Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

birinchi guruhini
tashkil etadi. 
Xo`jalik munosabatlari bevosita foyda olish bilan bog`liq bo`lmagan 
holda ham mavjud bo`ladi. Bunday faoliyatga misol sifatida mulkni 
boshqarish, idora qilish, korxona tashkil etish, tugatish bilan bog`liq 
tashkiliy mulkiy xarakterdagi faoliyatlarni ko`rsatish mumkin. Ana shu 
munosabatlar ham bevosita xo`jalik huquqi qoidalari bilan tartibga solinib 
turiladi. 
Xo`jalik subyektlari viloyat, shahar, tuman, mahalliy hokimiyat 
idoralari bilan tegishli xo`jalik faoliyatini tashkil etish va mulkni 
boshqarishda ishtirok etadi. Bunday xo`jalik munosabatlari foyda olish 
bilan bog`liq bo`lsa ham, xo`jalik boshqarishini o`z ichiga oladi. 
Davlat budjetidagi muassasalar, matlubot jamiyati, hayriya fondlari 
va vazifalarini hal etish uchun xo`jalik munosabatlariga kirishadigan 
boshqa muassasalar faoliyati foyda olish bilan bog`liq bo`lmagan faoliyat 
jumlasiga kiradi. Bu munosabat tadbirkorlik faoliyati bilan juda yaqin 
bo`lib, shakli jihatdan uni amalga oshirishdan deyarli farqlanmaydi va shu 
tufayli 
xo`jalik 
huquqi 
bilan 
bog`liq 
bo`ladi. 
Bu 
xo`jalik 
munosabatlarining 
ikkinchi guruhini
tashkil etadi. 
Davlat jamiyat manfaatini hisobga olgan holda xo`jalik faoliyatini 
amalga oshiruvchi subyektlarga iqtisodiy tasir etadi, uning faoliyatini 
nazorat qiladi. Bu munosabat xo`jalik huquqi predmetining 
uchinchi 
guruhini
tashkil etadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yuqorida ko`rsatib o`tilgan munosabatlar guruhi bozor iqtisodiga oid 
bo`lgan va davlat tomonidan tartibga solinadigan xo`jalik subyektlarini 
ko`p qirrali faoliyatini ifodalaydi. 
Boshqariladigan bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o`tish xo`jalik 
munosabatlari to`g`risidagi va tegishli xo`jalik huquqi predmeti haqidagi 
tushunchaning ham o`zgarishiga olib keladi. Chunki, mamuriy 
buyruqbozlikka asoslangan xo`jalik huquqi tizimi muqaddam faqat 
davlatga 
tegishli 
bo`lgan 
korxona, 
tashkilotlarga 
doir 
xo`jalik 
munosabatlariga, shuningdek kooperativ va boshqa tashkilotlar bilan 
bog`liq xo`jalik munosabatlariga xizmat qilgan edi. Hozirgi kunda esa 
mulk shakllarining ko`p xilligi, fuqaro mulklarining kichik korxona 
shaklida, dehqon xo`jaligi, xususiy tadbirkorlik faoliyati shaklida ishlab 
chiqarishga jalb etilishi, xo`jalik munosabatlarining shakli, hajmi, xarakteri 
va mazmunini o`zgartirib yubormoqda. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida hamma uchun majburiy rejali tartib o`z 
kuchini yo`qotadi. Ammo reja faqat alohida olingan holatlarga, yani davlat 
ehtiyojlarini taminlashga qaratilgan topshiriqlarni bajarishga tatbiq 
etiladigan bo`ladi. 
Bozor munosabatlariga o`tish sharoitida xo`jalik munosabatlarini 
huquqiy tartibga solish bozor uchun tovar (ish va xizmat) ishlab 
chiqarishga ixtisoslashgan faoliyati bilan bog`liq bo`ladi. 
Shu sababli har qanday subyekt o`ziga tegishli mulk yuzasidan ishlab 
chiqarish faoliyatiga kirishadi va uni amalga oshirish jarayoni xo`jalik 
huquqi bilan tartibga solinadi. 
Xo`jalik huquqi davlatning ishlab chiqarish faoliyatiga tasir etishi 
bo`yicha kelib chiqadigan munosabatlarga ham tatbiq etiladi. Bu davlat 
bilan boshqa subyektlarning o`zaro vertikal bo`yicha xo`jalik yuritish 
munosabatlaridir. 
Hozirgi sharoitda rejalashtirish shaklidagi davlat rahbarligi, nazorat, 
idora etish o`z xarakterini va xususiyatini yo`qotdi. U ko`proq shartnoma 
asosida tasir etish usuliga o`tdi. 
Masalan, korxonalarning o`z ichki bo`g`inlariga rahbarlik qilishi 
ichki xo`jalik shartnomalariga asoslanadi. Biroq ozmi ko`pmi qabul 
qilingan rejali hujjat natijasida tashkil topadigan tegishli munosabatlar va 
rahbarlik, davlat ehtiyoji uchun davlat buyurtmasi ustidan mulk egasining 
nazorat qilish funksiyasi o`rnatilgan qoida va tartib yo`li bilan davlat tasir 
chorasini amalga oshirish (ijtimoiy, ekologik va shunga o`xshash) tartibga 
solishning malum bir yig`indisini tashkil etadi, iqtisodga davlatning tasir 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etish choralarining yangi turlari: soliq, antimonopoliya nazorati va 
boshqalar kelib chiqadi. 
Xo`jalik faoliyatini amalga oshirish yuzasidan kelib chiqadigan 
munosabatlar qandaydir itoat etish yoki hukmronlik qilishga qaratilgan 
emas, balki tovar ayirboshlash, korxonalarning va regionlarning o`zaro 
tovar shaklida bo`lmagan harakatidir. Shuningdek, bu to`liq xo`jalik 
yuritish, operativ boshqarish munosabatlari bo`lib, ayirboshlash jarayonida 
aniq, o`zaro xattiharakat sifatida namoyon bo`ladi. Masalan, korxona o`z 
fondini tashkil etadi, mehnatga haq to`lash tizimini ishlab chiqadi va tatbiq 
etadi, asbobuskunalardan foydalanishni tashkil etadi va h.k. Fuqarolar 
xo`jalik faoliyatini amalga oshirishda ishlab chiqarish vositalari, 
materiallar, xom ashyoga ega bo`ladi va ularni belgilangan tartibda ishlab 
chiqarish, tovar ayirboshlash jarayonida qo`llaydi, harajat qiladi. Shundan 
bir savol paydo bo`ladi. Bozor iqtisodiyot munosabatlariga o`tish 
sharoitida bir tarmoqli boshqarishda vertikal va gorizontal aloqalarni 
birlashtirish maqsadga muvofiqmi? Yuridik adabiyotlarda hozir ham 
vertikal munosabat majburiy-huquqiy tartibga solishga doir, degan fikrlar 
mavjud. Bu fikrlar ularni har xil munosabat deb hisoblashga asos 
bo`lmaydi. 
Ular 
hammasi 
iqtisodiy 
mazmuni 
bilan 
birlashgan 
munosabatdir. Malumki, tadbirkorlik faoliyati davlat tasiri chorasi bilan 
ham rivojlanadi. Demak, yuqoridan quyiga (vertikal) va yon atrofdagi 
gorizontal munosabatlar bu yagona xo`jalik muomalasi, takroriy ishlab 
chiqarish 
jarayonidan 
tashkil 
topadigan 
iqtisodiy 
munosabatlar 
yig`indisidir.
Shunga ko`ra xo`jalik (tadbirkorlik) huquqi, huquq tizimi sohalaridan 
biri 
bo`lib, 
mamlakatimizda 
bozor 
iqtisodiy 
munosabatlariga 
bosqichmabosqich borishda davlat va jamiyat manfaatlarini hisobga olgan, 
xo`jalik subyektlari o`rtasidagi yuqoridan quyiga (vertikal) va yon atrofga 
(gorizontal) bo`ladigan xo`jalik (tadbirkorlik) munosabatlarini tartibga 
soluvchi va bozor sharoitida davlatning iqtisodga rahbarlik qilish chora-
tadbirlarini belgilovchi huquqiy qoidalar yig`indisidan iboratdir.