Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

6-§. Xo`jalik yurituvchi subyektlarni kreditlashga oid huquqiy 
munosabat tushunchasi va ularni yuzagakelish asoslari
Kreditlashtirishga oid huquqiy munosabatlar deganda, xo`jalik 
subyektlariga kreditlar berish chog`ida kredit muassasalari bilan kredit 
istemolchilari o`rtasida vu-judga keladigan va huquq normalari bilan 
tartibga so-linadigan ijtimoiy munosabatlar ko`zda tutiladi. Ammo, shu 
bilan birga kredit munosabatlari ko`p qirrali ij-timoiy voqelik ekanligi, 
masalan lizing, faktoring kabi sohalardagi munosabatlar ham aslida kredit 
munosa-batlari bo`lgani holda ko`pgina o`ziga xos jihatlariga ega. Bundan 
tashqari iqtisodchi olimlar tomonidan kreditga oid munosabatlar o`ziga xos 
tarzda talqin etilishi ham eti-borga olinishi lozim. 
Huquqiy nuqtai nazardan kredit munosabatlari – bu qarz 
munosabatlaridan iborat va shu sababli O`zbekiston Respublikasi 
Fuqarolik kodeksining 41-bobi, 1 para-grafidagi (732-743-moddalar) 
qarzga oid tarif va qoidalar aslida kredit munosabatlariga ham taalluq-lidir. 
Shu bilan birga qonunchilikda kredit munosabat-larining o`ziga xos 
jihatlari etiborga olinib, uning maxsus tarifi ham berilgan. Fuqarolik 
kodeksining 744-moddasida kredit shartnomasiga berilgan tarifga muvofiq 
bunday munosabatlar kredit muassasalari bilan qarz oluvchilar o`rtasida 
kelib chiqadi. 
Kredit tashkiloti sanalmaydigan yuridik shaxslarni kredit beruvchi 
sifatida bunday munosabatlarda ishtirok etishlariga qonun hujjatlarida 
nazarda tutilgan hol-larda yo`l qo`yilishi ham ko`rsatilgan. Kreditga oid 
huquqiy munosabatlarning o`ziga xos xususiyatlari sifatida ularni 
qaytarilish sharti bilan (malum muddatga), to`lovli tarzda (kredit 
berilganligi uchun muayyan foiz haq olinishi sharti bilan), muddatli 
berilishini qayd etish mumkin. 
Kredit munosabatlarida qatnashuvchi subyektlarga ko`ra bunday 
munosabatlar quyidagi turlarga bo`linishi mumkin: 
a) bank krediti; 
b) davlat krediti; 
v) tijorat krediti; 
g) chet el krediti; 
d) xususiy shaxslar krediti; (bir fuqaroni boshqa fuqaroga qarz 
berishi; 
ye) kredit uyushmalari amalga oshiradigan kreditlar. 
Bular o`rtasida bank krediti yetakchi o`rinni egal-laydi. Banklar 
tomonidan 
kreditlar 
berishning 
huquqiy 
asoslari 
O`zbekiston 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Respublikasining Fuqarolik kode-ksida, Banklar va bank faoliyati 
to`grisidagi qonunda, ular asosida qabul qilingan boshqa normativ-huquqiy 
huj-jatlarda belgilangan. Jumladan, O`zbekiston Respubli-kasining 
«Banklar va bank faoliyati to`g`risida»gi qonu-nining 4-moddasida 
«Kreditlarning qaytarilishi, fao-liyati va muddatliligi sharti bilan o`z 
mablag`lari va jalb etilgan mablag`lar hisobidan o`z nomidan kreditlar 
berish» bank operasiyalaridan biri ekanligi qayd etilgan
1
. Davlat krediti 
deganda, davlat tomonidan boshqa davlatga, o`z hududida faoliyat 
yuritayotgan milliy yoki horijiy yuridik shaxslarga, jismoniy shaxslarga 
muddatli, haq evaziga, qaytarilish sharti bilan qarz berilishi tushuniladi. 
Ko`pchilik hollarda davlatning o`zi qarz oluvchi sifatida kredit 
munosabatlarida ishtirok etish, o`zga davlatlardan, yuridik hamda jismoniy 
shaxslardan malum muddatga qaytarilish sharti bilan qarz olishi mumkin. 
Soliqqa oid munosabatlarda muayyan turdagi soliq to`lovchilarga soliq 
to`lashni muayyan muddatga kechiktirib turish sharti bilan soliq krediti 
berish mumkinligi ko`zda tutilishi mumkin. 
