Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бухоро давлат университети

Tarbiyalovchi: darsda e`tiborli bo`lishlik, kuzatuvchanlik, tabiatga bo`lgan ehtiyotkorlik 
munosabatlarini tarbiyalashni davom ettirish. 
Ko`rgazmali vosita: kompyuter, ekran, proektor. 
Texnologiya: o`quv texnika vositalaridan foydalanib ma`ruza o`qish (kompyuter 
texnologiyasi) 
Dars bo`limlari:
I. Tashkiliy qism 
II. Asosiy qism 
III. Yakiniy qism 
Dars jarayonining mazmuni:
Reja. 
I. Tashkiliy qism 
Auditoriyani darsga tayyorlash (5+5 min) 
II. Asosiy qism (60 min) 
1. Broun harakati. Kolloidlarning diffuziyasi. 
2. Broun harakati animatsiyasini ko`rsatish 
3. Kolloid eritmalarning osmotik bosimi. 
4. Donnanning membrana muvozanati. 
5. Kolloid eritmalarning osmotik bosimi animatsiyasini ko`rsatish. 
III. Yakuniy qism (10 min) 
Uyga vazifa berish. Takrorlash uchun savollar. 
I. Tashkiliy qism
Auditoriyani darsga tayyorlash. 
II. Asosiy qism 
1. Broun harakati. Kolloidlarning diffuziyasi. 
Molekulyar – kinetik xossalar colloid eritmalar to`g`risidagi dastkabki nazariyalarga 
binoan faqat molekulyar eritmalarga tegishli deb hisoblanar edi. Fanning rivojlanishi natijasida 
molekulyar-kinetik hodisalar eritmalarga ham xos ekanligi ma`lum bo`ldi. Bu xossalar colloid 
eritmalarda asosan ular zarrachalarini o`lchamlariga va shakliga bog`liq ekan. Bu ma`noda 
dispers sistemalarda Broun harakatining ochilishi muhim ahamiyatga ega bo`ldi.
Kolloid eritmalarni ultranikroskop orqali ko`zdan kechirib, kolloid zarrachalar doimo 
harakatda ekanligini ko`ramiz. Ultramikroskop kashf qilinishidan bir qancha vaqt ilgari (1827 
yilda) ingliz botanigi Broun mikroskopdan foydalanib, suyuqlikka aralashgan gul changlarining 
to`xtovsiz va tartibsiz harakatda bo`lishini aniqladi. Keyinchalik bu hodisa Broun harakati deb 
ataladigan bo`ldi. Broun shu hodisani xilma-xil moddalarda kuzatib, bu tartibsiz harakat modda 
tabiatiga bog`liq bo`lmay, suyuqlikka aralashgan zarrachalarning katta-kichikligiga bog`liqligini 

---

topdi. Broun harakatining sababi uzoq vaqtgacha aniqlanmay keldi. XIX asrning ikkinchi 
yarmida, gazlar kinetik nazariyasining muvaffaqiyatlari asosidagina Broun harakati sababini 
toppish mumkin bo`ldi. Bu nazariyaga muvofiq, Broun harakatining sababi shundaki, suyuqlik 
molekulalari hamma vaqt harakatda bo`ladi, ular suyuqlikka tushirilgan zarrachaga kelib 
to`xtovsiz uriladi va uni bir tomondan ikkinchi tomonga tartibsiz harakatlantiradi. 
Demak, Broun harakatining sababi suyuqlik molekulalarining o`z kinetik energiyasi 
hisobiga ro`y beradigan harakatidir (11-rasm). 
Kolloid zarrachalarning harakat yo`li doimo o`zgarib turadi, ularning o`tgan yo`lini 
chizib boorish juda qiyin. Tajribalarning ko`rsatishicha, Broun harakati moddaning tabiatiga 
mutlaqo bogliq bo`lmay, u harorat, muhitning qovushqoqligi va zarrachalar o`lchamiga qarab 
o`zgaradi. Dispers faza zarrachalari erituvchi molekulalarining tartibsiz kelib urilishi tufayli ham 
o`z harakat yo`nalishini o`zgartiradi. Nisbatan mayda zarrachalarga har tarafdan kelib urilishlar 
soni odatda bir xil bo`lmaydi, shuning uchun zarrachalar murakkab traektoriya bo`yicha harakat 
qiladi. O`lchami juda yuqori bo`lgan zarrachalarda Broun harakati kuzatilmaydi. 
1905 yilda Eynshteyn va 1906 yilda Smoluxovskiy (bir-biridan bexabar xolda) Broun 
harakatining kinetik nazariyasini yaratdilar.
Eynshteyn Broun harakatiga gaz qonunlarini tatbiq qilib, zarrachalarning Δt vaqt ichida 
o`rtacha siljishining kvadrat qiymatini aniqlash formulasini keltirib chiqardi: 
t
D
x




2
2
bunda D – erigan moddaning diffuziya koeffitsienti bo`lib, quyidagi formula bilan ifodalanadi 
(Eynshteyn, 1908 y): 

