Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бухоро давлат университети

Dars maqsadi:
Ta`lim beruvchi: Talabalarni kolloid eritmalarni olish usullari bilan tanishtirish (elektr 
toki yoki ultretovush yordamida changlatib dispergatsiyalash, fizikaviy va kimyoviy 
kondensirlash, peptizatsiya usullari). 
Rivojlantiruvchi: talabalarning kolloid eritmalarni tayyorlash usullari t`og`risidagi 
tasavvurlarini kengaytirish, ularning bilish qobiliyatini rivojlantirishni davom ettirish. 
Tarbiyalovchi: diqqatli bo`lish, kuzatuvchanlik, estetik hissiyot va texnika bilan ishlash 
qobiliyatini tarbiyalashni davom ettirish. 
Ko`rgazmali vosita: kompyuter, ekran, proektor. 
Texnologiya: o`quv texnika vositalaridan foydalanib ma`ruza o`qish (kompyuter 
texnologiyasi) 
Dars bo`limlari:
I. Tashkiliy qism 
II. Asosiy qism 
III. Yakiniy qism 
Dars jarayonining mazmuni:
Reja. 
I. Tashkiliy qism 
Auditoriyani darsga tayyorlash (5+5 min) 

---

II. Asosiy qism (60 min) 
1. Kolloid tegirmonning ishlash mexanizmi 
2. Kolloid tegirmon ishlash mexanizmi animatsiyasini ko`rsatish. 
3. Elektr toki yoki ultratovush yordamida chnglatib dispergirlash usullari. 
4. Elektr toki yordamida changlatib dispergirlash usuli animatsiyasini ko`rsatish. 
5. Fizikaviy kondensirlash. 
6. Fizikaviy kondensirlash animatsiyasini ko`rsatish. 
7. Kimyoviy kondensirlash va peptizatsiya usullari. 
III. Yakuniy qism (10 min) 
Reja asosida oldin ―tashkiliy qism‖ bajarilgach ―Asosiy qism‖ ga o`tiladi, unda: 
1. Kolloid tegirmon bilan ishlash mexanizmi 
Kolloid eritmalarni bir-biriga shklan teskari 2 usul bilan hosil qilish mumkin. Bu 
usullardan biri yirikroq zarrachalarni maydalashdan, ikkinchisi esa, molekula yoki ionlardan 
yirikroq zarrachalar hosil qilishdan (agregatlashdan) iborat; Birinchi usulni dispergirlash, 
ikkinchini esa kondensirlash usuli deyiladi. 
Kolloid sistemalar hosil qilish uchun dispers faza zarrachalarining o`lchamlari 1 nm dan 
100 nm gacha bo`lishi kerak. Zarrachalarning o`lchami ana shunday bo`lgan suyuq kolloid 
sistema hosil qilishning birinchi sharti: dispers faza moddasi shu dispersion muhitda mumkin 
qadar kam eruvchan bo`lishi lozim; ikkinchi sharti: sistemada dispers faza va dispersion 
muhitdan tashqari yana uchinchi modda bo`lishi kerak, bu modda kolloid zarrachalar sirtiga 
