Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети инглиз филологияси кафедраси

I. Geografik realiyalar, geografik nomlar bilan bog`liq (toponimlar)
II. Etnografik realiyalar
III. Ijtimoiy – siyosiy realiyalar
Bularning har biri ichki bir necha bo’laklarga bo’linadi. Masalan, geografik realiyalar:

1. 
   geografik nomlar;
   
2. 
   shaxslarning nomlari (antroponimlar);
   
3. 
   geografik ob’ektlarning nomlari;
   
4. 
   hayvonlar, qushlar nomlari
   
5. 
   o’simliklar nomlari
   

Etnografik realiyalar ham quyidagi bo’limlarga ega:

1. 
   uy-ro’zg`or buyumlari nomlari;
   
2. 
   oziq-ovqat va ichimliklar nomlari;
   
3. 
   kiyim-kechak nomlari;
   
4. 
   maishiy xizmat xonalari;
   
5. 
   transport nomlari;
   
6. 
   mehnat odamlari (люди труда);
   
7. 
   mehnat qurollari;
   
8. 
   mehnat tashkilotlari;
   
9. 
   san’at va madaniyatga oid narsalar;
   

10) muciqa va muciqa asboblari nomlari;
11) bayramlar nomlari;
12) etnik ob’ektlar;
13) o’lchov birliklari va pul birligi;
Ijtimoiy – siyosiy realiyalar ham bir necha guruhlarga bo’linadi:

1. 
   ma’muriy – hududiy tuzilish;
   
2. 
   aholi punktlari;
   
3. 
   tashkilot va tashkilot rahbarlari;
   
4. 
   jamiyat yoki ijtimoiy-siyosiy hayot;
   
5. 
   sostial ko’rinishlar, tashkilotlar;
   
6. 
   unvon, daraja nomlari, murojaat vositalari;
   
7. 
   o’quv yurtlari nomlari;
   
8. 
   idoralar (учреждение);
   
