Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

1 BOB. XO`JALIK (TADBIRKORLIK) HUQUQI TUSHUNCHASI 
 
Bozor iqtisodiyoti shakllanishi sharoitida xo`jalik 
(tadbirkorlik) huquqining roli 
 
Respublikamizning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
sohalarida 
bozor 
munosabatlarini tobora chuqurlashib borishi xo`jalik (tadbirkorlik) 
huquqining ham rivojlanishiga sabab bo`ladi. Chunki rejali taqsimot tizimi 
paytida barcha munosabatlar, shu jumladan tovar ishlab chiqarish ham, 
yuqoridan berilgan buyruqlar, topshiriqlar, qarorlar asosida amalga 
oshirilar edi. Ushbu mamuriy tizim tufayli respublikamizda xalq 
xo`jaligining faqat bir sohasi, yani xom ashyo yetkazib berish 
tuzilmasigina rivojlangan edi. 
Shu sababli hozirgi kunda ham ayrim xom ashyolar: texnika 
vositalari, asbob-uskunalar, ayrim oziq-ovqat mahsulotlari, sanoat mollari 
vaqtincha chetdan keltirilmoqda. 
Respublikamizda aksariyat mavjud korxonalarning qoloq texnika 
vositalari bilan taminlanganligi ular tomonidan ishlab chiqarilgan 
mahsulotlarning sifatsiz, bozor talabiga mos kelmay qolayotganligiga 
sabab bo`lmoqda. 
Buning ustiga ilgarigi bir tomonlama qabul qilingan, puxta 
o`ylanmagan qarorlarga ko`ra amalga oshirish mo`ljallangan qayta 
qurishning amalda barbod bo`lganligi oqibatida sobiq respublikalarning 
barchasi iqtisodiy zarbalarga uchradi. Yoppasiga pulning qadrsizlanishi, 
tovarlarning qimmatlashuvi, bir vaqtlar yagona bo`lgan moliya, pul-kredit 
tizimining barbod bo`lishi, tarkib topgan xo`jalik aloqalarining buzilishi 
O`zbekistonning ham iqtisodiy holatiga tasir ko`rsatmay qolmadi. 
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so`ng ichki iqtisodiy 
munosabatlarimizni juda noqulay sharoitda boshlashga to`g`ri keldi. Ichki 
iqtisodiy siyosatning mohiyati inson manfaatlariga qaratilib, mehnatni 
rag`batlantirish, aholining ijtimoiy nochor qatlamlarini davlat yo`li bilan 
himoya qiladigan bozor iqtisodiyotini qurishdan iborat bo`ldi. 
Tarixiy tajribadan malumki, ko`pgina mamlakatlarda iqtisodiy 
rivojlanish va aholining turmush darajalarida tafovutlar bo`lishiga 
qaramay, ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bosqichiga bozor iqtisodiyoti 
juda mos kelmoqda va samarali harakat qilmoqda. 
Bozor munosabati haqida Prezidentimiz juda aniq tarif berganidek, 
faqat uyushgan bozorgina bugungi kunda halqning ijodiy va mehnat 
imkoniyatlarini ochib bera oladi, boqimandalikka xotima beradi, 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tashabbuskorlik va ishbilarmonlikni rivojlantira oladi, rag`batlantirishni va 
yo`qotilgan xo`jayinlik tuyg`usini qayta tiklaydi.
 