yutilib, dispers faza bilan dispersion muhit o`rtasida mustahkam bog`lanishni vujudga keltiradi. 
Kolloid ertimalarning barqaror qiladigan moddalar stabilizatorlar deyiladi. Dispergirlash usuli 
bilan kolloid eritmalar hosil qilish vaqtida qattiq jism stabilizator bilan birga kukun qilib 
maydalanadi uoki elektr yohud ultratovush yordamida suyuqlik ichida kukunga aylantiriladi.
Qattiq jismni maydalash uchun kolloid tegirmon ishlatiladi (1-rasm). Kolloid eritmasi 
tayyorlanadigan modda avval maydalanadi, suyuqlik (dispersion muhit) va stabilizator bilan 
aralashtiriladi, so`ngra u teshik (c) orqali tegirmonga solinadi. Suyuqlik va uning ichidagi qattiq 
jism o`qqa o`rnatilgan kurakcha (b) yordami bilan tez yurishtiriladi (kurakcha minutiga 10000-
15 000 marta aylanadi). Natijada suyuqlik va qattiq modda zarrachalari juda tez harakatlanadi va 
harakatsiz jismlar (a) ga kelib urilib, maydalanadi. Tayyor maydalangan mahsulot tegirmonning 
past qismidagi teshik (d) orqali chiqariladi. Kolloid tegirmon yordamida bo`yoq, oltingugurt, 
grafit, kvarts va boshqa moddalarning kolloid eritmalari tayyorlanadi. 
2. Kolloid tegirmon ishlash mexanizmi animatsiyasini ko`rsatish. 
3. Elektr toki yoki ultratovush yordamida changlatib dispergirlash usullari. 
Buning uchun kolloid eritmasi tayyorlanishi kerak bo`lgan metalldan yasalgan ikkita sim 
dispersion muhitga tushirilib, ularning biri elektr manbaning musbat qutbiga, ikkinchisi esa 
manfiy qutbi bilan ulanadi; simlar bir-biriga tekizilib, elektr yoyi hosil qilinadi (2-rasm). Bu 
vaqtda metall erituvchi ichida changlanib bug`ga aylana boshlaydi. Barqaror zol hosil bo`lishi 
uchun ozgina ishqor qo`shiladi. Bu usulda asisan metallarning zollari olinadi. Changlatish usuli 
bilan kolloid eritma hosil qilishda metall avval bug`lanadi, so`ngra uning nanozarrachalari o`zaro 
qo`shilib, kolloid eritma zarrachalarini hosil qiladi; shu sababli bu usul kondensatsion usullar 
qatoriga kiritiladi.
Agar ultratovush to`lqinlari maydoniga bir-biri bilan aralashmaydigan ikkita suyuqlik 
solingan idish qo`yilsa, natijada ikki suyuqlikning emulsiyasi hosil bo`ladi. Bu usul bilan Ag, Pb, 
Sn, Bi metallarning kolloid eritmalari hosil qilingan. 
4. Elektr toki yordamida changlatib dispergirlash usuli animatsiyasini ko`rsatish 
5. Fizikaviy kondensirlash. 

---

Fizikaviy kondensirlash usullaridan biri dispersion muhitga qattiq jism bug`ini yuborish 
usulidir. Bu usul bilan simob, oltingugurt, fosfor zollari olinadi. Rus olimlari A. I. Shalnikov va 
S. Z. Roginskiy modda bug`ini qattiq sovutilgan sirtda kondensatlab kolloid eritmalar hosil qilish 
usulini ishlab chiqdilar. Asbobning (3) qismiga bug`lanuvchi modda (masalan, Na), (1) qismiga 
dispersion muhit (masalan, benzol) va (4) qismiga suyuq havo quyiladi (3-rasm). Asbobning (3) 
va (1) qismi qizdirilganda natriy va benzol bug`lanib, suyuq havo solingan (4) idish sirtida 
kondensatlanadi. Suyuq havo olib qo`yilgach (bug`lanib bo`lgach), kondensatlanish natijasida 
hosil bo`lgan kolloid eritma asbobning (2) qismiga yig`iladi. Fizikaviy kondensirlash usullariga 
erituvchini almashtirish usuli ham kiradi. Bu usulning mohiyatini quyidagi misolda ko`rsatib 
o`tamiz. Ma`lumki, ba`zi organik kislotalar etil spirtda yaxshi, lekin suvda yomon eriydi. 
Bunday kislotalarning suvdagi eritmalarini hosil qilish uchun, avval, kislota spirtda eritiladi, 
so`ngra hosil bo`lgan eritmaga asta-sekin suv qo`shib suyultiriladi. Suv spirt bilan har qanday 
nisbatda aralasha olganligidan, spirtda erigan organik kislota suvga o`tgach uning suvdagi 
kolloid eritmasi hosil bo`ladi. Shu yo`l bilan, masalan, oltingugurtning spirtdagi eritmasiga suv 
qo`shib, oltingugurtning sut kabi oq kolloid eritmasini hosil qilish mumkin. 
6. Fizikaviy kondensirlash animatsiyasini ko`rsatish. 
7. Kimyoviy kondensirlash va peptizatsiya usullari 
Kimyoviy kondensirlash kimyoviy reaksiyalar natijasida kam eruvchan cho`kmalar hosil 
bo`lishiga asoslangan. Ularga: oksidlanish-qaytarilish, almashinish, gidroliz va boshqa 
reaksiyalarga asoslangan usullar kiradi.
Qaytarilish usulida chin eritmada erigan modda biror qaytaruvchi vositasida qaytariladi. 
Masalan, xloraurat eritmasini vodorod peroksid yoki formalin bilan qaytarish, kumush oksidni 
vodorod bilan qaytarish reaksiyalarini ko`rsatish mumkin. Qaytarish usuli bilan Au, Ag, Pt, Pd, 
Rh, Ru, Os, Hg, Bi, Te ning zollari olingan. 
Oksidlanish usulida molekulyar eritmadagi moddani oksidlash yo`li bilan kolloid eritma 
hosil qilinadi, masalan H
2
S ni oksidlab oltingugurt zoli hosil qilinadi.
Ikki tomonlama almashinish usuli erimaydigan moddalar hosil bo`ladigan ikki 
tomonlama almashinish reaksiyalariga asoslanadi. Bu usul bilan, masalan, kumush xlorid 
gidrozoli hosil qilinadi.
Gidroliz usuli bilan, ko`pincha, metall gidroksidlarining kolloid eritmalari olinadi. 
Buning uchun metall tuzlarini gidrolizlab kam eriydigan gidroksidlar hosil qilinadi. Suvda kam 
eriydigan silikatlar, volframat va boshqa kislotalarning zollari ham shu usulda olinadi. 
Kolloid eritmalarni peptizatsiya usuli bilan ham hosil qilish mumkin. Zolning 
koagullanish mahsulotini qaytadan kolloid eritma holatiga o`tkazish jarayoniga peptizatsiya 
deyiladi. Peptizatsiyani amalga oshirish uchun kolloid cho`kmasiga (koagulyantga) biror 
elektrolit qo`shib, erituvchi bilan aralashtiriladi. Kolloid eritma olishda ishlatiladigan elektrolit 
peptizator deyiladi. Peptizator sifatida elektrolitlar va ba`zi sirt faol moddalar ishlatiladi. 
Peptizatsiya murakkab jarayon bo`lib, u peptizatorning dispersion muhitga, cho`kma sirtiga 
yutilishiga, solvat qavatlar hosil bo`lishiga va boshqalarga bog`liq. A. V. Dumanskiyning 
fikricha peptizatsia vaqtida cho`kma bilan peptizator orasida kompleks birikmalar tipidagi bir 
qator oraliq mahsulotlar hosil bo`ladi, agar kolloid zarrachalar sirtiga stabilizatorning o`zi yutilib 
kolloid eritma hosil qilsa, bunday peptizatsiya bevosita peptizatsiya deyiladi; agar kolloid 
zarrachalar sirtiga stabilizatorning o`zi yutilmay, balki uning eruvchan modda bilan hosil qilgan 
mahsulotlari yutilsa, bilvosita peptizatsiya deyiladi. Masalan, Fe(OH)
3
cho`kmasiga FeCl
3
ta`sir 
ettirib, Fe(OH)
3
ning gidrozolini hosil qilish bevosita peptizatsiyadir, chunki bu holda temir 
ionlari kolloid zarrachalar sirtiga yutilib, ularda musbat zaryadlar hosil qiladi; musbat zaryadli 
zarrachalar bir-biridan o`zaro itarilganligi uchun cho`kma tezfa gidrozolga aylanadi. Fe(OH)
3
ning iviq cho`kmasiga HCl ning kuchsiz eritmasini ta`sir ettirib, Fe(OH)
3
gidrozolini hosil qilish 
bilvosita peptizatsiyaga misol bo`ladi. Bu holda HCl bilan Fe(OH)
3
orasida sodir bo`ladigan 

---

reaksiya mahsuloti ferrioksixlorid FeOCl eritmada FeO
+
va Cl
-
ionlariga dissotsilanadi. Ushbu 
sistemada FeO
+
ionlari peptizator rolini bajaradi.