I.
Узоқ муддатли активлар:
асосий воситалар (01), номоддий активлар (04), капитал қўйилмалар
(08), молиявий қўйилмалар (06), ўрнатиладиган асбоб-ускуналар (07).
II. Айланма активлар:
ишлаб чиқариш заҳиралари (10, 11, 15, 16) тугалланмаган ишлаб
чиқариш, тайёр маҳсулот, пул маблағлари) дебиторлар.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
40
Баланснинг пассив қисми ҳам 2 бўлимдан иборат:
I. Бўлим. Уз маблағларининг манбалари: устав капитали, заҳира
капитали, тақсимланмаган фойда, келгуси давр даромадлари ва х.к.
II. Бўлим. Мажбуриятлар: банкдан олинган кредитлар, банкдан
ташқари корхоналардан олинган қарзлар, олинган бунаклар ва
кредиторлик мажбуриятлари.
Балансдаги моддалар бўйича кўрсаткичлар ҳисобот йили бошига ва
ҳисобот даври охирига кўрсатилади. Бундай тартиб урнатилишига сабаб,
иккала муддатдаги маъулумотларни ўрганиш, солиштириш орқали
хўжалик маблағлари ва хўжалик маблағларини ташкил топиш
манбаларини ўзгариб бориш ҳақида хулосага келиш, маълум бир зарур
фикрларга келиш мумкин. Хамда уларнинг натижасида оқилона қарорлар
қабул қилиш имконияти яратилади.
Корхоналар баланси ҳисобот бир шакли сифатида ўрнатилган тартиб
Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Давлат Солик
инспекциясининг корхоналар чораклик ва йиллик бухгалтерия ҳисоботи
шаклларини тузиш бўйича кўрсатмасига асосан андозадаги бланкаларга
тузилади. Ундаги кўрсаткичлар умумий бир ўлчов бирлигида, яъни пул
кўрсаткичида акс эттирилади.
Бу андозадаги баланс бланкасидаги сатрлар бир нечта бўлиб,
моддалари ҳам турличадир. Аммо ундаги моддаларнинг нечтасида
кўрсаткичлар акс эттирилиши, корхонанинг халқ хўжалигининг қайси
тармоғига
қарашлилигига,
корхона
қайси
мулкчилик
шаклига
асосланганлигига, унинг фаолият микёси қай даражадалиги каби
омилларга боғлиқ бўлади.
Баланснинг аҳамияти шундаки, ундаги маълумотлар асосида
корхона фаолияти ўрганилади, тахлил этилади, ички имкониятлар
топилади ва умуман корхона бошқаруви учун хизмат қилади. Бундан
ташқари иқтисодиётдаги туб ўзгаришлар натижасида вужудга келган
турли мулкчилик шароитидаги ташқи фойдаланувчилар (акциядорлар,
инвесторлар) учун ҳам корхона ҳақида маълумотга эга бўлишида катта
аҳамият касб этади.
Баланс иккала қисми жами суммалари тенг бўлиши шарт Бу тенглик
активда хўжалик маблағлари пассивда эса шу маблағларнинг манбалари
акс эттирилиши билан изоҳланади Баланс сўзи тенглик тарозунинг икки
палласи деган маъноларни билдиради.
4.4. Хўжалик жараёнлари натижасида балансдаги ўзгаришлар.
Корхона фаолиятини амалга ошириш давомида турли жараёнлар рўй
бериб, бу жараёнлар натижасида шу корхонасига тегишли бўлган хўжалик
маблағлари ва уларнинг ташкил топиш манбалари таркибий ва миқдорий
жихатдан ўзгаради. Балансга таъриф берилганида унинг икки қисми -
актив ва пассив томонлари мос равишда хўжалик маблағлари ва хўжалик
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
41
маблағларини ташкил топиш манбаларини акс эттиради дейилди. Демак,
табиийки, хўжалик маблағлари ва улар ташкил топиш манбаларининг
хўжалик жараёни натижасида ўзгариши балансда ўзгариш рўй беришига
олиб келади. Сабаби ўзгариш натижасида хўжалик маблағининг ўзаро
икки тури ёки, маблағ манбалари турларининг икки ёки ундан ортиги
ўзгариши ёки ҳам маблағ ва ҳам улар ташкил топиш манбалари бирданига
ўзгариши мумкин.
