Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti



Yüklə 1,99 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə154/298
tarix10.05.2023
ölçüsü1,99 Mb.
#110474
1   ...   150   151   152   153   154   155   156   157   ...   298
fc14ce6364e21ae42f7e44d6f4454c45 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI JINOYAT HUQUQI K U R S I 1-TOM

NOTA BENE ! 
Aybsiz holda zarar yetkazish (kazus), qachonki shaxs o‘z qilmishi 
(harakat yoki harakatsizligi)ning ijtimoiy xavfliligini anglamaganda yoki 
ijtimoiy xavfli oqibatlarning kelib chiqishi mumkinligiga ko‘zi yetmagan 
va ish holati bo‘yicha anglashi va oldindan ko‘ra bilishi mumkin va lozim 
bo‘lmaganda yuz beradi. 
Kazus qasddan intellektual va irodaviy holatlarga ko‘ra farq qiladi. 
Qasdda (to‘g‘ri yoki egri) shaxs o‘z qilmishi (harakat yoki 
harakatsizligi)ning ijtimoiy xavfli xususiyatini anglaydi. Kazusda esa, o‘z 
harakatlarining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglamagan, anglashi lozim va 
mumkin bo‘lmagan bo‘ladi. Bunda (qasd uchun xos bo‘lgan) kelib chiqishi 
lozim va mumkin bo‘lgan ijtimoiy xavfli oqibatni oldindan ko‘ra bilish 
mavjud emas. Kazusdagi qasdda bo‘lganidek, ijtimoiy xavfli oqibatning 
212 


kelib chiqishini xohlash va uning kelib chiqishiga yo‘l qo‘yish kabi 
irodaviy holatlarning yo‘qligi bilan farqlanadi. 
Ehtiyotsizlikdan kazus irodaviy holatiga ko‘ra farqlanadi. Kazusda 
shaxs yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy xavfli oqibatni oldindan 
ko‘ra bilmaydi, oldindan anglashi mumkin va lozim ham bo‘lmaydi, 
ehtiyotsizlikda esa, aksincha, bu oqibatlarni oldindan ko‘ra bilishi mumkin 
va lozim bo‘ladi.
Subyekt holatda aybdan farqli ravishda ruhiy munosabat emas (u 
mavjud bo‘lmaydi), balki alohida u yoki bu ijtimoiy xavflilik, shu bilan 
birga, jinoyat va jazoni inkor etadigan vaziyatda harakat qiladigan (yoki 
qilmaydigan) shaxs ruhiy holatini tushunish kerak. Bu shaxsning ijtimoiy 
xavfli oqibat yetkazgan qilmishi tarkibida ayb mavjud bo‘lmaganligi 
uchun jinoiy javobgarlik yuzaga kelmaydi. 
7-§. Jinoyatning motivi va maqsadi, emotsional holat 
Jinoyat tarkibi subyekt tomonining qasd kabi zaruriy belgilaridan 
tashqari, ba’zi jinoyat tarkibi tuzilishining o‘ziga xos xususiyatlari tufayli 
boshqa elementlari ham ajralib chiqadi. Ular jinoyat sodir etishdagi motiv 
va maqsadlar hisoblanadi. Ular ayb qatori shaxsning sodir etgan qilmishiga 
va uning oqibatlariga nisbatan bo‘lgan ruhiy munosabatning bildirish 
shaklini, mohiyati, darajasini ifodalaydi. Motiv va maqsad real 
harakatlarning aniq vazifalarini, vositalar tanlash va ularni hal etish 
usullarini qo‘yishni belgilaydi. Ularning asosida jinoiy qilmishning ideal 
xayoliy modeli vujudga keladi hamda shuning bilan, shaxsning ijtimoiy 
xavfli qilmishiga, ya’ni aybiga nisbatan real ruhiy munosabatini 
tug‘diruvchi fundamentni ko‘rsatadi.
Har qanday qasddan sodir etilgan jinoyat qandaydir motiv va u yoki 
bu maqsadda sodir etiladi. Motiv va maqsadning ijtimoiy va kriminologik 
ahamiyati shundan iborat bo‘ladi. Shunday bo‘lsa-da, ba’zi tadqiqotchilar 
ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyatlarning motiv va maqsadlari 
mavjudligini turli xil shartlar bilan isbotlashga urinmoqdalar
1
. Bu esa 
1
См.: Российское уголовное право. Курс лекций. В 2-х т. – Владивосток: 1999, Т.1 – С. 437 (автор главы – 
Р.М. Михеев); Квашис В.Е. Преступная неосторожность. Социально-правовые и криминологические проблемы. 
– 
Владивосток: 1986. – С. 51. 
213 


