Ishtirokchilikning subyekt mezoni ishtirokchilar harakatlarining
muvofiqligi darajasi, ularning aloqalari xarakteri bilan tavsiflanadi. Ushbu
mezonga muvofiq ishtirokchilikning barcha holatlari oldindan
kelishilmagan ishtirokchilik hamda oldindan kelishilgan ishtirokchilikka
ajratiladi.
NOTA BENE !
Oldindan til biriktirish deganda, jinoyat ishtirokchilari o‘rtasida
jinoyat sodir etish yoki jinoiy faoliyat bilan shug‘ullanish to‘g‘risida
bunday harakatlarni amalga oshirishdan avval kelishib olish tushuniladi
(JK Maxsus qismi sakkizinchi bo‘limi).
Oldindan til biriktirilmagan ishtirokchilik bevosita jinoyat sodir
etish jarayonida yoki muayyan vaqt oralig‘ida ishtirokchilik jinoyatini
amalga oshirish jarayonida bir vaqtning o‘zida (masalan, ikki shaxs
jabrlanuvchiga tajovuz qilib, uni o‘lgunicha do‘pposlaydilar), shuningdek,
muayyan vaqtdan so‘ng (masalan, bir shaxs do‘pposlashga tushadi,
ikkinchisi bir ozdan so‘ng unga qo‘shiladi va ular birgalikda
jabrlanuvchini o‘ldirishadi) vujudga kelishi mumkin bo‘lgan oldindan
(jinoyat sodir etilishidan oldin) til biriktirishning bo‘lmasligi bilan
tavsiflanadi. Bunday ishtirokchilikda til biriktirilganlik darajasi minimal
bo‘lib, jinoyat obyektiv tomonini tashkil qiluvchi harakatlar to‘liq yoki
qisman amalga oshiriladi, ishtirokchilar o‘z harakati orqali boshqasining
harakatini to‘ldiradi.
Oldindan kelishilgan ishtirokchilikda birgalikda jinoyat sodir etish
haqida oldindan til biriktirib, shuningdek, jinoyat sodir etilishidan oldinroq
til biriktirgan holda jinoyat sodir etiladi. Ishtirokchilikni kvalifikatsiya
qilish uchun bu kelishuvga erishilganidan so‘ng qancha vaqt o‘tganligi
ahamiyatga ega emas. Vaqt katta hamda kichik oraliqlarda hisoblanishi
mumkin: daqiqalar, soatlar, sutkalar, oylar, yillar va hokazo. Ishtirokchilar
314
o‘rtasida u yoki bu jinoyatni sodir etish yuzasidan kelishuv og‘zaki yoki
yozma, til biriktiruv, shartli belgi, boshni chayqatish, imo-ishora va boshqa
shu kabi shakllarda ifodalanishi mumkin. Oldindan til biriktirish
tomonlarning ko‘zda tutilayotgan jinoyatning birgalikda sodir etilishidan
xabardorligidan, uni sodir etishda har bir ishtirokchining o‘z vazifalarini
bilishi, hamjihatlikning nisbatan yuqori darajasi bilan tavsiflanadi.
Ishtirokchilik turlari uning shakllari bilan chambarchas bog‘liq.
Birgalikdagi jinoiy faoliyatning muayyan holatlarida ishtirokchilikning har
xil turlari va shakllari bo‘lishi mumkin. Oldindan til biriktirish
ishtirokchiligi bir guruh shaxslar, uyushgan guruh, jinoiy uyushma
tomonidan oldindan til biriktirib sodir etiladigan jinoyatlarda bo‘ladi. O‘z
navbatida, ishtirokchilikning keyingi ikki shakli ko‘pincha, harakatdagi
shaxslar o‘rtasida rollar taqsimoti bilan (ishtirokchilikning murakkab turi),
kamroq holatlarda esa birgalikda bajaruvchilik turi (ishtirokchilikning
oddiy turi) sifatida ifodalanishi mumkin.
Ishtirokchilikni turlarga ajratish muhim yuridik ahamiyatga ega, bu
ishtirokchilar harakatlari tasnifini to‘g‘ri aniqlashga imkon yaratadi.
Xususan, oddiy ishtirokchilikda bajaruvchilar harakatlari faqat JK Maxsus
qismi moddasi bo‘yicha JK 28-moddasiga (ishtirokchilar turlari) izoh
qilmasdan kvalifikatsiya qilinadi, chunki ularning o‘zlari muayyan jinoiy
qilmishning obyektiv tomonini to‘liq yoki qisman bajarishadi. Murakkab
ishtirokchilikda esa, aksincha. Tashkilotchi, dalolatchi va yordamchi kabi
ishtirokchilarning harakatlari jinoyat obyektiv tomonini bevosita
bajaruvchisining harakatlari kabi JK Maxsus qismining o‘sha moddasi
bo‘yicha, biroq JK 28-moddasi tegishli qismiga izoh qilgan holda
tasniflanadi (ular bir vaqtning o‘zida jinoyatning birgalikda bajaruvchilari
bo‘lgan holatlardan tashqari).
Demak, ishtirokchilik shakllari haqidagi masalaga qaytgan holda
shuni ta’kidlab o‘tamizki, JK 29-moddasi 1-qismiga asosan, jinoyatdagi
ishtirokchilik shakllari sifatida oddiy ishtirokchilik; murakkab
ishtirokchilik; uyushgan guruh; jinoiy uyushma tan olinadi.
315
|