoshlikdan o‘z nafsiga erk bermaslik;
  
• 
  uchinchisi: birovlardan aslo ayb qidirmaslik;
  
• 
  to‘rtinchisi: yomonlik va omadsizlikni yaxshilikka yo‘yish;
  
• 
  beshinchisi: agar gunohkor uzr so‘rasa, uzrini qabul qilish va
  

kechirimli bo‘lish;

• 
  oltinchisi: muhojirlar hojatini chiqarish;
  
• 
  ettinchisi: doimo el g‘amini eyish;
  
• 
  sakkizinchisi: aybini tan olish;
  
• 
  to‘qqizinchisi: el bilan ochiq chehrali bo‘lish;
  
• 
  o‘ninchisi: odamlar bilan doimo shirin muomalada bo‘lish.
  

Muloqot Sharqona tarbiyada axloq ko‘rki sanalgan. Muallim har bir o‘quvchining qanday dunyoqarashga egaligi, tafakkuri, bilim saviyasi, hayotga nisbatan munosabati odamlar bilan o‘zaro muloqotida namoyon bo‘lishini uqtirishgan. Sharq mutafakkirlari merosida muloqot – azaldan insonlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa vositasi bo‘lgan. Muloqotning asosiy quroli til hisoblangan. Shuning uchun ham til – aloqa quroli sifatida ta’riflanadi.
Insonning tili shirin, muomala madaniyatiga ega bo‘lsa, qisqa vaqt ichida xalq orasida obro‘-e’tibor topadi. Ko‘p gapirish hech qachon kishiga obro‘ keltirmaydi. Shuning uchun ham o‘tmishda yashab o‘tgan mutafakkirlarimiz tilga, aytiladigan har bir so‘zga hurmat bilan, o‘ylab yondashish lozimligini uqtirib o‘tganlar. O‘qituvchi “so‘z aytishdan avval, har daqiqada so‘z ortidan keladigan oqibatlarni o‘yla”shi (I.P.Pavlov) kerak. Alisher Navoiy o‘z adabiy meroslarida muomala madaniyati, xushmuomalalik, tilning ahamiyati to‘g‘risida, shirinso‘zlik haqida noyob fikrlarni bayon qilgan. Bygungi kunda ham bu fikrlar o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. “Til shirinligi – ko‘ngilga yoqimlidir, muloyimligi esa foydali. Shirin so‘z sof ko‘ngillar uchun acal kabi totlidir” - deydi alloma.
O‘quvchilar nutqini o‘stirishda o‘qituvchining til boyligi muhim ahamiyatga ega: bir tomondan, shirin tillilik o‘quvchilarni o‘qitish va tafakkurini rivojlantirishning muhim omili bo‘lib hisoblanadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, o‘qituvchining til boyligi nutqining obrazli, chiroyli, jarangdor, namunali bo‘lishini ta’minlaydi, natijada o‘quvchi diqqatini o‘ziga jalb etadi. Zotan, til va nutqning teranligi, o‘qituvchining mahoratini, ma’naviy boyligini, o‘qituvchilik qobiliyatining qay darajada ekanligini ifodalaydigan o‘lchov, ko‘rsatkich hisoblanadi. Amerikalik taniqli shoir Rolf Emerson: “Nutq qudratli kuch: u ishontiradi, undaydi, majbur qiladi” deydi. Sharq mutafakkirlari ijodida til va nutq vositalari orqali notiq, voiz, badihago‘y, qissaxon kabi maxsus san’at ahillari va mudarrislar diniy, ta’lim-tarbiyaviy, islomiy aqidalarni ommaga singdirishgani, pand-nasihatlar qilishgani bayon etiladi. Ushbu nutq sohiblari keng qamrovli bilimga, boy axborotga ega bo‘lishgan.
Alisher Navoiy “Voiz olimning o‘zi avvalo halol ish ko‘ruvchi bo‘li­shini, uning nasihatidan chiqmaslikni” o‘z asarlarida bayon etgan. Shuning uchun til shirinligi va notiqlik san’ati ustida ishlash, nutq madaniyatini takomillashtirib borish har bir o‘qituvchining eng asosiy ijtimoiy burchi va mas’uliyati xicoblanadi. Ta’lim-tarbiya jarayonida nutqning ta’sir kuchi nihoyatda beqiyosdir. O‘qituvchining tili, nutqiy qobiliyati o‘quvchilarning o‘zlarini tuta bilishlariga, xulq-atvori va fikr yuritishlariga ulkan ta’sir etuvchi kuchli vositalardir. O‘qituvchining “til boyligi va notiqlik san’ati barcha zamonlarda yonma-yon yashab kelgan” (A.P.Chexov). Uning his tuyg‘usi, intilishlari, iroda va e’tiqodi nutqida aks etadi. O‘qituvchi til boyligi bilan o‘quvchilarda xursand­chilik, ruhlanish, muhabbat, Vatanga sadoqat, g‘azablanish, nafratlanish hissiyotlarini uyg‘otadi, bilim olishga undaydi. Shuning uchun o‘qi­tuvchi “tilning xalq o‘tmishi, hozirgi va kelajak avlodni buyuk bir yax­litlikka, tarixiy, jonli bir jipslikka aylantiruvchi eng hayotiy, eng boy va eng mustahkam vosita” (K.D. Ushinskiy) ekanligini unutmasligi kerak.