Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

Birinchi guruhga 
O`zbekiston Respublikasida soliq va soliqqa 
tortishning umumiy qoidalariga, soliq tizimi, uning elementlari, soliq 
organlari, soliq to`lovchilar hamda ularning soliq munosabatlaridagi 
mavqeiga (huqu-qlari, majburiyatlari, javobgarliklari) va boshqa masa-
lalarga taalluqli tushunchalar, prinsiplarni nazarda tutuvchi normalar 
kiritilgan. 
1
Ўзбeкистoн Рeспубликaсининг Сoлиқ Кoдeкси.-Т., « Иқтисoдиѐт вa ҳуқуқ дунѐси», 2004. 
2
Ўзбeкистoн Рeспубликaсининг Янги қoнунлaри, №17.-Т., «Aдoлaт»,1998. 
3
Мaсaлaн: Ўзбeкистoн Рeспубликaси Прeзидeнтининг 1999 йил 26 июлдaги «Дaвлaт буджeтигa сoлиқлaр вa 
тўлoвлaр бўйичa имтиѐзлaр бeришни тaртибгa сoлиш тўғрисидa»ги Фaрмoни. 
4
Ўзбeкистoн Рeспубликaси Ҳукуматининг 2001 йил 31 дeкaбрдaги 490-сoнли «Дaвлaт буджeти пaрaмeтрлaри 
тўғрисидa»ги қaрoри. 
5
ЎзР Aдлия вaзирлигидa 2002 йил 2 мaртдa 1109-сoн билaн рўйxaтгa oлингaн «Юридик шaxслaр дaрoмaдлaри 
(фoйдaси)дaн буджeтгa сoлиқни ҳисoблaб чиқиш вa тўлaш тaртиби тўғрисидaги Йўриқнома». 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ikkinchi guruh
esa respublika va markaziy soliq-larning ayrim 
turlarini joriy etilishi, hisoblab chiqarilishi, to`lanishi, ular yuzasidan 
imtiyozlar va boshqa masalalarni aks ettiruvchi qoidalarni nazarda tutadi. 
O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi amalga kiritilgunga 
qadar (1998 yil 1 yanvargacha) bir qator so-liqqa oid qonunlar mavjud edi 
va ular vositasida so-liqlarning ayrim turlarini hisoblab chiqish, to`lash tar-
tiblari, soliqqa tortishga oid boshqa munosabatlar tar-tibga solinar edi
1
. 
Bugungi kunda soliq va soliqqa tortish masalasiga oid o`nlab 
yo`riqnomalar, yuzlab xat, tushuntirish, ko`rsatmalar, o`nlab farmonlar va 
qarorlar qabul qilingan bo`lib, ular yordamida soliqqa tortishning turli 
masalalari huquqiy jihatdan tartibga solib kelinmoqda. Ayrim hollarda 
yo`-riqnoma xususiyatiga ega bo`lgan normativ-huquqiy huj-jatlarni 
O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasiga, Soliq kodeksi va boshqa 
qonunlarga zid tarzda qabul qilish hol-lari mavjud
2
. Bunday hol mamlakat 
iqtisodiy taraq-qiyotiga soliqlar orqali tasir o`tkazish samaradorligini 
pasayishiga, qonuniylik, ijtimoiy adolat prinsiplarini buzilishiga olib 
kelishi mumkin. 
Davlat 
soliqlar 
orqali 
iqtisodiyotga, 
xo`jalik 
yurituvchi 
subyektlarning tadbirkorlik faoliyatiga tasir o`tkazishni amalga oshirar 
ekan, bir necha muhim vazifalarni ko`zlagani holda harakat qiladi. 
Bulardan eng muhim va bosh vazifa–budjetni mablag` bilan to`ldirish–
fiskal maq-saddir. Davlat soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni budjetga 
jalb etar ekan, o`zining boshqa yo`nalishlardagi – mudofaa, xavfsizlikni 
taminlash, ijtimoiy sohani va boshqa yo`nalishlardagi faoliyatini moliyaviy 
mablag` bilan taminlashga erishadi, to`lov qobiliyatini zarur darajada 
saqlab turadi. 
Tartibga solishga qaratilgan vazifaning bajaralishi soliq yukini 
to`lovchilar o`rtasida adolatli tarzda taq-simlash, shu yul bilan u yoki bu 
tarmoq 
yoki 
regionni 
ri-vojlantirilishi 
uchun 
sharoit 
yaratish, 
tadbirkorlarning u yoki bu guruhini qo`llab-quvvatlash maqsadlarini 
ko`zlaydi. Soliqlar sohasida imtiyozlar yoki cheklashlar shaklidagi 
muruvvatlardan oqilona foydalangani holda xo`jalik fao-liyatining ayrim 
turlari uchun qulay iqtisodiy sharoitlar yaratadi yoki uning muayyan turlari 
suratini pasaytirishga harakat qiladi. 
