Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

Nazorat savollari: 
 
1.
Buxgalteriya hisobi nima? 
2.
Auditorlik faoliyati qanday faoliyat? 
3.
Kreditlashtirishga oid munosabatlar nima? 
4.
Kredit shartnomasiga tushuncha bering. 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

16 BOB. IQTISODIYOT SOHASIDAGI QILMISHLAR 
UCHUN JINOIY JAVOBGARLIK 
 
1-§. Iqtisodiyot asoslariga qarshi jinoyatlar uchun javobgarlik 
 
O`zbekiston Respublikasining manfaatlariga xilof ravishda 
bitimlar tuzganlik uchun javobgarlik. 
O`zbekiston Respublikasining 
manfaatlariga xilof ravishda bitimlar tuzish O`zbekiston Respublikasi 
iqtisodiyotining asoslariga qarshi qilingan harakatlardir.
O`zbekiston Respublikasining manfaatlariga xilof ravishda bitimlar 
tuzishning 
ijtimoiy xavfliligi
shundaki, jinoyat sodir etilganda faqat alohida 
shaxslarning huquqlari buzilibgina qolmasdan, balki butun jamiyatga zarar 
keltiriladi. Bundan tashqari, jamiyat va davlatning o`tish davrida bu 
turdagi jinoyatlar soni tez o`sib boradi va davlatning iqtisodiy asoslariga 
jiddiy zarar keltirishi mumkin. 
Jinoyat davlat organi, mulkchilik shaklidan qatiy nazar korxona, 
muassasa, tashkilot, jamoat birlashmasining mansabdor shaxsi tomonidan 
respublika manfaatlariga ko`p miqdorda zarar yetkazilishiga sabab 
bo`lgan, naf keltirilmasligi ayon bo`lgan bitimning tuzilishida ifodalanadi. 
O`zbekiston Respublikasi manfaatlari
 
deganda samarali bozor 
iqtisodiyotini yaratish, mulkiy va ashyoviy munosabatlarni, umummilliy 
qadriyatlarni himoya qilish, tovar mustaqilligiga erishish shu kabilar 
hisoblanadi. Ko`rsatib o`tilgan manfaatlar bitimlarni tuzishga alohida 
talablar belgilangan qonunchilikda aks ettirilgan va mustahkamlangan, shu 
jumladan bu savdo operasiyalarini o`tkazish va tuziladigan tashqi iqtisodiy 
bitimlarga ham taalluqli.
O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 101-moddasiga 
ko`ra 
bitimlar
deb, fuqarolar va yuridik shaxslarning fuqarolik huquq va 
burchlarini belgilash, o`zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan 
harakatlariga aytiladi. 
Bitimning quyidagi turlari mavjud:
Bitimlar bir taraflama, ikki 
taraflama yoki ko`p taraflama (oxirgi ikkitasi shartnoma) bo`lishi mumkin.
 
Tahlil qilinayotgan jinoyat ikki taraflama yoki ko`p taraflama (shartnoma) 
tuzish bilan sodir etiladi, ammo jinoyat bir tomonlama bitimlar tuzish bilan 
ham sodir etilishi mumkin. 
Shuningdek, bitimlar shartli (yani kechiktirish va bekor bo`lish sharti 
bilan tuzilgan bitimlar), haq evaziga va tekinga, real va konsensual, kazual 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(nizoli) va mavhum bo`lishi mumkin
1
. Tuzilgan bitimning shakli 
qilmishning kvalifikasiyasiga tasir etmaydi, ammo aybdorga jazo 
tayinlashda sud tomonidan inobatga olinishi lozim. 
Bitim tuzish
 
– bu bitimning barcha shartlari bo`yicha shaxs 
(taraf)ning o`z erkini qonunda nazarda tutilgan tarzda ifodalashidir. 
Quyidagi ikki shartga rioya qilgandagina bitim tuzilgan hisoblanadi: 

bitimning barcha shartlari bo`yicha erk-iroda ifodalangan bo`lishi 
kerak; 