noto‘g‘ri, bunday yo‘sinda jinoyat-huquqiy va kriminologik 
yondashishlarning bu ko‘rinish bilan aralashib ketishiga yo‘l qo‘yiladi. 
«Odam xulq-atvorining motivi shundagina jinoyat motivi bo‘ladiki, 
qachonki motiv jinoiy qilmishning barcha muhim xususiyatlarini qamrab 
olganida, bu esa faqat qasddan sodir etiladigan jinoyatlarda bo‘lishi 
mumkin»
1

Bundan tashqari, qonunchilik motiv va maqsadni aybning ehtiyotsizlik 
shaklidagi jinoyat tarkibining zaruriy va kvalifikatsiyalangan belgilari 
qatoriga kiritmaydi. Shuningdek, maqsad ko‘zlangan natija to‘g‘risidagi 
tasavvur bo‘lgani uchun hech ham ehtiyotsizlikning ichiga kiritish mumkin 
emas, deb hisoblash kerak emas. Shuning uchun ehtiyotsizlik orqasidagi 
jinoyatlarga muvofiq faqat motiv va maqsad to‘g‘risida gapirish mumkin, 
biroq jinoyat to‘g‘risida emas. 
Har qanday jinoyat tarkibi ham motiv va maqsadni ifodalayvermaydi. 
Bu ko‘rinish motiv va maqsadning kvalifikatsiyasiga ta’sir etuvchi jinoyat 
subyekt tomoni fakultativ belgilarining jinoyat-huquqiy ahamiyatini aks 
ettiradi. 
Motiv muayyan harakatlarni sodir etishga bo‘lgan niyat bo‘lib, 
xususan, jinoyat motivi o‘zida, odam ruhiyatida ro‘y beradigan juda qiyin 
emotsional (hissiy) va irodaviy jarayonni namoyon etadi. Chunonchi, 
motiv jinoiy faoliyatga shaxsning faol qiziqtiruvchi omili (stimul) 
hisoblanuvchi kuch va shiddat bilan intilishni beradi. 
Xulq-atvorning boshqa shakllaridan huquqiy bahosi va o‘zining 
yo‘naltirilganligi bilan ajralib turuvchi jinoyat individ ijtimoiy faolligi bir 
ko‘rinishi bo‘lgani uchun, jinoyat motivining jinoyat-huquqiy va 
kriminologik tushunchasi faqat ruhiy poydevor asosida quriladi va shunga 
muvofiq, xulq-atvorning hamma asosiy ijtimoiy va ruhiy qonuniyatlari, 
uning me’yoriy bo‘lmagan xarakteri bilan bog‘langan xususiyatini hisobga 
olgan jinoyatga ham xosdir. 
Psixologiyada motiv ostida shaxs faolligi omili, ya’ni shaxs xulq-
atvori negizida yotuvchi harakatdagi kuch tushuniladi. Bunday kuchning 
manbai bo‘lib, ehtiyojlar, ya’ni hayotiy faoliyatning muayyan 
1
Рарог А.И. Квалификация преступлений по субъективным признакам. – СПб.: «Юридический центр 
Пресс», 2003. – С. 137-141. 
214 