Хўжалик жараёнларининг балансдаги ўзгаришларга таъсирини 4
турга ажратиш мумкин. Қуйида шу хил ўзгаришларга мисол келтирамиз.
1. Жараён. Кассадан сафар харажатлари учун ҳисобдор шахсга 5000
сўм берилди. Бу жараён натижасида балансдаги айланма маблағлар
бўлимининг пул маблағлари моддасида камайиш рўй берди. Шу
бўлимнинг дебиторлар моддасида эса, корхона учун дебитор бўлган
ҳисобдор шахснинг ҳисобдорлик суммаси кўпайди. Кўриниб турибдики,
бу жараён натижасида баланснинг актив қисмидаги моддаларнинг бирида
купайиш, яна бирида эса камайиш рўй беради. Балансдаги бу ўзгариш бир
хилдаги ўзгариш бўлиб, уни шартли равишда қўйидагича белгилаймиз:
А + А -
2. Жараён. Ходимларга ҳисобланган иш ҳақидан даромад солиги
ушлаб колиндаи 20.000 сум. Бу жараённинг маъноси цуки, ходимлар
билан меҳнат ҳақи юзасидан ҳисоблашиш суммаси камайди. Ушлаб
қолинган даромад солиги бюджетга ўтказилиши лозимлиги сасабли,
бюджет билан ҳисоблашиш- суммаси кўпайди.
Демак баланс пассиви бир моддасида купайиш, иккинчи моддасида
эса камайиш содир этилди. Шартли равишда эса, бу ўзгариш қўйидагича
акс эттирилади:
П+ П-
3. Жараён.Банкдан қисқа муддатли кредит олинди. 7 000.000 сум.
Корхонанинг пул маблағи ҳам кўпайди, банк олидаги кредит юзасидан
мажбурияти ҳам кўпайди. Демак, баланс активи моддасида ҳам шу билан
бирга пассивининг моддасида ҳам кўрсаткичлар миқдори ошди, яъни
А+П +
4. Жараён. Ходимларга ҳисобланган меҳнат ҳақи ҳисоблов-тўлов
ведомости асосида кассадан берилди 50.000 сўм . Бу жараённи тахлил этиб
ўргансак, нақд пул миқдори камайганини, ҳамда ходимларга меҳнат ҳақи
юзасидан мажбурият ҳам камайганини тушуниб оламиз, демак:
А - П-
Юқорида келтирилган жараёнларни жадвалда қўйидагича акс
эттириш мумкин.
№
АКТИВ
Узгаришгача Узгариш
(-,+)
Узгаришда
н сўнг
1.
Касса
85.000
50.000 –
5000 –
30.000
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
42
3.
ҳисобдор шахслар билан
ҳисоблашиш
-
5.000 +
5.000
4.
Асосий воситалар
1.003000
-
1.003000
5.
Номоддий активлар
19.000
19.000
6.
Ҳисоблашиш счети
98.000
7 000.000 +
7 098.000
Жами
1.205000
1.225.000
№
ПАССИВ
Узгаришгача Узгариш
(-,+)
Узгаришдан
сўнг
1.
Фойда
500.000
-
500.000
2.
Тақсимланган фойда
700.000
-
700.000
3.
Ходимлар билан меҳнат
ҳақи
юзасидан
ҳисоблашиш
-
70.000 +
20.000 –
50.000 –
-
4.
Келгуси
давр
даромадлари
3.000
-
3.000
5.
Бюджет
билан
ҳисоблашиш
2.000
20.000 +
22.000
Жами
1.205000
1.225.000
Хулоса.
Баланс сўзи тенглик тарозунинг икки палласи деган маъноларни
билдиради. Бухгалтерия балансининг 2 қисми бўлиб, улар Актив ва
Пассивдан иборат.
