¤збекистон республикаси олий ва ¤рта

Tikilayotgan matoni siljitish jarayoni

Bu operatsiyani mohiyati shundan iboratki, bu erda bahya hosil qilingandan keyin mato bahya uzunligiga teng bo’lgan o’lchamga siljitiladi.
Ko’p hollarda matoni siljishi igna matodan chiqqandan keyin amalga oshiriladi. Avvalda aytilganidek tikuv mashinalarida uch turdagi mato siljituvchilar qo’llaniladi: reykali, diskli va ignali.
Ko’p tikuv mashinalarida reykali mato siljituvchilar qo’llaniladi. Bu turdagi mato siljituvchilar qo’llab, mato siljishini amalga oshirilshi quyida ko’rib chiqamiz.
Igna plastinkasi 2 da joylashgan mato qatlamlari 1 (Rasm - 5.1.6.) lapka 3 va tishli reyka 4 orasida qisiladilar. Lapkani prujina 5 tishli reykaga itarib turadi. Ishlash jarayonida reyka murakkab harakatlanadi: yuqoriga, oldiga, pastga, orqaga. Reyka oldinga harakat qilganda mato siljishi sodir bo’ladi. Bunda reyka tishlari igna plastinkasi ustida bo’ladi va lapkani bosim kuchi N bilan matoni qisadilar.
Reyka tishlari matoni pastki qatlamiga bosilib kiradilar va ularni oldiga harakatlanishda matoni R₁= N₁ kuch bilan tortadilar. Bu erda –₁ mato va reyka tishlari orasidagi ishqalanish koeffitsienti. Matolar bir birlari bilan avvalgi bahyalar bilan tikilganligi va ular orasida ishqalanish R₂= N₂ bo’lganligi sababli pastki qatlam bilan ustki qatlam ham harakatlanadi.
Bu erda - ₂ pastki qatlam bilan ustki qatlam orasidagi ishqalanish koeffitsienti.
Lapka mato bilan harakatlanmaydi, natijada matoni ustki qatlami, siljish jarayonida mato bilan lapka orasidagi R₃ ishqalanish kuchini engadi. R₃ ishqalanish kuchi matoni siljishini to’xtatadi. Bu ishqalanish R₃= N₃ bo’ladi.
Bu erda - ₃ mato bilan lapka orasidagi ishqalanish koeffitsienti. Mato
siljishini ta’minlash uchun R₁ (reyka tishlari va mato orasida) va R₂ (materiallar qatlami orasida) ishqalanish kuchidan katta bo’lishi kerak. Ko’rsatilgan ishqalanish kuchlari orasidagi farq, ishqalanish koeffitsientlariga boQliq.
Ustki materialni lapkaga ishqalanish kuchini kamaytirish uchun, lapkani yaxshilab shlifovka qilinadi va silliqlanadi. Reyka va mato orasidagi ishqalanish koeffitsienti mato turiga, igna plastinkasidan tishlarni ko’tarilish balandligiga, tishlar o’lchamiga, ular orasidagi masofaga va tishlarni tuzilishiga bogliq bo’ladi. Reyka tishlari bilan matoni ushlab olish chuqurligi tikilayotgan matoni qalinligi va bikirligiga bogliq. Јalin matoni keng, baland va kam tishli reykalar qo’llash kerak. Yupqa matolar tikishda esa mayda va ko’p tishli reykalar qo’llab, tishlarni igna