1
Жумлaдaн, қaрaнг: «Кoрxoнaлaр, бирлaшмaлaр вa тaшкилoтлaрдaн oлинaдигaн сoлиқлaр тўғрисидa»ги қoнун 
вa бoшқaлaр. Бaтaфсилрoқ, қaрaлсин: Й.Турсунoв. «Сoлиқлaр ҳaқидa нимaлaрни билaсиз?» – Т., «Ўзбeкистoн», 
1993 йил. 
2
қaрaнг: Ўзбeкистoн Рeспубликaси Кoнститутсиявий судининг 2001 йил 10 oктaбрдaги «Ўзбeкистoн 
Рeспубликaси Сoлиқ Кoдeксининг 59-мoддaсини шaрxлaш тўғрисидa»ги тўxтaми. Ўзбeкистoн Рeспубликaси 
қoнун ҳужжaтлaри тўплaми. 2001 йил, 19-сoн. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O`zbekistonda soliqlar orqali iqtisodiy hayotga tasir o`tkazish 
paytida davlat manfaatlarini ayrim shaxs, butun jamiyat manfaatlaridan 
ustunligi prinsipiga amal qili-nadi, davlat jamiyat imkoniyatlaridan 
o`zining maqsad-lari yo`lida foydalanadi. Biroq, bugungi kunda bu prin-
sipga asoslanuvchi munosabatlarga barham berish, davlat va jamiyat, 
davlat va ayrim shaxs manfaatlarini o`zaro uyg`un-lashtirish, bu 
manfaatlar o`rtasida antogonizm bo`lishiga yo`l qo`ymaslik dolzarb 
vazifalardan biriga aylanib bor-moqda. Chunki ayrim shaxs, butun jamiyat 
manfaatlari, im-koniyatlari hisobga olinmaydigan soliq siyosati oxir oqi-
batda sosial portlashlar, ijtimoiy nobarqarorlik xavf-xatarini yuzaga 
keltirishi aniq. Hozirgi zamon taraqqiyoti davlatning jamiyat va shaxs 
manfaatlariga zid keluvchi o`zga manfaatlari bo`lishi mumkinligini taqozo 
etmaydi. Davlat jamiyatga zarur bo`lganligi uchungina va shu sababli 
jamiyat davlat qo`lida qurol bo`lib xizmat qilishi emas, aksincha, u jamiyat 
oldida turgan global vazifalarni bajarish quroli bo`lib xizmat qilishi lozim. 
Ushbu prinsiplar ro`yobga chi-qarilgan taqdirdagina normal soliq 
munosabatlari vujudga kelishi mumkin. 
Davlat soliqlar orqali xo`jalik faoliyatiga tasir o`tkazish chog`ida 
xususiy mulk muqaddas va daxlsiz ekanligini diqqat markazida saqlashi 
kerak. Xo`jalik faoliyatiga soliqlar orqali tasir qilish bu jarayonni tartibga 
solish hamda nazorat qilish yo`li bilan amalga oshiriladi. Xo`-jalik 
faoliyatiga soliq yo`li bilan tasir qilish qo-nunchilik richaglaridan 
foydalanilgani holda amalga oshiriladi. Uni qonunchilik yo`li bilan 
tartibga so-lish ijroiya organlari tomonidan nazorat qilish yo`li bi-lan 
amalga oshiriladi. 
Soliq to`lovchilarga tasir o`tkazishning eng samarali vositalaridan 
biri–tekshirishdir. Tekshirishlar uch bos-qichda amalga oshirilishi 
belgilangan. Birinchi bosqichda soliq to`lovchilar tomonidan taqdim 
etilgan hisobotlar hamda hujjatlarni o`rganish – tahlil qilish orqali 
tekshirib chiqiladi. 
Tekshirishning ikkinchi bosqichida avval to`langan so-liqlar, ular 
yuzasidan hisobotlar tekshiriladi. Bunda to`-langan soliqlar bilan hujjatlar 
o`zaro solishtiriladi, tahlil etiladi. 
Tekshirishning uchinchi bosqichida soliq xizmati organi xodimlari 
joyga (tegishli korxona, tashkilotga) chiqib, ahvolni o`rganish, ko`zdan 
kechirish, hujjatlarni o`rganish ishlarini amalga oshiradi. 
Keyingi yillarda xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirish 
ishlarini tartibga solishga qaratilgan jiddiy choralar ko`rildi va bunda 
davlat tekshiruvchi organlari, shu jumladan soliq organlari tomonidan 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tekshirishlar amalga oshirilish paytida suiistemolliklarga yo`l qo`ymaslik, 
tadbirkorlar huquqlarini buzilishi oldini olish nazarda tutiladi.