9. 
   aholi qatlamlari
   

10) harbiy realiyalar;
11) diniy tushunchalar realiyalari.
Ushbu realiyalar guruhi hamma realiyalarni o’z ichiga oladi deb hisoblamaymiz, chunki ular juda ko’p, biz esga olmagan realiyalar ham bo’lishi mumkin, masalan, arxitekturaga oid realiyalar, xalq udumlari maraka nomlari va ulardagi qo’llaniladigan predmetlar nomlari kabilar.
Mazkur realiya guruhlarining ba’zilari “Amerika fojiasi” romanida uchraydi. Biz endi ularning tarjimasiga to’xtaymiz va ba’zan o’z takliflarimizni ham aytishga jur’at qilamiz. Masalan, mana diniy tushunchalarga oid realiyalardan boshlaymiz.
1. And up the broad street, now comparatively hushed, a little band of six,-
a man of about fifty, short, stout, with bushy hair protruding from under a round black felt hat, a most important looking person, who carried a small portable organ such as is customarily used by street preachers and singers. (An American Tragedy. P 9).
И на широкой улице, теперь почти затихшей, группа в шесть человек: лет пятидесяти, коротенький, толстый, с густой гривой волос, выбитивающихся из-под круглой чёрной фетровой шляпы, весьма невзрачная личность, на ремне, перекинутом через плечо, небольшой органчик, какими обычно пользуются уличные проповедники и певцы (Амер. Трегедя, 1955, стр.5).
Endilikda tinchib qolgan katta ko’chada olti kishilik guruh kelardi. Yoshi elliklarga borgan, pakanagina, baqaloq, qalin sochlari dumaloq qora namat shlyapasining tagidan chiqib turgan, juda ko’rimsiz erkak kishi; elkasidan oshirib taqilgan kamarida odatda daydi va’zxonlar va ashulachilar olib yuradigan mo’’jazgina organcha. (А F., 1976,3-bет).
2. the man put down the organ, which the woman immediately opened setting up a music rack upon which the placed a wide flat hymn book (Amer. Trag., p.10).
Мужчина поставил органчик наземлю, а женшина немедленно открыло его, подняла пюпитр и раскрыла широкую тонкую книгу псалмов (Амер.Траг., 1955,стр-6).
…….Erkak elkasidan organchani olib, yerga qo’ydi, ayol esa uni darhol ochib, pyupitrni ko’tardi-da, katta bo’lsa ham yupqaroq oyatlar kitobini ochdi (Amer. Fojiasi, 1976,4-bet).
3. We will first sing a hymn of praise, so that any who may wish to acknowledge the “lord may join as. Will you oblige, Hester?” (Amer.Trag., p.10)
Сначала мы попоем хвалебный гимн, и всякий, кто желает восславить господа, может присоединиться к нам, сыграй нам, пожалуйста, Эстер. (Амер.Траг., 1955,стр.6).
Avvaliga hamdu sanoni aytamiz, xudoni olqishini istagan har bir odam bizga jo’r bo’la oladi. Ester, qani bizga chalib berchi. (АF., 4-bет).
Birinchi misolimizdagi organ so’zi “organchik”, “organcha” deb rus va o’zbek tillariga tarjima qilingan. Unga “musiqa asbobi”, deb izoh berilgan va to’g`ri ish qilingan. U muzika asbobi o’sha millatga xos so’z, uni so’zma-so’z yoki transliterastiya qilib to’g`ri tarjima qilganlar.
Ikkinchi misolimizdagi hymn book so’zma-so’z tarjimasi “madhiya kitobi” (книга-гимна) bo’ladi. U o’zbek tiliga “oyatlar kitobi” (книга псалмов –ruschasi) deb o’girilgan. Ingliz tilidagi kontekstga to’g`ri kelmaydi, uni diniy kitob bo’lgani uchun o’zbek tarjimoni o’zimizning dinga oid “oyat” so’zini qo’llagan, ammo bu so’z unchalik to’g`ri kelmasada, umuman diniy tushunchani anglatadi, ammo, biz, ingliz tili mutaxassislari uni “madhiya kitobi”deb ag`dargan bo’lardik.
Uchinchi misolimizda “hymn of praise” jumlasi bor, u rus tiliga “хвалебный гимн” deb berilgan. Uni o’zbekcha “hamdu sano” deb berilgan. Bizni qiziqtiradigan variant o’zbekchasidir. Inglizchadagi “hymn of praise” – “maqtov gimni” degani. Uni “hamdu sano” deb berilishi biz, talaba yoshlarga uncha tushunarli emas. Uni diniy tushunchada “bistmullo” yoki “alqishnoma” deb bersa, u yanada kitobxonlarga tushunarli bo’lardi.
Shu misolimizda rus va o’zbek variantlarida “pyupitr” so’zi bor. Unga izoh ham berilmagan, u kitobxonlarga tushunarli emas. Yana shu bo’limimizda “Gesus’ love” – ruscha; “бальзам любви Христовой”, o’zbekchaga “Iso ishqining malhami”
(4-bet), deb berilgan.
Yana inglizcha “pagan”, ruscha “Языческое”, o’zbekchada “Majusiylikka dahldor” deb o’girilgan. Bu o’rinlarda “Iso” payg`ambar ismi va “Языческое”-, “Majusiy” diniy so’zlari to’g`ri tarjima qilingan.
Diniy realiyalardan yana biriga e’tibor qilaylik. “Rojdestvo” bayrami, u Iso payg`ambarning tug`ilgan kuni, Xristian dinidagilar har yili 25 dekabrdan bayram qilib nishonlaydilar. Ana bu misolning tarjimasini kuzatamiz.
And in consequence, two weeks later, Clyde, searching for inexpensive Christmas presents in Stark’s for his mother, father, sister, brother and Roberta, and encountering Gill Rumbull doing a little belated shopping herself,.
(Amer.Trag., 408).
Вот почему через две недели, когда Клайд, выбирая в магазине, Старка недорогие рождественские подарки для матери, отца, сестер, брата Роберты, встретил Джил Трамбал, тоже занятую покупками, она пригласила его на вечер с танцами,.. (Амер.Тр., 350).
Shu va juan ham Klayd oradan ikki hafta o’tgach, rojdestvo yaqinlashgani tufayli Starkning magazinida onasi, otasi, singillari, ukasi va Robertaga arzon sovg`alar xarid qilayotganida, Jil Tambllni uchratib qolgandi, uni ertasi kuni rojdestvo arafasida Vanda Stillarning uyida Gloverbalda bo’ladigan tansta oqshomiga taklif qildi. (A.F. 327).
“Rojdestvo” bayrami hozir ko’p ziyoli va Xristian dinidagi kishilar bilan muomala qiladiganlarga yaxshi tushunarli uni to’g`ri tarjima qilganlar.
Endi ba’zi kiyim-kechak nomlari tarjimasiga e’tiborni qarataylik.
1. For the most part, they were so well dressed and Smart-looking the rings, pins, furs, delightful hats, pretty shoes they wore. (Amer. Tragedy, p.36)
Они просто чудо! Почти все так хорошо, нарядно одеты, кольца, брошки, меха, восхитительные шляпы, красивые туфли!
(Амер. Траг., 1955,стр.27).
Deyarli hammalari yaxshi, bashang kiyinishgan, qo’llaridagi uzuk, ko’kraklaridagi to’g`nag`ich, ustlaridagi muynali libos, boshlaridagi ajoyib qalpoqcha, oyoqlaridagi chiroyli tuflilarini aytmaysizmi? (Амер.фожиаси, 1976, 24-bет).
2. And on his head was a small, round, pill-box cap, which was cocked jauntily over one ear. (An.Amer.Trag., p.41) .
На голове у него была маленькая круглая шапочка, точно коробочка от пилюль, лихо сдвинутая на одно ухо (Амер.Траг., 1955, стр.32).
Uning boshida doridan bo’shagan qutigacha o’xshagan dumaloq qalpoqcha bo’lib, bir yoq tomonga qiyshaytirib olgandi. (Amer.fojiasi, 1976, 29-bet).
3. Look at this silk lining here-genuine Mallinson silk – and these slant pockets. (An American Tragedy, p. 129).
Взгляните на эту подкладку! Настоящий Мелинсьновский шёлк! А косые карманы! (Амер. Траг. 1955, стр.109).
Astarini ko’ring! Naq Melinson shohisidan-a! Qiyo cho’ntaklarichi! (Amerika.fojiasi, 1976, 101-bet).
4. A stunning –looking girl like you oughtn’t to have no trouble in finding a dozen fellows who would be glad to buy that coat give it to you. (An American Tragedy, p. 131).
Такая замечательная девушка, конечно, без труда может найти дюжину молодых людей, которые с радостью купят эту шубу ей в подарок.
Sizday chiroyli qiz bunaqa pochapo’stinni sovg`aga olib beradigan bir to’da yigitlarni bir pasda topadi-qo’yadi. (АF., 1976, 102-bет).
Birinchi misolimizdagi “delightful hats” ruschaga “восхитительные шляпи”, o’zbekcha “ajoyib qalpoqcha” deb o’girilgan. Asl nusxada “шляпа” bo’ladi, o’zbekchaga esa ham “shlyapa” bo’ladi-da, nima uchun amerikaliklar o’zbeklarning “qalpog`ini” kiyar ekan, o’zbekcha tarjima noto’g`ri qilingan.
Ikkinchi misolimizdagi “Cap”- “шапочка” ham o’zbek tiliga “qalpoqcha” deb noto’g`ri ag`darilgan, tarjimon mos ekvivalent topmagan.
Uchinchi misolimizdagi Mallinson Silk – “Мелинсоньвекий шелк” (ruscha)- “Melinson shohisi” (o’zbekcha) deb berilgan. Bu so’z ham kitobxonlarga tushunarli emas. Badiiy asar tili hammabop, oddiy xalqdan olimgacha bir xil tushunarli til bo’lishi kerak.
To’rtinchi misolimizdagi “Coat” ruschaga “шуба”, o’zbekchaga “pochapo’stin” deb berilgan. O’zbek tilidagi varianti keng kitobxonlarga tushunarli emas. “Pochapo’stin” ehtimol, biror shevaga tegishli bo’lsa kerak.
Ba’zi o’rinlarda “Shoes” – tufli (oyoq kiyim) ni “botinka”, tufli, “bashmak” deb ham tarjima qilinganini uchratdik, u aslida o’zbekchalashib ketgan “tufli” bilan beraverish lozimligini talab qiladi:
1. ..., she had gone through her small wardrobe fixing upon a soft blue hat which Clyde had not yet seen, together with a checkered blue and white canvas shoes purchased the previous summer at Blitz (American Tragedy, 337).
....Она пересмотрела весь свой скромный гардероб и выбрала синюю шляпу, конторою Клайд еще не разу не видел, платье на тонкого сукна в белую и синюю клетку и белые парусиновые туфли, купленные прошлом летом в Бельце (АТ., 290).
.., Klayd hali bir marta ham ko’rmagan. Ko’m-ko’k shlyapasini, oq va ko’k, katak-katakli yupka movut ko’ylagini va yozda Belsteda sotib olgan oppoq parusin tuflisini tanladi. (A.F., 270).
2. He had on a pair of large horn-rimmed glasses which he wore at his desk only the eye’s that peered through them went over Clyde swiftly and normatively from his shoes to round brown felt hat which, he carried in his hand (American Tragedy., 224).
Клайд с головы донок, заменив все от ботинок до коричневой фетровой шляпы, которую Клайд держал в руке. (АТ., 192).
Klayd katta ko’zoynakda boshdan oyoq qararkan, botinkasidan tortib, qo’lida ushlab turgan qo’ng`ir shlyapasigacha nazaridan chetda qolmaydi.
3…., the door was opened by Titus Alden, who, in an old, thread-bare and out-at-elbow coat, as well as baggy, worn jean trousers and rough, shine less ill-fitting country-shoes, desired by his book to know what he wanted. (American Tragedy., 527).
......, дверь открил Тайтус Олден в старой изношенной Куртке с подранными локтями, в мешковатых потёртых штанах и грубых, нечищеных и непомерно больших деревенских башмаках. (АТ., 456).
Eshikni Taytus Oldenning o’zi ochdi, u rangi uniqib, englari yirtilib ketgan kurtka, qopga o’xshash titilib ketgan sholvar, qo’pol, isqirt va nihoyatda poloplagan qishloqi kovush kiyib olgan edi. (A.F., 2-kitob, 12-bet).
Misollardan ko’rinib turibdiki, bitta shoes so’zining o’zi “tufli”, “botinka”, “kavush” deb o’girilgan. “Tufli” ham ruscha, ham o’zbekchada tushunarli, bu so’z yuqorida aytganimizdek, baynalminallashib ketgan, ya’ni hammaga tushunarli. Lekin “botinka” so’zichi? U ham ko’pchilikka tushunarli, uni nima uchun “tufli” deb bermagan. “Botinka” oxir, biroz ko’nchli, ko’proq qishda kiyiladigan oyoq kiyimidir. Uni biz o’zbek tiliga to’g`ri tarjima qilingan deb ayta olmaymiz. “Tufli” ham “botinka” ham ingliz tilida Shoes so’zi bilan berilgan-ku! Uni ham “tufli” deb o’giraverish kerak edi. Uchinchi misolimizda esa “kavush” deb ham ya’ni “qishloqi kavush” deb berilgan. “Kavush”ning “qishloqisi” yoki “shaharligi” bormi, qishloqda ham, shaharda ham “kavush” kiyiladi, yoki “kavush” kiygan shaharlik kishi “qishloqi” bo’lib qoladimi? Hech ham unday emas.
Bu fakitning o’zi noto’g`ri tarjima bo’lgan. Ingliz tilida “country shoes” deyilgan, uni “qishloqi tufli” deb beraversa bo’lardi. Tarjimon bunga e’tibor bermagan, qishloqlilar kovush kiyadi, shaharliklar kiymaydi, demoqchi bo’ladi, bunday mahalliychilik (местничество) qilish siyosiy xato olib kelishini o’ylashimiz kerak.
Yana kiyim boshlarning tarjimasiga oid ba’zi faktlarni kuzataylik:
1. Most of them had deep shades over their eyes. Quite all of them had on short alpaca office coats or sleeve protectors over their shirt sleeves (American Tragedy., 224).
У многих над глазами были зеленные козырьки. На мужчинах были короткие рабочие куртки из сатина или нарукавники, защищавшие рукова рубашек (АТ., 192).
Ko’p odamlarning peshonalarida ko’k soyabon erkaklar satindan kalta ish kamzuli yoki ko’ylak englarini avaylovchi ustki eng kiyib olishgandi. (AF.. 178).
2. Nearly all of the young women wore clean and attractive gingham dresses or office slips (kambinashka rabochix jenщin) (American Tragedy., 224).
Почти все молодые женщины были в опрятных красивых платьях из бумажной ткани или в рабочих халатах. (АТ., 192).
Juvonlarning deyarli hammasi ustlariga ip gazlamadan tikilgan chiroyli ko’ylak kiyishgan yoki ishda kiyadigan xalatda edi. (AФ., 178).
3. He had been saving Something toward a new dress suit and collapsible silk hat. (American tragedy. 263).
Он уже кое-что отложил на покупку фрака и складного цилиндра (АТ., 226).
U jinday tejab, frak bilan kartli stilindrga pul to’plab qo’ygandi. (AF., 211).
“Coat” o’zi “palto”, “kostyum” (pidjak), “plash” deb ko’p o’rinlarda o’giriladi, lekin u “kamzul” emas, “po’stin” emas.“Kamzul”ni xotin-qizlar ishda kiymaydilarku!, ularni uyda, ishlamaydigan ayollar kiyishlari mumkin. U so’z aslida kontekstda ishda kiyiladigan “kambinzon”, ish formasi- korjoma demakdir. Uni shu so’z “korjoma” bilan berilsa, asl nusxaga mos, adekvat tarjima bo’lib chiqardi. Afsuski, u asl nusxaga mos kelmaydigan so’z bilan o’girilgan. Keltirilgan misolimizda esa aynan erkaklar ustida ishda bu kiyim bo’ladi. Erkaklar esa hech ham “kamzul” ni ishda kiymaydilar, erkaklar, hatto uyda ham kamzul kiymaydilar.
Keyingi misolimizda ham office slips (камбинашка рабочих женщин) ni rus tiliga “рабочий халат” va o’zbek tiliga ham “ishda kiyadigan xalat” deb o’girganlar. “Ishchi xalat” har holda “kambinashka” ga yaqin, uni ancha asl nusxaga mos qilib tarjima qilganlar.
Oxirgi misolimizdagi “Collapsible silk hat” ni rus tiliga “складной цилиндр” deb ag`darganlar. U ehtimol tepa qismi tik xuddi stilindrga o’xshagan shlyapadir. Shilyapa kiyadigan zonalarda shlyapaning turlari ko’p bo’lishi mumkin, bizlarning xalqimiz shlyapa kiyadiganlarga kirmaydi, kiyadiganlar bor, lekin u asl o’zbek bosh kiyimi emas. Uni o’zbek tiliga “karjli tsilindr” deb berganlar. “Karjli”so’zi izoh talab qiladi, uni ko’p o’zbek kitobxonlari tushunmaydi.
Endi ba’zi idishlar nomlari tarjimasi bilan shug`ullansak, ular ham tushunarli so’zlar bilan tarjima qilingan, lekin ularni yanada o’zbekchalashtirsa bo’lardi. Yana quyidagi misollar:
1. “Oh, ho, and a pitcher of water the girl on the second floor doused on me as I went out”, called Hegglund, laughing heartily. (American Tragedy., 80).
- А помните, как девчонка со второго этажа окапала меня водой из кувшина, когда я выходил!- громко хохотал Хегланд (АТ., 66).
- Chiqib ketayotganimda ikkinchi qavatdan qizning ko’zadagi suvni ustindan qo’ygani eslaringdami!- Xegland qahqaha urdi (AF., 60).
2. “arranging the lemons and arranges in the trays,” (American Tragedy., 36).
… укладывая на подносах лимоны и апельсины, он впервые в жизни мог вблизи наблюдать этих девушек (АТ., стр.27).
… padnislarga limon va apelsinlarni taxlayotganida bu qizlarni yaqinroqdan tomosha qilardi (AF., 24-bet).
Birinchi misolimizdagi pitcher rus tiliga “кувшин” deb tarjima qilinadi va u to’g`ri tarjima bo’lgan. “Kuvshin” o’zbek tiliga ham “ko’za” deb o’giriladi. Lekin bu juda eski so’z, buni yangi, zamonaviy idish nomi bilan almashtirsa ham bo’lardi.
Ikkinchi faktimiz tray podnos, u o’zbek tiliga ham “podnos”, deb berilgan. Buni ham unchalik to’g`ri tarjima deb bo’lmaydi, lekin u hammaga tushunarli, internastional so’zga aylanib bormoqda. Uni o’zbek tiliga “lali” bilan bo’lsa ham bo’lardi, unda butunlay o’zbekchalashib ketardi, bu esa yanada yaxshi tarjima bo’lmay qolardi. Shuning uchun bu o’rinda ham tarjimon biror o’xshash ekvivalent izlash kerak edi.
Badiiy asar tarjimasini yaratishda o’sha asar tilida gapiradigan xalq, mexnat urf-odatlari, kiyim –kechaklari, idish – tovoqlari kabilar tarjimada ham o’z aksini topishi kerak. Ular sof o’zbekcha shakllarga, nomlarga almashtirilsa, u tarjima to’g`ri tarjima bo’lmay qoladi. Tarjima asarini o’qiganda kitobxon ham asl nusxa xalq realiyalarini eslaydi va ular har holda kitobxonga tushunarli tilda yaratilishi lozim.
Oziq-ovqat sohasidagi realiyalar ba’zi ichimlik nomlariga xos realiyalar tarjimasini qarab chiqamiz.
1. “Well, a dry Martini is good enough for a start” (American Tragedy., 74).
Ну, на мой вкус, для начала недурно сухое Мартини (АТ., 67).
2. I think a glass of Rhine wine and seltzer will be about my speed
(American Tragedy., 74).
С меня довольно стакана рейнвейна с сельтерской (АТ., 67).
Bir stakan selterli reynveyn ichsam bo’ladi (AF., 56).
3. “He’s goin” to begin on Rhine wine. And him that likes Manhattans always. What’s getting’ into you all of a Sudden, Tommy? (American Tragedy., 74).
- Он начнет с рейнвейна! И это он, старый любитель манхэттенского! Что с тобой стряслось, Томму? (АТ., 64).
- Hoy, manavining chapini eshitinglar,- Xegland norozi bo’lib xitob qildi,- Reynveyndan boshlarmish-a! Tag`in bu manxetten vinosining eski oshiftasi mish-a! Senga nima bo’ldi Tommi? (AF., 56).
Oziq-ovqat, ayniqsa ichimliklar nomlari ham milliy va mahalliy xarakterga ega. Ularga ba’zan vino qiluvchi o’z ismini qo’yadi yoki o’sha meva nomini beradi, ba’zan esa joy nomini beradi, masalan, “O’zbekiston vinosi” nomli vino Rossiya va boshqa mamlakatlarda ancha mashhur edi. Biz, kitobxonlar “Martini”, “Reynveyn” va “Manxetten” vinolarining farqiga bormaymiz, ularni umumiy qilib “vino ekanda”, deb tushunamiz.
Aslida esa vinodan vinoning farqi katta. Bunday realiyalar tarjimasini amalga oshirishda tarjimon qanday yo’lni tanlagan, aniqrog`i rus tarjimoniga ergashgan, u bularni transliterastiya usuli bilan bergan ekan, o’zbek varianti tarjimoni ham uni mazkur usul bilan bera qolgan. U vinolarning farqini bilish hech kimni qiziqtirmaydi, bu badiiy asar. Agar matn savdo-sotiq va iqtisodiy masalalar bilan bog`liq bo’lsa edi, uni tarjimon, albatta, izohlab, sharxlab ag`dargan bo’lardi, bu asarda ularni izohlash shart emas. Hamma vinolarning turlari ekanda, deb tushunadi, shuning uchun ham rus tarjimoni, ham o’zbek tarjimonlari to’g`ri yo’lni tutganlar.
Ba’zi milliy urf-odatlar, udumlar ham har xil dindagi kishilarda, xalqlarda har xil bo’ladi. Masalan, salomlashish odati o’zbeklarda, ko’p musulmon xalqlarida ba’zan ta’zim bilan, ba’zan o’ng qo’lni ko’krakka qo’yish bilan , ba’zan erkaklar o’pishib, quchoqlashib, ayollar esa bir-birining elkalariga qo’llarini tashlab, ba’zan esa egilib salomlashadi. Xristian dinidagi xalqlarni ko’ramizki, ularda bunday urf-odatlar yo’q. Lekin hamma xalqlarda qo’l bo’lib ko’rishish odatlari bor. Evropa xalqlari, umuman Xristian dunyodagi erkaklar, ayollarning qo’lini o’pish bilan salomlashadi va xayrlashadi. Shuning uchun O’zbekistonga kelgan mehmonlar (ko’pincha, Evropaliklar) o’zbek xonadonlarida mehmon bo’lganlarida o’zbek ayollarining qo’lini o’pib salomlashadi, ayolning turmush o’rtog`i atrofdagi kishilardan xijolatda qoladi, iloji bo’lsa xotini bilan qo’l o’pib salomlashmasa yoki xayrlashmasa deydi. Xalqlar, millatlar bir-biri bilan bordi-keldi kelib, bu odatlarga ham asta-sekin moslashib bormoqda.
Biz quyida boshqa bir odatlarga oid faktlar, realiyalar tarjimasini tahlil qilishga harakat qilamiz:
1. …, so that at the close he found himself with cordine invitations to attend a New Year’s dance at the Vandams’ in Gloversville as well as a dinner and dance that was to be given Christmas Eve by the Harriet’s in Lycurgus, an affair to which Gilbert and his sister Bella, as well as Sandra, Bertine and others were invited. (American Tragedy., 410).
В заключение он был самым любезным образом приглашен на новогодний вечер у Вендамам в Гловерсвиле и на обед и танцы в сочельник к Гарриэтам в Ликурге; на этот вечер были приглашены Гилберт и Белла, а также Сандра, Бертина и другие.(АТ., 352).
Piravardida, Klayd juda iltifotli ravishda Gloversvildagi Vendemmerning uyiga yangi yil kechasiga va sochelnikda Likurchdagi Garrietlarning uyiga raqs oqshomi va ziyofatga taklif etildi. Bu kecha Gilbert bilan Bella, shuningdek Sandra, Bertina va boshqalar ham aytilgandi. (AF., 329).
2. Once seated at the table, the family forthwith began discussing topics of current local interest (American Tragedy., 194).
Как только все уселись за стол, завязалась оживленная беседа назлобедные темы Ликурской жизни (АТ., 164).
Hammalari dasturxon atrofida o’tirishlari bilanoq Likurg hayotning eng muhimi mavzulari yuzasidan suhbat qizib ketdi. (A.F, 152).
3. The people who lived in fine houses, who stepped at great hotels, and had men like Mr. Squires, and the manager of the bellhops here, to wait on them and arrange for their comfort (American. Tragedy., 211).
Эти джентльмены жили в прекрасных домах, останавливались в роскошных отелях, и люди вроде Скайрса или здешнего начальника рассыльных служили им и заботились об их удобствах (АТ., 180).
Bu jentlmenlar esa ajoyib uylarda turishar, hashomatli mehmonxonalarga qo’nishar, skuayrsga yoki bu erdagi dastiyorlarning boshlig`iga o’xshagan kishilar esa, ularga xizmat qilib, yaxshi dam olishlarining payida bo’lishardi. (A.F., 168).
Keltirilgan misollarimizdagi Christmas Eve - Iso tug`ilgan kun 25- dekabr va cho’qintirish bayrami arafasi tushuniladi. Bu tadbir, bayram rus tiliga “сочельник” deb ag`darilgan, balki u rus xalqi uchun tushunarlidir, ammo biz o’zbeklar uni tushunmaymizku! Hozir ko’p o’zbeklar ham “Рождество” bayramini shunchaki “ruslar bayrami”, deb tushunadilar, biz o’zbeklar Iso payg`ambarning tug`ilgani ekani to’liq tushunamiz, bilamiz deb aytishga qiynalamiz. Shuning uchun “сочельник” ni o’zbek tiliga ham “sochelnik” demasdan, “Rojdestvo” bayrami arafasi deyilsa bas edi, u ham mazmun, ham shakl jihatidan hammaga tushunarli bo’lardi.
Ikkinchi misolimizdagi “at the table” jumlasi kal’ka tarjima qilganda “stol yonida” bo’ladi. Bilamiz Evropa va boshqa xalqlar ovqatni dasturxon yozmasdan stol ustida (aniqrog`i stol yonida) eydilar. Musulmon dinidagi ko’p xalqlarda ovqat mahsus dasturxon ustiga qo’yiladi, hamma uning atrofida o’tirib ovqatlanishadi. Amerika hayot-tarzi, urf-odati tarjimada o’zbekchalashib qolgan, buni to’g`ri, yaxshi tarjima deb bo’lmaydi, kitobxon, ko’proq Amerika odatini his etishi kerak, o’zbeklar odatini emas, uni “stol atrofida ovqatlanmoq” deb ag`darish zarur edi.
Uchinchi misolimizda Mr. Squires kishi ismi oldida “Mr.-Mister-Janob” degan so’z rus tili variantida ham, o’zbekchasida ham yo’q, tashlab ketilgan. Ana rus tilidan ya’ni tarjimadan-tarjima qilishning unsurlaridir, kamchilik va xatolaridir.
Ikkinchidan bell hops Amerikacha bo’lib, u bell-boy- “рассыльник” - xizmatchi, degani. Uni ham o’zbek tiliga “dastyor” deb bergan, u juda oddiy, oddiy kishilar nutqida ishlatiladigan so’z. U mehmonxonalarda ishlaydigan xizmatchilardir. Mehmonxonalarda “Klark” degan so’z xam ishlatiladi, ammo bu rus tilidagi “рассыльник” ka to’g`ri keladi. Uni yugurdak deb bo’lmaydi, oddiygina “etaj xizmatchilari” desa ham bo’lardi. Umuman kontekst mazmuni tushunarli, u faqat soddalashib qolgan.
Har bir xalqda, davlatlarda ham ulovlar-transportlar turlari ham ko’p, ularni farqlash uchun o’z nomlari bilan tarjimada yoki og`zaki nutqda atash rasm bo’la kelayotir: jinsi bryuk, “toyato mashinasi”, “jip mashinasi” va hokazo. Ularni “Yapon mashinasi” , “Amerika mashinasi” deb bo’lmaydi, o’z markasi nomlari bilan atasa, kishilar tez tushunadi. “Kaptiva”, “Matiz”, “Nexia”, “Tiko”larni kishilar hozir o’z ona tilidagi so’zlardek tushunadilar. Lekin biz ko’rmagan va hech ishlatmagan transpolrt vositalari borki, ularni tarjimada berishda tarjimon ancha qiynaladi. Ba’zi misollarga murojaat qilaylik:
1. “Oh, do I?” was her quick and enthusiastic response. “There isn’t anything like as much, really. I’m just crazy about riding, tennis, swimming, motor- boating, aqua-planning.” (American. Tragedy. 405).
- Еще бы!- быстро и горячо ответила она.
- Люблю больше всего на свете. Хо безумия люблю ездить верхом, плавать, грести, кататься на моторной Лодке и на акваплане (АТ., 347).
- Bo’lmasachi!- Sandra shosha-pisha va qiziqib javob qildi. – jonimdan ham yaxshi ko’raman. Otda yurishni, suzishni, eshkak tortishni, motorli qayiqda va akva planda yurishni o’lguday yoqtiraman. (A.F., 324).
2. Even as they talked, they had reached a certain house in a dark and rather wide street, the curbs of which for a block or more on lither side were sprinkled with cabs and cars. (American Tragedy. 81).
Больтая, они подошли к какому – то дому на тёмной широкой улице. У тротуаров, вдоль целого квартала или даже больше, стояла вереница Кэбов и автомобилей. (АТ., 66).
Ulfatlar valaklashganlaricha keng va zim-ziyo ko’chadagi bir uyga yaqin kelishdi. Yo’lkalar yaqinida turgan soyabon aravachalar va avtomobillar butun bir kvartalni olgan yo undan ham nariga cho’zilgan. (A.F, 61).
Birinchi misolimizda aqua-planning-akvaplan, degan so’z bor, u ham o’yin, transportlaridan biri, lekin uni ham hamma kitobxon tushunavermaydi, unga, izoh berib ketish kerak edi, o’shanda uni hamma to’g`ri tushunar edi.
Ikkinchi misolimizda “Cab” ruschaga «Keb» deb berilgan. Uni o’zbek tiliga soyabon aravachalar deb o’girganlar. U cab izvoshga ya’ni ot aravaga o’xshash transport turi, uni oddiygina “ot arava” desa ham bo’ladi. Uni biz motorli aravami yoki motorsiz aravami bilmaymiz, lekin motorli bo’lsa, u aravacha bo’lmaydi.
Badiiy adabiyotda ekzotik lekstika ko’p uchraydi, chunki u joyga xos, ba’zan kam ma’lum bo’lgan leksika bo’lib, ko’pincha o’simliklar haqida gap boradi. O’simliklarning ham hammasini hamma kitobxon tushunavermaydi, ularni biolog mutaxassislar yaxshi ajratadi, farqlarini biladi. Ba’zi o’simlik nomlarini e’tiboringizga havola qilamiz.
1. There’s lots nicer lilies up the lake here a little way and on the other side too. (American. Tragedy., 322).
Вон там, немного подальше, за островком, Лилии гораздо красивее; да на другой стороне озера их сколько душе угодно (АТ., 277).
Huv anovi orolchaning nari yog`ida bundan ham zo`r nilufar bor. Ko`lning narigi betida istaganingizcha топилади. (А.F. 268).
2. O, no you come on down here. The daisies are just wonderful
- Нет лучше ты иди сюда. Здесь просто изумительные маргаритки.
- Yo’q o’zing kela qol. Bu erdagi dastargullarni qaragin.
3. The air was laden with spices – the mingled fragrance of many grasses and flowers.
- Воздух был насыщен приятными ароматами трав и цветов.
-Havoda maysalar va chechaklarning xushbo’y isi anqirdi.
Dastlabki misollarimizda lily - liliya –nilufar, daisy – margaritka- dastargul kabi gullarning nomi keltirilgan. Ular rus va o’zbek tillarida ham to’g`ri ag`darilgan, chunki mazkur gullar ekzotik o’simlik hisoblanmaydi, ular ko’pchilikka ma’lum bo’lgan gullardir, faqat “nilufar” “dastargul” degan nomlari bilan atalmasdan ko’pchilik ularni shunchaki gul deb ataydilar, chunki gulchilik bilan shug`ullanmaydiganlar odam bo’lmagan ularni o’z nomi bilan atashga odatlanmagani uchun umumiy gul deb qo’ya qoladi.
Uchinchi misolimizda inglizcha grass va flower so’zlari mavjud. Ular “maysa va gul” deb tarjima qilinadi. Tarjimada “maysa” va “chechak” deb ag`dargan va to’g`ri o’girgan. Maysaning orasida mayda-mayda gulli chechak gullari o’sadi, ularni, umuman “gul” desa ham bo’lardi, “chechak” degani ko’p ma’qul.
Badiiy asarda ayniqsa, “Amerika fojiasi” asarida yana bir necha o’simlik nomlari uchraydiki, ular ham biz kitobxonlarga yaxshi tanish, lekin tarjima qanday bajarilganiga baho berishda tarjimon xizmatini ham ko’rsatish kerak. Shuning uchun ular tarjimasini bilish uchun o’sha o’simliklar qatnashgan kontekstlarni keltiramiz.
1. The unkept path from the rood below, which slowly he ascended. He was not a little dejected by the broken and displaced stones which served as steps before the front door. And the unpainted dilapidated out-buildings all the more dreary because of these others.
А заросшая, невычищенная дорожке, по которой медленно поднимается Клайд! На него произвели удручающее впечатление неровные, разбитие камни перед входной дверью в место ступеннок. А накрашенные надворные постройки.(А.Т.,455)
Klayd hozir yuqoriga ko’tarilib borayotgan manovi boshidan oxiri ajriq bosib ketgan yo’lakni aytmaysizmi! Kiraverishga eshik bo’sag`asiga zina pol o’rniga yotqizilgan qiyshiq-qing`ir siniq toshlarni ko’rib, Klaydning ensasi qotib ketdi. Manovi bo’yoq ko’rmagan yog`och imoratlarni qarang. (A.F., 2-kitob, 12-bet).
2. And Clyde was already there –Against an old wooden fence that enclosed a five – acre corn field, he was leaning and looking back toward the interesting little city.
Клайд уже был там. Он стоял, прислонившись к старому деревянному забору, окружавшему пятиакровое кукурузное поле, и смотрел на городок, огни которого светились сквозь листу деревьев.
U besh akr keladigan juxorizor o’ragan eski taxta devorga suyanganicha daraxtlarning yaprog`ini orasidan miltillayotgan shaharchaga tikilardi.
3. But this morning doubtful as to whether on not an accident bad occurred, he and his assistant, Fred Walsh, together with his son, made a second tour of the north shore with and finally come upon the hats of both the girl and the man floating among some rushes near the shore.
- Но на другое утро, предположив, что тут мог иметь место несчастным случай, М-р Лукас с сыном Джефри и помощником Фредом Уолшем сделал второй круг по северной части озеро и в конце обнаружив в прибрежных камышах две шляпы мужского и женского.