Баланс иккала қисми жами суммалари тенг бўлиши шарт Бу тенглик
активда хўжалик маблағлари пассивда эса шу маблағларнинг манбалари
акс эттирилиши билан изоҳланади
Балансдаги маълумотлар асосида корхона фаолияти ўрганилади,
тахлил этилади, ички имкониятлар топилади ва умуман корхона
бошқаруви учун хизмат қилади. Бундан ташқари иқтисодиётдаги туб
ўзгаришлар натижасида вужудга келган турли мулкчилик шароитидаги
ташқи фойдаланувчилар (акциядорлар, инвесторлар) учун ҳам корхона
ҳақида маълумотга эга бўлишида катта аҳамият касб этади.
Хўжалик жараёнларининг балансдаги ўзгаришларга таъсирини 4
тури мавжуд.
Таянч иборалари.
Баланс, актив, пассив, маблағ, манба, айланма маблағлар,
мажбуриятлар, фойда, заҳира, хўжалик жараёнлари, тенглик.
Мавзу юзасидан назорат саволлари ва топшириқлар.
1. Бухгалтерия баланси нима?
2. Бухгалтерия балансининг қандай турлари мавжуд?
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
43
3. Бухгалтерия баланси неча қисмдан иборот?
4. Баланс активи ва пассивининг бўлимлари нималардан иборот?
5. Хўжалик жарёнлари натижасида балансда қандай ўзгаришлар рўй
беради?
Адабиётлар.
1. Астахов В.П. Теория бух. учёта Учеб. Пос. -М.: ИКЦ МарТ Ростов
н/Д, 2004
2. Бобожонов О..- Жуманиёзов К. Молиявий ҳисоб. – Т.: Молия.-
2002.
3. Гусева Г.Н.,Шеина Г.Н. Основы бух. Учёта: теория, практика,
тесты. Учеб. Пос. - М.:Ф и С, 2004
4. Каримов А.А. ва бошқалар. Бухгалтерия ҳисоби. – Т.: «Шарқ».-
2004.
5. Карагод
В.С. Формирование финансовой отчетности в
соответствии с международными и российскими стандартами. –
М.: РУДН.- 2002.
6. Климова М.А. Бухгалтерский учёт. Учеб. Пос -М.: РИОР. 2004
7. Никитина В.М., НикитинаД.А. Теория бухгалтерского учёта.
Учебник -М.: Дело и сервис, 2002
8. Печерская Г.А. Основы бухгалтерского учета. – М.: «Издательство
ПРИОР».- 2003.
9. Хошимов Б.Х. Бухгалтерия ҳисоби назарияси. Т.: «Шарқ», 2004.
Мавзуни ўқитишда қўлланиладиган педогогик технологиялар.
Ақлий ҳужам, кластер, синдикат.
Интернет маълумотлари:
http:// www. mkdgaap. narod. ru
http:// www. konto. ru
http:// www. referat. ru
http:// www. access-accounts. com
http:// www. accounting. megareferats. ru
http:// www. bankreferatov. ru
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
44
5- МАВЗУ : Счетлар тизими ва икки ёклама ёзув.
5.1. Счетлар тизими ҳақида тушунча.
5.2. Счетларни туркумланиши.
5.3. Икки ёклама ёзув ва уни қўланилиши.
5.4. Синтетик ва аналитик ҳисоб.
5.5. Айланма ведомостлар.
Хулоса.
Таянч иборалари.
Мавзу юзасидан назорат саволлари ва топшириқлар.
Адабиётлар.
Мавзуни ўқитишда қўлланиладиган педогогик технологиялар.
5.1. Счетлар тизими ҳақида тушунча.
Корхоналар фаолияти ҳисобини юритиш заруриятида корхонанинг
хўжалик жараёнлари натижасида доимо таркибий ва миқдорий жихатдан
ўзгариб борадиган хуж.алик маблағлари ҳақида хар доимо маълумотга эга
бўлиб туриш талаб этилади. Бу талабни бажариш учун эса хўжалик
маблағлари ва уларни ташкил топиш манбаларни ҳисобда гуруҳлаштириб
бориш ва тезкор назорат ўрнатиши керак бўлади. Бунинг учун эса
бухгалтерия
ҳисоби
элементларидан
бири
счетлар
тизимидан
фойдаланилади. Демак счетлар тизими хўжалик маблағларни ташкил
топиш манбаларини, хўжалик жараёни натижасида уларни таркибий,
миқдорий ва харакат жихатидан ўзгариб боришини иқтисодий гуруҳлаш
ва доимо тезкор назорат қилиб боришдир.