Budjet kamomadi yuz bergan hollarda. Markaziy bank tomonidan 
hukumatga kredit berilishi mumkinligi ko`zda tutilgan. Bu holda 
«O`zbekiston Res-publikasining Markaziy banki to`g`risida»gi qonunning 
48-moddasida Markaziy bank tomonidan hukumatga kredit berilish 
shartlari, shakllari, tartiblari belgilab beril-gan.
2 
Tashqi davlat qarzlariga 
oid kredit munosabatlarini huquqiy tartibga solish maxsus tartibda amalga 
oshi-riladi.
3 
O`zbekiston Respublikasining «Banklar va bank fa-oliyati 
to`g`risida»gi qonunining 5-moddasiga ko`ra, bank operasiyalri Markaziy 
bank tomonidan beriladigan li-senziya asosida amalga oshiriladi. Yani ana 
shunday maxsus lisenziyaga ega bo`lmagan holda bir xo`jalik yurituvchi 
subyekt tomonidan (tijorat banklari va boshqa kredit tashkilotlardan 
tashqari) foiz haq olish sharti bilan boshqa shaxslarga pul shaklida kredit 
berilishiga yo`l qo`yilmaydi. Biroq, O`zbekiston Respub-likasi Fuqarolik 
kodeksining 748-moddasiga muvofiq: “Bajarilishi uchun pul summalarini 
yoki turga xos alo-matlari bilan belgilanadigan boshqa ashyolarni ikkinchi 
tarafga mulk qilib topshirish talab qilinadigan shart-nomalarda, agar qonun 
hujjatlarida boshqacha belgilab qo`yilgan bo`lmasa, kredit berish, shu 
1
Қaрaнг: Ўзбeкистoннинг Янги қoнунлaри. №13.-Т., «Aдoлaт», 1196, 4-бeт. 
2
Қaрaнг: Ўзбeкистoннинг Янги қoнунлaри. №12.-Т., «Aдoлaт», 1196, 18-19-бeтлaр.
3
Қaрaнг: «Ўзбeкистoн Рeспубликaсининг xoриждaн мaблaғ жaлб қилиш тўғрисидa»ги 1996 йил 29 aвгустдaги 
қoнуни. Тaшқи қaрзлaргa xизмaт кўрсaтишгa oид Ўзбeкистoн ҳукумaти қaрoрлaри.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jumladan bo`nak berish, (oldindan haq to`lash) tovarlarga, ishlar yoki 
xizmatlarga haq, to`lashni kechiktirish va bo`lib-bo`lib to`lash shaklida 
kredit berish (tijorat krediti) nazarda tutilishi mumkin». Demak, xo`jalik 
subyektlari o`zaro bir-birlariga, pul shaklida qarz berishlari va uning 
evaziga foiz haq olishlari mumkin emas. Ammo ular sotilgan tovar 
qiymatini kechiktirib to`lash, oldindan bo`nak (avans) berish, mahsulotlar 
ko`rinishida kredit berishlariga yo`l qo`yiladi. 
Banklar va boshqa kredit tashkilotlari tomonidan kre-dit berilishida 
oqilona kredit siyosatini amalga oshi-rilishi, maqsadga muvofiq ravishda 
kredit oluvchilarni qidirib topish, ularning olingan kreditni o`z vaqtida 
qaytara oladigan, eng ko`p miqdorda foiz haq to`laydi-ganlariga kredit 
berilishida afzallik berishni ta-minlash muhim ahamiyatga egadir. Kredit, 
undan foy-dalanish muddatiga ko`ra qisqa muddatli, o`rta muddatli va 
uzoq muddatli bo`lishi mumkin. Kreditlardan foydalanish muddati 
deganda u berilgan paytidan boshlab qaytarilishi lozim bo`lgan vaqtgacha 
o`tadigan davr ko`zda tutiladi. Bank muassasalari tomonidan beriladigan 
kreditning uzoq yoki qisqa muddatli ekanligi tegishli qonun hujjatlarida 
belgilab qo`yiladi.
1
Kreditni taminlanganlik darajasiga ko`ra mulkiy 
taminlangan va ishonchga asoslangan (blan-kali) kreditlarga bo`linadi.
2
Kredit shartnomasi bo`yicha taminlash vositasi bo`lib garov, kafolat, 
kafillik, kreditni qaytarilmasligi xavfini sug`urtalash kabilar hisoblanadi. 
Bankning ega-ligiga muayyan mulkni topshirish yo`li bilan tamin-
lanadigan kreditni lombard krediti deb ataladi. Ko`chmas mulklarni 
garovga qo`yish yo`li bilan taminlanadigan kredit ipoteka krediti deb 
ataladi.