sharoitlaridagi anglangan va anglanmagan talablarning aks etishi kabilar 
ko‘rinadi
1
. Anglash jarayonida va ehtiyojlarni moddiylashtirishda shaxs 
ongining manfaatlar, qiziqishlar, intilishlar, istaklar va boshqa 
«elementlari» paydo bo‘ladi. Bu barcha mahsulotlar ehtiyojlar bilan 
chambarchas bog‘langan bo‘lib, ular asosida shakllanadi, genetik planda 
«ikkilamchi» hisoblanadi, biroq aynan ular shaxsning bevosita harakatdagi 
kuchi – motivni shart qilib qo‘yadi. 
Ko‘p hollarda manfaat shaxs faolligining qo‘zg‘atuvchisi bo‘lib 
hisoblanadi. Manfaat ehtiyojlardan hosil bo‘ladi. Psixologik tushunishda u 
o‘zida nimagadir shaxsiy ishtiyoqni
2
, ya’ni anglab yetilgan ehtiyojni 
namoyon etadi. Manfaatning anglab yetilganligi uni mayl (qiziqish)dan – 
ehtiyojning anglab yetilmagan kechinmasidan farqlaydi. Vujudga kelgan 
manfaat va qiziqish, o‘z ehtiyojlarini qondirish yo‘llariga ega. Shuning 
uchun ular ehtiyojni qondirishi mumkin bo‘lgan predmetni uchratganlarida 
xatti-harakatning motivi bo‘ladi. Ehtiyojning uning predmetida 
konkretlashganligi va bu muhim ehtiyoj bilan uni qondirishning sharoitlari 
o‘rtasidagi qarama-qarshilik motivning – qilmishga undovchi psixika faol 
holatining vujudga kelishiga olib boradi
3

Shaxsning manfaatlari uning ongida aks etgan holda, tasavvur, fikr-
mulohaza, g‘oya, ideal ko‘rinishidagi motivatsion ahamiyat kasb eta 
boshlaydi. Bu motivning mohiyatini ko‘rsatuvchi tomon bo‘lib, uning 
asosida muayyan qilmishning oldindan kelib chiqadigan oqibatlarini 
hisobga olgan holda maqsadga muvofiqligi to‘g‘risidagi xulosani hosil 
qiladi. Biroq bunday xulosa o‘zidan-o‘zi harakatga olib keladigan niyat 
bo‘lavermaydi (jumladan jinoyatga olib keladigan). Shaxsning faolligi 
intilish, istak, qiziqish, ehtiros kabi emotsional (hissiy) kechinmalar ta’siri 
1
См.: Селиванов В.И. Сила потребности и волевое усилие. – В кн.: Проблемы формирования социогенных 
потребностей. – М.: 1964. – С. 40. 
2
А.Г. Ковалев, в частности, определяет интерес как «специфическое отношение личности к объекту в силу 
его жизненной значимости и эмоциональной привлекательности». (Ковалев А.Г. Психология личности. – М.: 
1965. – 
С. 101). 
3
Зелинский А.Ф. Осознаваемое и неосознаваемое в преступном поведении. – Харьков: «Вища школа», Изд-
во при Харьковском Университете, 1986. – С. 41.; Удовлетворенная потребность не может стать мотивом 
поведения, поэтому, как правильно отмечает болгарский философ С. Попов, интерес личности к чему-либо 
возникает при наличии противоречий между потребностью и условиями ее удовлетворения, или, иначе говоря, 
при наличии препятствий к удовлетворению потребности. (Попов С. Сознание и социальная среда. – М.: 1979. – 
С. 160). 
215 


ostida amalga oshadi. Hissiyot o‘zida ehtiyojning funksiyasini va subyekt 
tomonidan uning muhim ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlarini baholashni 
namoyon etib, ular motivning dinamik (energetik) tomonini belgilaydi
1