erkning ifoda etilish shakli bitimlarga qo`yilgan barcha talablarga 
javob berishi kerak
2
. 
Bitim tuzish natijasida davlatning iqtisodiy manfaatlariga katta zarar 
yetkazadigan har qanday bitim naf keltirmaydigan bitim deb hisoblanadi. 
O`zbekiston Respublikasi manfaatlariga xilof ravishda bitim tuzish 
natijasida ko`p miqdorda zarar yetkazish jinoyatning zaruriy belgisi 
hisoblanadi. Ko`p miqdordagi zararni aniqlashda «zarar» tushunchasi 
jinoyatkorona qilmishdan ko`rilgan zararnigina o`z ichiga olishini nazarda 
tutmoq lozim. Zarar miqdorini aniqlashda O`zbekiston Respublikasining 
manfaatlariga xilof ravishda bitim tuzish tufayli boy berilgan naf etiborga 
olinmaydi. Ammo bitim tuzish davlat manfaatlariga ko`p miqdorda zarar 
yetkazilishiga sabab bo`lsagina, qilmish O`zbekiston Respublikasi Jinoyat 
kodeksining 175-moddasi bilan javobgar qilishga asos bo`ladi. 
Agarda 
yetkazilishi mumkin bo`lgan zarar ko`p mikdorni tashkil qilmasa, ushbu 
moddada nazarda tutilgan jinoyatni tashkil etmaydi. Zarar eng kam oylik 
ish haqining yuz baravaridan uch yuz baravarigacha bo`lsa ko`p miqdor 
hisoblanadi. 
Har bir ish bo`yicha zarar miqdori tergov organi yoki sud tomonidan 
belgilanadi
3
va modda mazmuniga ko`ra: 

haqiqiy zarar, yani davlat o`zining buzilgan manfaatlarini tiklashi 
uchun qilgan yoki kelajakda qiladigan xarajatlariga; 

boy berilgan foyda, yani fuqarolik oborotidan olinmay qolgan 
daromadga asoslanishi lozim
4
.
Ushbu jinoyat faqat to`g`ri qasd bilan sodir etiladi. Mansabdor shaxs 
bitim tuzilgunga qadar uning Respublika manfaatlariga naf keltirmasligini 
bilishi kerak.
1
Қaрaнг: Бoлшoй юридичeский слoвaр. / Пoд. рeд. 
A.Я.Суxaрeвa, В.Э.Крутскиx.
(2-нaшр, қaйтa ишлaнгaн вa 
тўлдирилгaн). – М.: ИНФРA-М. 2000, 548-бeт. 
2
Қaрaнг: Ўзбeкистoн Рeспубликaси Фуқaрoлик Кoдeкси, 105-112-мoддaлaри. 
3
Қaрaнг: Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий суди Плeнуми қaрoрлaрининг тўплaми. 1991-1998. 2-тoм. 154-бeт.
4
Қaрaнг: Ўзбeкистoн Рeспубликaси Фуқaрoлик Кoдeкси, 14-мoддa, 2-қисм. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Naf keltirmaydigan bitim
 
deganda, shartlari davlat manfaatlariga zid 
keluvchi bitimni tushunish zarur (masalan, mahsulot yetkazib berish 
bahosining aniq pasaytirilganligi yoki mahsulotni olish, uni transportda 
tashish narxlarini aniq oshirib ko`rsatish; davlat mulkini tasarruf qilishda 
past narxlash, O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy sanksiya qo`llagan 
rezidentlar bilan savdo operasiyalarini amalga oshirish va hokazolar)
1
. 
Bitimning O`zbekiston Respublikasi manfaatlariga zid tuzilganligi 
ishga tegishli mutaxassislar jalb qilinib aniqlanishi lozim. 
Agar mansabdor shaxs o`zining sovuqqonligi orqasida shunday bitim 
tuzsa, uning hatti-xarakati Jinoyat Kodeksining 207-moddasiga binoan 
mansabga sovuqqonlik bilan qarash deb baholanadi. Jinoyatning motiv va 
maqsadi uning kvalifikasiyasiga tasir qilmaydi. 
Davlat organi, mulkchilik shaklidan qatiy nazar korxona, muassasa, 
tashkilot yoki jamoat birlashmasining mansabdor shaxsigina ushbu 
jinoyatni sodir qilishda aybdor deb topilishi mumkin. O`zbekiston 
Respublikasi Jinoyat kodeksining 175-moddasi 1-qismiga ko`ra, davlat 
organining, mulkchilik shaklidan qatiy nazar, korxona, muassasa, 
tashkilotning, jamoat birlashmasining mansabdor shaxsi tomonidan naf 
keltirmasligi ayon bo`lgan bitimni tuzish respublika manfaatlariga ko`p 
miqdorda zarar yetkazilishiga sabab bo`lsa, eng kam oylik ish haqining 
yigirma besh baravaridan ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki besh 
yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha ahloq 
tuzatish ishlari yoki olti oygacha qamoq bilan jazolanadi. 
O`zbekiston Respublikasining manfaatlariga xilof ravishda bitim 
tuzishda aybdor bo`lgan mansabdor shaxs qilmishni: a) takroran, b) bir 
guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib, v) juda ko`p miqdorda 
zarar yetkazgan holda sodir etgan bo`lsa, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat 
kodeksining 175-moddasi 2-qismi bilan javobgarlikka tortiladi hamda eng 
kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda 
jarima yoki muayyan huquqdan mahrum etilib, besh yilgacha ozodlikdan 
mahrum qilish bilan jazolanadi. Yetkazilgan moddiy zarar uch karra 
miqdorda qoplangan taqdirda, ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo 
qo`llanilmaydi.