Корхона фаолияти ёппасига, узлуксиз ҳисоб қилиб борилар экан,
корхона барча мулкини қўрганиб, уларни хусусиятларини яхшилаб англаб
етмоқ керакдир. Корхона мулклари ҳисоби тўлиқ юритилар экан, ҳисоб
ишларини осонлаштириш, оқилона ташкил этиш мақсадида счетлар
режаси ишлаб чиқилгандир. Шуни назарда тутмоқ керакки, бухгалтерия
ҳисоби миллий стандарти ишлаб чиқилиши ва ҳаётга тадбиқ этилиши
зарурий хол бўлганидек, счетлар янги режасини ишлаб чиқиш ҳам зарур
бўлиб қолди ва бу счетлар янги режаси келгусида корхоналар молия
хўжалик фаолиятининг бухгалтерия ҳисобида қўлланилиши назарда
тутилмоқда.
Счетлар режаси 4 қисм ва 9 бўлимдан иборат. Счетлар режасининг
қисмлари қуйидагилардир:
1-қисм. Узоқ муддатли активлар.
2-қисм. Жорий активлар.
3-қисм. Мажбуриятлар.
4-қисм. Хусусий капитал (мулк).
5- қисм. Молиявий натижаларни шаклланиши ва ишлатилиши.
6- қисм. Балансдан ташкари счетлар.
Счетлар режасидаги бўлимлар қуйидагича номланган:
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
45
1-бўлим. Асосий воситалар, номоддий ва бошқа узоқ муддатли
активлар.
2-бўлим. Товар-моддий заҳиралари.
3-бўлим. Келгуси давр сарфлари ва муддати узайтирилган
сарфларнинг жорий қисми.
4-бўлим. Олинадиган счетлар.
5-бўлим. Пул маблағлари, қисқа муддатли инвестициялар ва бошқа
жорий активлар.
6-бўлим. Жорий мажбуриятлар.
7-бўлим. Узоқ муддатлди мажбуриятлар
8-бўлим. Капитал (мулк), фойда ва заҳиралар
9-бўлим. Даромад ва сарфлар
Счетлар режасини билиш нафақат бухгалтерлар, балки аудиторлар,
солиқчилар қисман ташқи фойдаланувчилар (акциядорлар, таъсисчилар)
учун ҳам керакдир.
Счетларнинг тузилиши.
Счетлар иккига ажратилади:
1. Актив счетлар – хўжалик маблағларини акс эттирувчи счетлар.
2. Пассив счетлар – хўжалик маблағларини ташкил топиш
манбаларини акс эттирувчи счетлар.
Актив ва Пассив счетларини тузилиши қўйидаги схема орқали акс
эттирилади.
Д+ Актив К- Д- Пассив К+
Юқорида кўриниб турганидек, хар иккала турдаги счетларнинг ҳам
дебет ва кредит томонлари мавжуд. Фарқ шундаки, актив счетларнинг
дебетида кўпайиш, кредит счетларда эса камайиш акс эттирилади.
Пассив счетларда эса аксинча, дебет томонида камайиш кредит
томонида эса купайиш акс эттирилади.
Маълумки, счетлар ой бошига очилади. Бу вақтда маблағ ва улар
манбалари мавжуд бўлиб, улар ой бошига қолдиқ деб аталади.
Ой давомида хўжалик жараёни натижасида маблағлар ва улар
манбалари харакати(купайиши, камайиши) оборот дейилиб, уларни дебет
ёки кредит томондалигига кура, дебет оборот кредит оборот деб аталади.
Актив счетларда дебет оборот ой давомида маблағлар киришини,
кредит обороти эса, маблағлар ой давомида камайишини билдиради.
Пассив счетлардаги дебет оборот ой давомида маблағ ташкил топиш
манбаси камайишини, кредит оборот эса ой давомидаги манба
кўпайишини билдиради.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
46
Актив счетлардаги ой охирига қолдиқни аниқлаш учун, ой бошига
қолдиқ суммага дебет оборот суммасини қўшиб, кредит оборот суммасини
айириш орқали топилади: До
к
= Д
бк
+Д
об
-К
об
Бу ерда,
Д
ок
- Дебет охирги қолдиқ .