Rasm. 5.1.6. Tikilayotgan matoni siljitish jarayoni
plastinkasidan ko’tarilish balandligini ham kichikroq qilish kerak.
Reykali mato siljituvchilarni eng katta kamchiligi - bularni ostki va ustki matolarni bir xilda siljitmasligidadir. Matoni ostki qatlami qolgan qatlamlariga qaraganda ko’proq masofaga siljiydi, natijada pastki qatlamni qirgogi bir oz tortiladi va oldiga o’tib ketadi. Bunda buyum qirgoqlari bir biriga to’gri kelmaydi. Chunki matoni ustki qatlami lapka bilan ushlanib qoladi, bundan tashqari matoni ostki qatlami reyka tishlaridan bukiladi, ya’ni ustki qatlamga qaraganda ko’proq deformatsiyalanadi.
Matoni pastki qatlamini tortilib qolishini oldini olish uchun ko’pgina tikuv mashinalarida differentsial reykali mato siljituvchilar qo’llaniladi. Bular mato to’grisida joylashgan bo’lib, ikkita oldingi va orqa reykalardan iborat. Har bir reykani harakat kattaligi alohida sozlanadi. Agar oldingi reyka orqa reykaga
qaraganda matoni kichikroq masofaga siljitsa, unda oldingi va orqa reykalarni harakatidagi farqga teng bo’lgan kattalikda o’tiradi.
Matoni pastki qatlam qirgoqlarini tortilib qolishini oldini olish uchun, tikuv mashinalarida matoni ikkala tarafida joylashgan ikkitali mato siljituvchilar qo’llaniladi. Bu reykalar matoni birdaniga teng ushlab olib bir xilda siljitadilar. Ammo bunday mato siljituvchilarni qo’llashda, reykalarni siljish kattaligi va ularni balandlik bo’yicha joylashishini juda aniq sozlash zarur. Aks holda matoni ustki va ostki qatlamlarini siljishi bir xilda bo’lmaydi.
Mato siljituvchilarni ishlashini yaxshilash maqsadida trikotaj tikuv mashinalarida sharnirli lapkalar qo’llaniladi. Bularda lapkani tag qismi asosi bilan sharnir yordamida mahkamlangan. Јalin va ko’ndalang tikishda lapkani oldi ko’tariladi va bu bilan matoni qalinlashgan joyi lapka kirishi amalga oshiriladi.
Diskli mato siljituvchilar overlok yoki zanjirli bahya mashinalarida qo’llaniladi. Bu mato siljituvchi ikkita 1 va 2 disklardan iborat (5.1.6., a. Rasm). Disklar prujina ta’sirida bir biriga yopishib turadilar. Ular orasiga 3 va 4 tikilayotgan qo’yish uchun disklar bir biridan ajraladilar. Ular asosan gorizontal tekislikda joylashadilar; ular orasiga mato vertikal joylashadi. Disklar davriy yoki uzluksiz aylanishlari mumkin. Mashinalarni zamonaviy konstruktsiyalarida har bir disk mustaqil harakatga keltiriladi; eski konstruktsiyadagi mashinalarda esa bitta disk mahsus mexanizm yordamida harakatga keltiriladi, ikkinchisi esa mato bilan ishqalanish kuchi ta’siri ostida aylanadi. Aylanayotgan disklar matoni ustki qirgogi disklardan chiqib turadi va unga igna o’zini harakati bilan sanchiladi.
Ikkala disk aylanadigan konstruktsiyali mashinalarda mato qatlamlari orasidagi sirganish, bitta disk harakatga keltirilgan konstruktsiyali mashinalarga qaraganda kamroq bo’ladi.
Kettel mashinalarida ignali mato siljituvchi halqa bilan halqa qilib buyum detallarini tikish uchun qo’llaniladi. Bu mashinalar paypoq buyumlarini tovon va panja qismlarini ketlyovka qilish uchun, ustki trikotaj buyumlarini englariga manjetlarni halqa bilan halqa qilib tikish uchun, jemperni eng umiziga lastikli yoqani tikish uchun va shunga o’xshash ishlarni bajarish uchun qo’llaniladi. Kettel
mashinalarida mato siljituvchini asosiy qismi gorizontal disk (fontura) hisoblanadi. Bu diskga uchlari tashqariga radial yo’naltirilgan govakchali ignalar o’rnatiladi.

Rasm. 5.1.6., a. Diskli mato siljituvchilar

Trikotaj buyumlarini ketlyovka qilishda har bir govakchali ignaga har bir tikilayotgan detalni bittadan halqasi ilinadi. govakchali ignalarga ilingan bu halqalarga tikuv ignasi navbat bilan kiradi. Bunda tikuv ignasi disk ignalarini govaklari orqali harakatlanadi. Ignali mato siljituvchi qo’llab trikotajni halqa bilan halqa qilib tikish va kam sezilarli elastik chok olish mumkin.
Bu turdagi mato siljituvchilarni kamchiligi, birlashtiriladigan detallarni ignalarga ilib chiqishdir. Bu esa ko’p mehnatni talab qiladi va ishlab chiqarish samaradorligini kamaytiradi. Bu hol kettel mashinalarini qo’llashni chegaralab qo’yadi va ba’zi hollarda kettel chokini boshqa turdagi choklar bilan almashtirishga majbur qiladi.
Masalan: overlok chokda paypoq buyumlarini panja qismini tikish; yassi va zanjir choklar bilan jemper va jaketlarga beyka tikish.

7.