Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3 BOB. XO`JALIK (TADBIRKORLIK) HUQUQIY 
MUNOSABATLAR 
 
Xo`jalik (tadbirkorlik) huuquqiy munosabatlar 
tushunchasi, belgilari va tarkibiy qismlari 
 
Malumki ijtimoiy munosabatlarning huquq normalari bilan tartibga 
solinadigan qismi huquqiy munosabatlarni tashkil qiladi. O`z navbatida 
huquqiy munosabat o`zaro subyektiv huquq va majburiyatlar bilan bog`liq 
bo`lgan shaxslar o`rtasidagi huquq normalari va muayyan yuridik faktlar 
asosidagi aloqa hisoblanadi.
Xo`jalik huquqiy munosabatlar deganda, xo`jalik (tadbirkorlik) 
faoliyatini amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan, tijorat hamda 
notijorat tusdagi xo`jalik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish 
borasida xo`jalik yurituvchi subyektlar ishtirokida yuzaga keladigan va 
xo`jalik xuquqiy normalari bilan tartibga solib turiladigan munosabatlar 
tushuniladi. Xo`jalik huquqiy munosabatlar birinchidan, ijtimoiy tusdagi 
munosabat, ikkinchidan, bunday munosabatlar xo`jalik yurituvchi 
subyektlarning o`zaro huquqlar va yuridik majburiyatlar vositasidagi 
aloqalari, 
uchinchidan, 
bunday 
munosabatlar 
irodaviy 
bo`lsa, 
to`rtinchidan, xo`jalik huquqi normalarida davlat irodasi va manfaatlari 
aks ettirilganligi uchun davlat ularning bajarilishini nazorat qiladi va 
qo`riqlaydi. 
Xo`jalik xuquqiy munosabat ishtirokchilari aksariyat hollarda 
o`zlariga tegishli mulkka egalik qilish, foydalanish, uni tasarruf etishda 
muayyan mustaqillikka ega bo`lib, bir-birlariga nisbatan teng huquqli 
shaxslar hisoblanadilar. Bundan tashqari, xo`jalik huquqiy munosabatda 
qatnashuvchi shaxslarning huquqlari buzilgan taqdirda, bu huquqlar odatda 
sudga ariza yoxud davo ariza taqdim qilish yo`li bilan himoya qilinadi. 
Har bir huquq sohasining huquqiy munosabatlari o`ziga xos 
subyektiga, obyektiga va munosabat mazmunini belgilovchi subyektiv 
huquq va majburiyatlariga ega. Gap xo`jalik huquqi to`g`risida ketar ekan, 
iqtisodiy muomala ishtirokchilarining o`zaro huquqiy aloqadorligi mano 
va mazmunini aniq belgilash maqsadida lozim darajada xo`jalik huquqiy 
munosabatlarning 
barcha 
yuqoridagi 
kabi 
muhim 
toifalarini 
(kategoriyalarini) chuqur tadqiq etish fan oldida turgan muhim 
vazifalardan sanaladi
1
. Haqiqatan, xo`jalik huquqiy munosabatlar tabiati 
1
Мартемянов В.С. Хозяйственное право. Том 1. Общие положения. Курс лекции. -М.: БЕК, 1994. 34-б. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xilma-xil hisoblanganligi uchun ham, uning tushunchasi va vujudga kelishi 
haqidagi fikrlar adabiyotlarda turli-tumandir. 
Xo`jalik huquqi korxona va tashkilotlar o`rtasida vujudga keladigan 
xo`jalik faoliyatini tartibga solish va amalga oshirishda, ularning 
bo`linmalari o`rtasida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soladi. 
Bu munosabatlar xo`jalik munosabatlari bo`lib, ishlab chiqarish va qayta 
ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladi, lekin ishlab chiqarish 
jarayonida nafaqat xo`jalik, balki shu bilan birga mehnat munosabatlari 
yoki fuqarolarning tobora oshib borayotgan moddiy ehtiyojlarini 
qondirishga qaratilgan boshqa munosabatlar ham vujudga keladi. 
Takidlash joizki, xo`jalik huquqining predmetini ishlab chiqarish 
munosabatlarining hammasi emas, balki faqat bir qismi, u ham bo`lsa 
xo`jalik munosabatlari tashkil etadi. 
Respublikamizda amalga oshirilayotgan xo`jalik faoliyati turli 
mulkchilikka asoslangan subyektlar o`rtasida yuzaga kelmoqda. Bu sohada 
vujudga keladigan xo`jalik munosabatlari o`z ichiga nafaqat mulkiy yoki 
shaxsiy munosabatlarni, balki korxona va tashkilotlarni, ularning 
bo`linmalari faoliyatini tashkil etish, boshqarishdek muhim jihatlarni ham 
qamrab oladi. Bu esa, xo`jalik faoliyatini amalga oshirishda vujudga 
keladigan gorizontal xo`jalik munosabatlari bilan birga uni boshqarishda 
yuzaga keladigan vertikal xo`jalik munosabatlariga ham taalluqli bo`ladi. 
Xo`jalik huquqiy munosabatlar elementlari shu munosabat subyektlari, 
obyektlari va uning mazmunidan iborat bo`ladi. 
Xo`jalik huquqiy munosabatlarning subyektlari bo`lib ana shu 
munosabatlarda qatnashuvchi shaxslar hisoblanadi. Bular yuridik shaxs 
huquqiga ega bo`lgan korxona va tashkilotlar, shuningdek ularning 
bo`linmalari hisoblanadi. 
Agar biz xo`jalik huquqiy munosabatlarining subyektlari xususidagi 
olimlarning adabiyotlarda berilgan fikrlariga etibor beradigan bo`lsak, bu 
borada V.V.Laptevning qarashlari bir muncha diqqatni o`ziga jalb etadi. 
Uning fikricha, xo`jalik faoliyati ishtirokchilari korxonalar, tashkilotlar, 
ishlab chiqarish birlashmalari va boshqa xo`jalik organlari hisoblanadi. 
Ular bir vaqtning o`zida xo`jalik huquqining subyektlari va xo`jalik 
munosabatlarining ishtirokchilari bo`lib ham hisoblanadi
1
. Professor 
V.V.Laptev 80-yillardagi iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqib ana shu fikrini 
aytgan. Hozir esa bozor munosabatlari xo`jalik huquqiy munosabatlarni 
ham va uning ishtirokchilari subyektlarining tarkibini juda ham o`zgartirib 
1
Лаптев В.В. Экономика и право. –М., 1981 й. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yubordi. Shunga ko`ra, xo`jalik huquqiy munosabatlarning subyektlari 
qatoriga barcha turdagi korxonalar, jumladan fuqarolarning xususiy 
mulkiga 
asoslangan 
(jamoa, 
oila) 
korxonalar, 
ishlab 
chiqarish 
kooperativlari, aksiyadorlik jamiyatlari, masuliyati cheklangan jamiyat, 
o`zga xo`jalik jamiyatlari yoki shirkatlari, shuningdek dehqon xo`jaliklari, 
fermer xo`jaliklari va boshqalar kiradi. Xo`jalik huquqiy munosabatlarning 
subyektlari faqat shular bilan cheklanib qolmaydi, balki bozor 
munosabatlari kundan kunga rivojlanib, takomillashib borar ekan, bu 
jarayon tadbirkorlarning o`zga tarzdagi guruhlarining yuzaga kelishiga va 
ularning fuqarolik muomalasiga yanada ko`proq jalb etilishiga olib keladi. 
Xo`jalik munosabatlarining yana bir muhim subyekti mavjudki, u ham 
bo`lsa yuridik shaxs tuzmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi 
jismoniy shaxslar hisoblanadi.
Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatining huquqiy asoslari 
O`zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining 
kafolatlari to`g`risida»gi 2000 yil 25 mayda qabul qilingan qonunda
1
o`z 
aksini topgan.
2
Xo`jalik huquqiy munosabatlarining subyektlari bo`lishlari uchun 
tadbirkor fuqarolar huquq va muomala layoqatiga ega bo`lishlari lozim. 
Tadbirkor fuqarolarning huquq layoqati ularning tug`ilishi bilan 
paydo bo`ladi va vafot etishi bilan bekor bo`ladi. Ularning to`la muomala 
layoqati 18 yoshga etishi bilan boshlanadi, ammo ayrim hollarda tadbirkor 
sifatida ro`yxatdan o`tkazilgan 16 yoshga to`lgan voyaga yetmagan shaxs 
qonunda ko`rsatilgan asoslarda to`la muomala layoqatiga ega deb 
hisoblanishi mumkin (FKning 28-moddasi). 
Xo`jalik 
huquqiy 
munosabatlarning 
subyekti 
bo`lgan 
korxonatashkilotlar va boshqa yuridik shaxslarning huquq va muomala 
layoqati ular davlat ro`yxatidan o`tkazilgandan boshlab vujudga keladi.