Д
об
- дебет оборот.
Д
бк
- Дебет бошланғич қолдиқ.
К
об
- кредит оборот.
Схема кўринишида қўйидагича акс эттириш мумкин:
Д+ 5010 К-
Бк 400
42.000 40.000
4.000 4.000
2.000 6.200
2.000
Доб. 50.000 Коб. 50.200
Док. 200
200=400+50.000-50.200
Корхона кассасидаги нақд пул ой бошида 400 сўм бўлган , ой
давомида эса 50.000 кирим бўлди, ой давомида сарфланган нақд пуллар
50.200 сумни ташкил этди. Демак ой охирига 200 сўм нақд пул кассада
қолди.
Худди шундай тузилиш пассив счетларда ҳам кўзга ташланади.
Д- 6710 К +
40.000 бк. 40.000
100.000 600.000
60.000
20.000
420.000
об. 640.000 об. 600.000
Корхонани ходимлар олдида меҳнат ҳақи юзасидан 40.000 сўм қарзи
мавжуд эди, ой давомида эса 600.000 сумлик меҳнат ҳақи юзасидан
мажбурият кўпайди. Ходимлар ойлигидан ушланган суммалар ва тўланган
суммалар ой давомида 640.000 сўм ташкил этди.
Демак, ой охирига ишчилар олдида корхонани ходимлар олдида
қарзи колмади, яъни
КО
к
= К
бк
+К
об
-Д
об
О= 40.000+600.000-640.000
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
47
5.2. Счетларни туркумланиши.
Счетлар ҳақида яхши тушунчага эга бўлиш учун улар хусусиятларини
ўрганмоқ зарур.
Счетлар қўйидаги хусусиятига эга кўра туркумларга бўлинади
1.
Счетларни тузилишига кўра;
2.
Кўрсаткичларни акс эттирилишига кўра;
3.
Балансда акс эттирилишига кўра;
4.
Мўлжалига, тайинлишига кўра;
Счет тузилишига кўра 2 хил бўлади:
1.
Актив счет;
2.
Пассив счет;
Актив счетлар хўжалик маблағларини акс эттиришга пассив счетлар эса
улар манбаларини акс эттиришга мўлжаллангандир.
Кўрсаткичлар акс эттирилишига кўра, счетлар икки хил бўлади:
1.
Синтетик счетлар
2.
Аналитик счетлар
Синтетик счетлар хўжалик маблағлари ва улар манбалари ҳақида умумий
ва қиймат кўринишида маълумотларни олиш мақсадида ҳисоб юритишга
мўлжалланган.
Аналитик счетлар маълумотлари хўжалик маблағлари ва уларни
манбаларини нафақат қиймат, балки натура ва меҳнат ўлчов бирликларида
ҳам ҳисоб юритишга мўлжаллангандир.
Аналитик
счетлар
бўйича
бухгалтерия
проводкалари
амалга
оширилмайди.
Балансда қатнашишга счетлар икки хил бўлади:
1.
Балансдаги счетлар
2.
Балансдан ташқари счетлар
Балансдаги счетлар деб, балансда қатнашадиган счетларга айтилиб, улар
бўйича икки ёқлама ёзув амалга оширилади.
Балансдан ташқари счетлар эса 10 та бўлиб, уларда ҳисоб ёзувлари фақат
бир ёқлама олиб борилади.
Тайинланиши – мўлжалига кўра 6 хил бўлади:
1.
Асосий счетлар
2.
Тартибга солувчи счетлар
3.
Тақсимловчи счетлар
4.
Калькуляция счетлари
5.
Таққословчи счетлар
1.Асосий счетларни 2 тури мавжуд: 1. Актив. 2. Пассив.
Актив счетлар ўз навбатида қуйидагиларга бўлинади:
- меҳнат воситалари ва узоқ муддатли активларни;
- айланма маблағларни;
- хўжалик муносабатларини акс эттирувчи актив счетлар.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
48
Меҳнат воситаларини ва узоқ муддатли активларни акс эттириш учун
қўйидагича счетлар мўлжалланган.
0100 - Асосий воситалар.
0300 - Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий воситалар.
0400 - Номоддий активлар.
0600– Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар
0700 - Ўрнатиладиган асбоб-ускуналар.
0800 - Капитал қўйилмалар ва х.к. счетлари.
Айланма маблағлари ҳисоби қўйидаги счетларда олиб борилади:
1000– Материаллар.
5000 – Касса.
5100–Ҳисоблашиш счети.
5200 – Валюта счети.
5500– Банклардаги махсус счетлар.
5600– Пул ҳужжатлари.
5700 – Йўлдаги жўнатмалар.
5800 – Қисқа муддатли молиявий қўйилма.
2800 – Тайёр маҳсулот.
2900 – Товарлар ва х.к. счетлари.
Хўжалик муносабатларини акс эттирувчи актив счетларга
қўйидагилар мисол бўлади:
4200 –Ходимларга берилган бўнаклар юзасидан ҳисоблашишлар.
4700 – Ходимлар билан бошқа операциялар бўйича ҳисоблашиш.
4800 – Турли дебиторлар ва кредиторлар бидан ҳисоб-китоб.
4000 –Олинадиган счетлар.
0900 –Узоқ муддатли дебиторлик қарзлар ва х.к. счетлар.
Асосий счетлардан яна бири пассив счетлар, ўз навбатида корхона
ўз маблағлари манбаларини ва четдан жалб қилинган маблағлар
манбаларини, мажбуриятларини акс эттирувчи пассив счетларга бўлинади.
Корхона ўз маблағлари манбаларини акс эттирувчи пассив счетларга
қўйидагилар мисол бўлади:
0200 – Асосий воситалар эскириши.
0500– Номоддий активларнинг эскириши.
8700– Тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар).
8300- Устав капитали
8900 – Келгусидаги харажатлар ва тўловлар юзасидан заҳиралар.
9600 – Мақсадли молиялаш ва тушумлар ва х.к. счетлар.
Четга жалб этилган маблағлар манбаси, мужбуриятларни акс
эттирувчи счетларга мисол:
6810 – Банкларнинг қисқа муддатли кредитлари юзасидан ҳисоблашиш.
7810 – Банкларнинг узоқ муддатли кредитлари юзасидан ҳисоблашиш
6820 – Қисқа муддатли қарзлар юзасидан ҳисоблашиш.
7820 – Узоқ муддатли қарзлар юзасидан ҳисоблашиш.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
49
7210 – Муддати узайтирилган узоқ муддатли мажбуриятлар ва х.к.
счетлар.
2.Тартибга солувчи счетлар.
Корхона баъзи хўжалик маблағлари ҳисобини юритишда бир неча
баҳодан фойдаланиш зарурияти туғилади. Шундай маблағлар ва улар
ташкил топиш манбалари ҳисобини юритувчи счетлар тартибга солувчи
счетлар деб аталади. Бундай счетлар қўйидаги туркумларга ажратилади:
1. Контрар счетлар:
А) контрар актив
Б) контрар пассив
2. Тўлдирувчи счетлар:
Бундай счетларни тартибга солувчи счетлар деб аталишга сабаб
улар бухгалтерия ҳисобини бошқа счетларидаги кўрсаткичларни тартибга
солиш хусусиятига эгалигидадир.
Масалан: контрактив счетлар пассив счетлар бўлиб, баланс
активидаги маблағлар ҳисоб учун мўлжалланган баъзи счетлар
кўрсаткичларни тартибга солиб туради.
0200 - «Асосий воситаларнинг эскириши» контрактив счетлар асосий
восита бошланғич (жорий) қийматини акс эттирувчи 0100- «Асосий
воситалар» счетлар маълумотларини тартибга солади.
0500 – «Номоддий активларнинг эскириши» счета эса, 0400-
«Номоддий активлар» счетидаги кўрсаткичларни тартибга солади.
Мисол учун: Корхонадаги номоддий активлар бошланғич қиймати
150.000 сўм 0400 – «Номоддий активлар» счетида акс эттирилган ва
баланс активида кўрсатилган. Номоддий активлар қолдиқ қийматини
аниқлаш учун 0500 – «Номоддий активларнинг эскириши» контрактив
счетидаги маълумотдан фойдаланиш зарур. Унга кўра, номоддий активлар
эскириш суммаси 45.000 сумни ташкил этади деб фараз қилсак, номоддий
активнинг қолдиқ қиймати қўйидагига тенг бўлади:
150.000 сўм – 45.000 сўм = 105.000 сум.