-Lekin ertasiga janob Lukas balki bu erda baxtsiz hodisa yuz bergandir, deb o’ylab o’g`li Jeffri va yordamchisi Fred Uolsh bilan birga ko’lning shimoli qismida ikkinchi marta aylanib chiqadi va nihoyat sohil yaqinidagi qamishzordan erkak va ayolga tegishli ikkita shlyapa topib oladi.
Misollarimizdagi the unkept path from the road
- А заросшая, невычещенная дорожка – ajriq bosib ketgan yo’lak, degan tarjimalar ancha yaqin amalga oshirilgan. Tarjimonning kamchiligi shundan iboratki, nima uchundir na asr nusxasida na ruscha variantida bo’lmagan “ajriq” ni tarjimaga kiritgan. Amerika o’lkasida mazkur maysa o’sadimi yo’qmi bilmaymiz. Lekin bizda ajriq ko’karmaydigan erni topish qiyin. Oddiygina “o’t bosgan yo’lak” desa ham bo’lardi. Mayli ajiriq umuman taqrning hamma erida o’ssa kerak, lekin fanda ehtimolga o’rin yo’q. Uni aniq hamma erda o’sadi, deb aniq aytish lozim.
Ikkinchi misolimizda cornfield - кукурозное поле –juxorizor, degan tarjimalar bilan berilgan. Bu o’rinda ham tarjimon ancha to’g`ri yo’lni tutgan. Corn – зерно, пщеница deb berilsa ham Amerika dialektida “кукуруза” ham deb tarjima qilinadi, u o’zbek tiliga “makkajo’xori” va “jo’xori” deb beriladi. “Jo’xori” so’zi O’zbekistonda oq bo’ladi. Shuning uchun uni “oq jo’xori” deydilar. “Makka” esa sariq donli bo’lib, doni oq jo’xoridan katta bo’ladi. Oxirgi paytlarda “oq jo’xori”ni nima uchundir ekmay qo’ydi. Ko’pincha “makka” ekilayotir. Endi biz tarjimada jo’xori deb berilsa ham “oq jo’xorini” ham makkani ham tushunamiz. Shuning uchun bu masalada tarjima haq, tarjimani to’g`ri bajargan.
Uchinchi misolimizda rush – qamish tarjimalari ham to’g`ri bajarilgan. Har uch tilda ham shu bilan birga, har joyda ham qamish o’savermaydi. Uni ko’p xalqlar “qamish” deb ataydilar.
Ba’zi musiqa asboblari musiqa nomlari, raqslar nomlari, kuylar nomlari ham ekstrolingvistik omillarga kiradi, ularni tarjima qilishda ham tarjimon ancha zaxmat chekadi. Bu sohada ham realiyalar har xil nomlanadi, uni ham milliy zonalarda har xilligini va qanday maqsadlarda ishlatilishini bilish talab qilinadi.
Ana ba’zi misollarni keltiraylik:
1. “Surest thing you know”, said Higby, who by now had persuaded Tina Kogel to take her hot of and was holding her close. They got a player –piano and a victorola out there. If I’d a thought I’d brought my cornet I can play Dixie on that.
-Верной верного! Сказал Хигби, которой уже убедил Тину Когель тоже снят шляпу и крепко прижал девушку к себе. – Там есть пианола и грамафон. Жаль я не сообразил взять свой кларнет. Я умею играть на нём «Дикси»
-Bo’lganda qanday! dedi Tina Kogelning shlyapasini echtirib, bag`riga tortib o’tirgan Xigbi, u erda pianola bilan gramafon bor. Afsuski, Kiarnetimni olish esimga kelmabdi-da, unda men “Diks” ni chalishni bilaman. (A.F. 121).
2. The crowed was getting up from the table. Scarcely any one was interested in the dinner, because a chamber orchestra of four having arrived, the strains of a preliminary faxtrot were already issuing from the adjacent living room –a long wide affair from which all abstracting furniture with the exception of wall chairs had bear removed
- Молодёжь вставал из-за стола. Никто больше не интересовался обедом, потому-то в соседний комнате уже появился, камерный квартет и послышались звуки первого фоксграта.
-Yosh yalanglar dasturxon atrofidan tura boshladi. Qo’shni xonada kamer kvarteti paydo bo’lib, birinchi fakstrotning ohangi eshitila boshlanganidan hech kim dasturxonga qaramay qo’ydi.
3. “Now will put on” “The love boot” called Dillard the moment “Brown Eyes” was ended… (A.F. 322).
- Теперь поставим «Лодку любви» объявил Диллард.
- Endi “ishq qayig`ini qo’yamiz” – deb e’lon qildi. Dillard
Musiqa sohasidan 3 ta misol oldik
Birinchi misolimizdagi pianolo – realiyasi tushunarli, lekin victorola- pionola va cornet – slarket realiyalari kitobxonga tushunarli emas, ularga izoh berish kerak edi.
Ikkinchi misolimizda a chamber orchestra - камерный квартет – kamer kvarteti kabi tarjimalari bor. Ular ham ko’p kitobxonlarga tushunarli emas, izoh talab qiladi. Shuningdek, uchinchi misolimizda ham “The love Boat” “Brown Eyes” musiqa kuy nomlari kalka (so’zma-so’z) yo’li bilan og`darilgan. Ular “ishq qayg`usi”, “qo’y ko’zlari” deb o’zbek tiliga to’g`ri tarjima qilingan. “Brown Eyes” – jigarrang ko’zlar “qo’y ko’zga” to’g`ri keladi, ruscha “karie glaza” deydi, uning o’zbekcha ekvivalenti qo’y ko’zi bo’ladi.
Umuman musiqa sohasidagi realiyalarning o’zlari sof milliy xarakterga ega, har qanday kuyni olib qaraganda bizga yoqadigan faqat O’zbek kuylari bo’ladi, boshqalari deyarli yoqmaydi, ular nomlari asboblari ham milliy o’ziga xos bo’ladi. Ularni tarjima qilishda faqat kalka usuli yoki transliterastiya va transkripsiya usuli bilan berib, pastda qisqacha izoh berib o’tish kerak.