Ishlab chiqaruvchining hukmini sindirish, ishlab chiqarishni 
istemolchinining manfaatlariga bo`ysundirish, mahsulotga bo`lgan talabni 
aniq hisobga olish, konyuktura o`zgarishlariga qarab tezlikda ish tutish 
imkonini beradi. Tejamli xo`jalik yuritishning kuchli oqilona jihatlarini 
yaratadi, harajatlarni kamaytiradi, talon tarojga qarshi kurashadi. 
Faqat bozorgina yangiliklarga sezgirlik qilib, fan va texnikaning eng 
so`nggi yutuqlarini dadil va g`ayrat bilan joriy etadi, o`z ishining ustasiga, 
kasb mahoratiga munosib baho beradi.
1
Bozor munosabatlari Respublikamizda borgan sari chuqurlashib 
bormoqda. Moddiy ishlab chiqarish va ayriboshlash tobora rivojlanmoqda. 
Lekin uning o`ziga xos xususiyatlariga ham etibor berish lozim.
Bozor iqtisodiyotiga o`tish muammolariga tik ko`z bilan qarash 
kerak, degan edi I.A. Karimov. Bozor iqtisodiyotining faqat ijobiy 
tomoninigina emas, balki uning salbiy tomonini ham ko`ra bilish kerak. 
Bozorga, ayniqsa uning shakllanish bosqichida uzoq va chuqur iqtisodiy 
inqirozlar, ishsizlikning o`sishi, pulning qadrsizlanishi, ko`pgina 
korxonalarning sinishi va ishbilarmonlarning xonavayron bo`lishi, 
aholining moddiy taminot jihatidan keskin tabaqalashuvi, huquqqa zid 
xatti-harakatlar va jinoyatlarning o`sishi xosdir. Bozorning bu illatlarini 
bilish, ularga tayyor turish, ularni bartaraf etish yuzasidan to`g`ri 
yechimlar topa bilish kerak.
2
Demak, bozorga o`tish, bu hozirgi davrdagi muqarrar jarayondir. 
Ayni vaqtda bozor bu faqat maqsad emas, balki yangi qadriyatlarni 
shakllantirish, odamlar farovonligining sifat jihatidan tubdan yuqori 
darajasiga erishish uslubi va vositasidir. 
Shu sababli bozor munosabatlari korxona, tashkilotlarning va boshqa 
turdagi tovar, mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zaro shartnomaviy 
munosabatlari bilan uzviy bog`liqdir. 
Bozor munosabatlari davridagi tovar ishlab chiqarish va uni 
iste’molchilarga 
yetkazib 
berish 
bilan 
bog`liq 
jarayonlar 
respublikamizning bir qator qonunlarida, jumladan, Fuqarolik Kodeksi
3
, 
«Mulkchilik to`g`risida”
4
, «Ijara to`g`risida”
5
, «Qishloq xo`jaligi 
1
Кaримoв И.A. Ўзбeкистoннинг ўз истиқлoл вa тaрaқиѐт йўли. –Т.: Ўзбeкистoн, 1992. 24-бeт. 
2
Кaримoв И.A. Ўзбeкистoннинг ўз истиқлoл вa тaрaқиѐт йўли. –Т.: Ўзбeкистoн, 1992. 28-бeт. 
3
Ўзбeкистoн Рeспубликaси Фуқaрoлик Кoдeкси. –Т.: Aдoлaт, 1998 й. 
4
Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлиси Axбoрoтнoмaси, 1990 й., 31-33-сoн. 
5
Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлиси Axбoрoтнoмaси, 1992 й., 1-сoн, 45-мoддa. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kooperativi 
(shirkat xo`jaligi) to`g`risida”
1
, «Dehqon xo`jaligi 
to`g`risida”
2
, «Fermer xo`jaligi to`g`risida”
3
,
“
Tadbirkorlik faoliyati 
erkinligining kafolatlari to`g`risida”
4
gi va boshqa bir qator qonunlar bilan 
huquqiy tartibga solinadi. Ana shu va shunga o`xshash boshqa qonunlar 
bozor munosabatlarini tartibga soluvchi muhim huquqiy hujjatlar bo`lib 
hisoblanadi. Xo`jalik huquqi esa ushbu qonunlarga tayanib rivojlanadi, 
bozor iqtisodiyotining shakllanish jarayonida muhim huquqiy vosita bo`lib 
xizmat qiladi.