Савдо корхоналарида товарлар ҳисоби 2910 – «Товарлар» актив счетида
юритилади. Ушбу счетда товарларни сотиш баҳоси акс эттирилади. Ушбу
товарларни сотиб олиш баҳосини аниқлаш учун, тартибда солувчи
контрактив счет 2980 – «Савдо устамаси» даги маълумотлардан
фойдаланиш зарур.
Масалан: корхонадаги товарлар қолдиғи 2910 – «Товарлар» счети
дебетида 4.500.000 сўм деб акс эттирилган, 2980 – «Савдо устамаси» счети
кредитидаги қолдиқ эса, шу товарларга белгиланган савдо устамаси
миқдорини билдиради, бу сумма 675.000 ни ташкил этади деб фараз
қилайлик.
4 500 000– 675 000 = 3 825 000 сум.
3 825 00 сўм корхонадаги товарлар сотиб олиш баҳосини билдиради.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
50
Контрпассив счетлар актив счетлар бўлиб, улар баъзи хўжалик
маблағлари ташкил топиш манбалари маълумотларини тартибга солиш
учун мўлжалланган. Масалан: 8600- «Сотиб олинган ўз акцияларини
ҳисобга олувчи счетлар»
Тўлдирувчи счетлар тегишли маблағ ва улар ташкил топиш
манбалари ҳисобини юритишга мўлжалланган счет маълумотларини
тўлдириш учун мўлжалланган.
Масалан: 1510 – «Материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш», 1610 –
«Материалларнинг қийматидаги фарқ» счетлари тўлдирувчи счетлар
ҳисобланади.
3.Тақсимловчи счетлар.
Ушбу счетлар маблағлар ва улар ташкил топиш манбалари
баъзиларини кальқуляция объектларига ёки даврлар бўйича тўғри
тақсимланишини таъминлайди.
Тақсимловчи счетлар иккига бўлинади:
1. Йиғиб тақсимловчи.
2. Ҳисобот даврлари бўйича тақсимловчи.
Йиғиб тақсимловчи счетларига 2310 –«Ёрдамчи ишлаб чиқариш»,
2510-– «Умумишлаб чиқариш харажатлари» счетларни мисол тариқасида
келтириш мумкин.
Масалан: асосий ишлаб чиқаришдаги асосий воситалар ёрдамчи
ишлаб чиқариш ёрдамида таъмирланди. Ёрдамчи ишлаб чиқариш
томонидан бажарилган таъмирлаш харажатлари 2310 – «Ёрдамчи ишлаб
чиқаришлар» счет дебетида йиғилади ва таъмирлаш ишлари тугатилгач
асосий ишлаб чиқариш харажатларига қўшилади. Агарда ишлаб
чиқаришда бир неча маҳсулот тайёрланаётган бўлса, шу маҳсулот
таннархига маҳсулот тўрини ишлаб чиқаришда банд бўлган асосий
воситалар қийматига кўра мос равишда тақсимланади.
Йиғиб тақсимлайдиган счетлардан яна бири 2510- «Умум ишлаб
чиқариш харажатлари» счет бўлиб, унинг дебетида умум ишлаб чиқариш
билан боғлиқ харажатлар жамланади ва ушбу харажатларни алоҳида
ҳисобга олиш объектлари ўртасида (А маҳсулот, В маҳсулот ёки ёрдамчи
ишлаб чиқариш) тақсимлаш тартиби тегишли норматив ҳужжатлар билан
тартибга солинади.
Ҳисобот даврлари бўйича тақсимланадиган счетларга 31 – «Келгуси
даврлар харажатлари», 4910– «Шубхали қарзлар бўйича заҳиралар», 8910
– «Келажакдаги харажатлар ва тўловларнинг заҳираси» ларни мисол қилиб
келтириш мумкин.
Келгуси давр харажатлари 3100- «Келгуси даврлар харажатлари»
счетида юритилиб, актив счет ҳисобланади. Келгуси давр билан боғлиқ
харажатлар сарфланганида ушбу счетларнинг дебетида акс эттирилади.
Харажат қўшилиши зарур бўлган ҳисобот даврлари келганда эса, 3100 –
«Келгуси даврлар харажатлари» счетида йиғилган харажатлар суммаси шу
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
51
счет кредитида ва тегишли ишлаб чиқариш харажатлари счетлари ёки
муомала харажатлари счети дебетида акс эттириб бориш йўли билан
тақсимланади.
Масалан: Корхона 2004 йилни ноябрь ойида келгуси 2005 йил учун
60.000 сумлик обуна тўлови ҳисобланди ва ҳисоблашиш счетдан тўланди.
Обуна тўлови ҳисобланганда:
ДЕБЕТ – 3190 60.000 сум
КРЕДЕТ – 6990 60.000 сум
Обуна тўлови нашриётларга ўтказилганда:
ДЕБЕТ – 6990 60.000 сум
КРЕДЕТ – 5110 60.000 сум
2005 йилни январь ойида эса, обуна шу ой учун ҳам амалга
оширилганлиги эътиборга олиниб, келгуси давр харажати эмас, балки
жорий давр харажати сифатида акс эттирилади.
60.000 сум: 12 ой = 5.000 сум.
ДЕБЕТ – 9430 5.000 сум
КРЕДЕТ – 3190 5.000 сум
Худди шу бухгалтерия проводкаси 2005 йилни барча ойларида акс
эттирилиб борилади ва 2006 йил бошига 2005 йил учун сарфланган обуна
харажатлари қолдиғи қолмайди.
8910- «Келгуси давр харажатлари ва тўловлари юзасидан заҳира»
счети хусусияти ҳам худди шундай харажатларни ҳисобот давралари
бўйича тўғри тақсимлашга мўлжалланганлигидадир.
4. Калькуляция счетлари.
Ушбу счетлар корхона фаолиятида ишлаб чиқариш маҳсулотлар,
сотилган товарлар, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматлар таннархини
аниқлаш учун харажатларни ҳисобини юритишга мўлжалланган.
Калькуляция счетлари дебети маҳсулот(иш, хизмат) ишлаб чиқариш билан
боғлиқ харажатлар акс эттирилади. Кредитида эса, ишлаб чиқаришдан
тайёр маҳсулот (ярим тайёр маҳсулот, иш, хизмат)лар чиқарилмеҳнат
ҳақикий таннархи акс эттирилади. Калькуляция счетлари бўйича
қолдиқлар, дебет томонда бўлиб, тугалланмаган ишлаб чиқариш миқдори
ҳисобланади. Калькуляция счетларига 2010, 2310, 1510 счетлар мисол
бўлади.
5.Таққословчи счетлар.
Бундай счетларга қуйидаги счетлар мисол бўлади:
9210 – «Асосий воситаларнинг сотилиши ва бошқача чиқиб кетиши»
9220 – «Бошқа активларнинг сотилиши»
9910 – «Якуний молиявий натижа»
2610 – «Ишлаб чиқаришдаги яроқсиз маҳсулот» ва бошқалардир.
Ушбу счетлар орқали маълум бир жараён натижаси таққосланади.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
52
9210– «Асосий воситаларнинг сотилиши ва бошқача чиқиб кетиши» счет
мисолида таққословчи счетлар хусусиятини кўриб чиқамиз.
Сотилаётган асосий воситалар билан боғлиқ харажатлар ва
даромадлар қўйидагилардир:
а) Бошланғич қиймат 200.000
б) Эскириш суммаси 25.000
в) Шартномада келишилган баҳо 250.000
г) Асосий восита сотишда белгиланган К.К.С. 25.000 (250.000 х 20 :
200.000.
д) Сотиш натижасида олинган молиявий натижа 40, 0 (200,0 + 25,0) –
(15,0 + 250,0) = 40,0
Д+ 0130-К Д+ 9210-К Д- 0230 +К Д- 6410 +К Д+ 4890-К Д- 9310 +К
200,0 200,0 15,0 15,0 25,0 250,0 40,0
25,0 250,0
40,0
Dostları ilə paylaş: |