Natijada, motivning ta’sirchanligi kuch va hissiy kechinmalarning 
keskinligi, ya’ni kuchayganligi va nihoyat ehtiyojning muhimligi hamda 
uni qondirishning o‘sha paytdagi imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Hissiy 
(emotsional) kechinmalarining o‘tishi shaxsning asab (nerv) sistemasi va 
ruhiy (temperament) holatiga ham bog‘liq bo‘ladi.
Qasdning vujudga kelishidan oldin ba’zan murakkab jarayon – turli 
imkoniyatlarni o‘ylab ko‘rish: harakat qilish yoki harakat qilishdan 
tiyilish, qaysi yo‘l bilan va qanday usulda harakat qilishda ko‘rinadigan 
motivlar kurashi bo‘lib o‘tadi
2
. Qaror qabul qilishda, oxirgi natijada 
subyektning keyingi irodaviy yo‘nalishini belgilaydigan eng kuchli 
bo‘lgan motiv yutib chiqadi.
Ko‘pincha, affekt holatidagi va «aqlsiz» sodir etilgan jinoyatlarda 
subyekt tomonidan ularning asl mohiyati aniqlanadi. Ba’zan bular 
subyektning ehtiyojlarni noto‘g‘ri aks ettirishidan kelib chiqadi. Turli 
odamlarda bir xil obyektiv shart bo‘lgan ehtiyojlar bir xil shaxsiy ma’no 
kasb etadi va ongda aks etgan holda ham doim jinoyatchining 
G‘ayriijtimoiyligini aniqlashni belgilash orqali singdiriladi. 
Yuridik adabiyotlarda muqarrar anglab yetilgan niyatlar kabi motivlar 
to‘g‘risidagi tushunchalar ustunlik qiladi. Biroq shaxsning muammolarini 
o‘rganuvchi ko‘pgina faylasuf va psixologlar har qanday harakatning 
haqiqiy motivi har doim ham uzoq to‘liq anglab yetilmaydi deb 
hisoblaydilar
3

Motivning mazmundor tomoni, ya’ni qilmishni (harakat yoki 
harakatsizlikni) anglash – uni sodir etishning xayoliy tasavvuri – har doim 
1
Мотивы всякого поведения, в том числе и преступного, имеют две стороны: содержательную и 
динамическую (энергетическую). (См. Асеев В.Г. Мотивация поведения и формирование личности. – М.: 1976. 
– 
С. 22; Мясищев В.Н. Личность и отношения человека. // Проблемы личности: материалы симпозиума. – М.: 
1969, т.1 – С. 69). 
2
Теплов Б.М. Психология. – М.: 1951. – С.191. 
3
См.: Боровский М.И. Детерминизм и нравственное поведение личности. – Минск: 1974. – С.150-151;
Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: 1977. – С.201; Якобсон И.М. Психологические 
проблемы мотивации поведения человека. – М.: 1969. – С.208; Спиркин А.Г. Сознание и самосознание. – М.: 
1972. – 
С.121; и др. 
216 


ham bir xil ongda namoyon bo‘lmaydi, ba’zida esa, unda mutlaqo 
belgilanmaydi. Oxirgi holatda motivlashmagan xulq-atvor to‘g‘risida 
gapiriladi, garchi bunday motivlashmagan xulq-atvor bo‘lmasa ham. 
Bunday nomlanuvchi motivlashmagan xulq-atvorda (xatti-harakat) 
faqatgina motivning bitta kategoriyasi – niyat mavjud. Yana motivning 
dinamik tomoni sifatida keluvchi hissiyot kamdan-kam hollarda to‘g‘ri 
anglab yetiladi. Juda ko‘p hollarda ular ong osti darajasida yoki faqat ichki 
ruhiy darajada boshdan kechiriladi va ular subyektning kechinmalaridan 
tashqariga chiqib ketmaydi. Shuning uchun agar xatti-harakatning o‘zini 
anglamasalar, ya’ni xohish va ularning natijalarini anglamasalar, 
motivning anglab yetilganligi to‘g‘risida va shaxs qilmishini anglaganda 
bunday deyish mumkin emas.

Yüklə 1,99 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   150   151   152   153   154   155   156   157   ...   298




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin