Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

Fojeaviylik va kulgililik
Fojeaviylik ham estetikaning qamrovli va asosiy tushunchalaridan hisoblanadi. Uning zaminida fojeaviy ziddiyat yotadi. Fojeaviy ziddiyat shaxs orzu=istaklari, maqsadlari bilan jamiyat talablari orasidagi qarama-qarshidan vujudga keladi, boshqacha qilib aytganda, fojeaviy ziddiyat asosida erkinlik va zaruriyat orasidagi kurash yotadi. Bu kurashda «zaruriyat – ob’ekt, erkinlik esa – sub’ektiv tomonni tashkil etadi»³. Erkinlikni o‘zida mujassamlashtirgan fojeaviy qahramon – sub’ekt zaruriyat tajassumi bo‘lmish voqelik – ob’ekt bilan tengsiz kurashda halok bo‘ladi.
Bu o‘rinda shuni aytish kerakki, fojeaviy o‘lim oddiy – tabiiy o‘limdan ham, fojeali halokatdan ham farq qiladi. M., to‘qsondan oshgan qariya vafot etdi, deylik. Uning o‘limini hech kim – oila a’zolari ham, mahalla–ko‘y ham fojea sifatida qabul qilmaydi, aksincha, fotiha o‘qilgach, u kishining yoshini Xudo bizga ham bersin, deb, bu o‘limga havas bilan qarashadi. CHunki inson tug‘ilganidan boshlab, o‘limga mahkum etilgan zot, keksa odam «oshini oshab, yoshini yashab», biologik umr nuqtai nazaridan qarib, uning a’zoi badani o‘z tirikligini tabiiy ravishda, hatto tibbiyot yordamida ham, ta’minlay olmay qoladi. SHuning uchun bunday o‘lim fojea emas, tabiiy hodisa. Fojeali halokat esa, undan farq qiladi. Deylik, yoshgina quruvchi yigit baland qurilish ob’ektining tepasidan qulab tushib, tasodifiy falokat tufayli fojeali halok bo‘ldi. Uning o‘limi hammada afsus, achinish tuyg‘ularini uyg‘otadi, marhumning ishxonasi, oilasi, va qarindosh-urug‘lari tomonidan fojea sifatida qabul qilinadi. Lekin bunday o‘lim ham «fojeali halokat» deb atalsa – da, fojeaviy o‘lim hisoblanmaydi.
Fojeaviy o‘limning mohiyati shundaki, unda davrning, jamiyatning, millatning qahramoni halok bo‘ladi. Lekin qahramonning g‘oyalari, ideallari abadiy qoladi va kelgusida jamiyatning yangilanishi, insoniylashuvi, erkinlashuvi, faollashuvi uchun xizmat qiladi. Boshqacharoq aytganda, ideal reallik bilan kurashda halok bo‘ladi, va o‘limi orqali o‘zining shu reallikdagi o‘lmasligini ta’minlaydi. YA’ni fojeaviy o‘limda cheklanganlik va cheksizlik, o‘lim va o‘lmaslik dealektikasi voqe bo‘ladi: cheklanganlik – cheksizlikka, o‘lim – o‘lmaslikka aylanadi. M., Jaloliddin Manguberdi yoki Janna d’Arkning o‘limi davr uchun fojea, millat jamiyat, hatto butun insoniyat uchun o‘rnini to‘ldirib bo‘lmaydigan yo‘qotishdir.
Fojeaviylik tabiatda ham namoyon bo‘lishi mumkin. Lekin u ob’ektning emas, asosan sub’ektning ichki kechinmalari natijasida, inson qalbining mahsuli sifatida ro‘y beradi. M., deylik siz ovchisiz, ko‘ldan bir necha o‘rdak otdingiz. Hursandsiz, ularning o‘limiga achinmaysiz. Lekin modasi o‘lgan oqqushning so‘nggi bor qiyqirib, ko‘l bilan, jufti bilan, hayot bilan vidolashib, osmonu falakka ko‘tarilganini va ko‘z ilg‘ar – ilg‘amas balandlikdan, qanoatlarini yiqqancha, o‘zini erga otib halok bo‘lganini ko‘rganingizda yuragingiz achishib ketadi, unga achinasiz, afsus chekasiz, biroq ich-ichdan uni olqishlaysiz. CHunki siz bu parrandaning o‘limida sevgini, sadoqatni va mardlikni bir so‘z bilan aytganda, oqqushning odamiylashganini ko‘rdingiz.
Bir qaraganda, binafsha oddiy dala chechagi, ilk bahorda ochiladi, uni ko‘chalarda kichik-kichik guldasta qilib shaharliklarda sotishadi. Bu odatiy hol, uning fojeaviylikka aloqasi yo‘q. Biroq shu dala guli shoir yuragidan o‘tib, majoziylik kasb etganda, u shoirning g‘oyalariga yo‘g‘rilib, she’riy shakldagi Vatan qiyofasiga aylanadi. Endi u binafsha emas, siyosat bozorida sotilayotgan, erkka erishgan zahoti yana erkinlikdan uzib olingan Turkiston fojeasining timsoli; endi Turkiston erksiz, faqat shoir qalbidagina yana erkka erishishi va shu erdangina ko‘klarga bo‘y cho‘zishi, erkin nafas olishi mumkin. SHe’rdagi fojeaviylik ruhi albatta sizga ko‘chib o‘tadi: shaklan binafshaga aylangan Turkiston sizda hamdardlik, achinish hislarini uyg‘otadi, ham binafsha, ham Turkiston, ham erksiz Vatan shoirining fojeasi birvarakay ko‘z oldingizda jonlanadi.
San’atda fojeaviylikning namoyon bo‘lishi o‘ziga xos tarixga, tadrijiylik tarixiga ega. Fojeaviylik antik san’atda, xususan, fojea janrida dastlab qahramonlikning xatosi, fojeaviy taqdiri sifatida keyinroq fojeaviy ayb tarzida in’ikos etadi; qahramonlikning o‘z mash’um taqdirini o‘zgartirish yo‘lidagi har bir harakati aynan o‘sha taqdirni yaqinlashtiradi. Buning yaqqol misolini Sofoklning «SHoh Edip» fojeasida ko‘ramiz: Edipning taqdirdan qochishi aslida taqdir tomonga intilishi bilan yakunlanadi. Keyingi davrlarda, xususan, sinfiylik va tabaqaviylik zaiflashib, milliy yakdillik kuchayib borgani sari fojeaviy ayb qahramonning komilligiyu jamiyatning nomukammaligi bilan izohlana boshlandi, ya’ni umuminsoniy yoki umummilliy ijtimoiy hodisa sifatida talqin etiladigan bo‘ldi.
San’atdagi fojeaviylik inson qalbini forig‘lantiradi, qo‘rqinch, achinish, hamdardlik tuyg‘ulari vositasida qalb – ruh salbiy, mayda hislardan tozalanadi. Natijada inson, Arastu merosi tahlilida ko‘rib o‘tkanimizdek, bir tomondan boshiga tushgan taqdir ko‘rgiliklariga xotirjam qaray boshlasa, ikkinchi tomondan, baxsizlik girdobiga tushganlarga nisbatan o‘zida achinish, rahm=shafqat hissini tuyadi. Boshqacha qilib aytganda, fojeaviylikni idrok etgandan so‘ng insondagi o‘zgarish xuddi ojiz ko‘zning ochilishiga o‘xshaydi: u dunyoni yangitdan ko‘ra boshlaydi. Jismoniy azobdan hatto badantarbiyadagi og‘ir mashqlardan so‘ng kishining a’zoi badani qanday yayrab orom olsa, ruh ham fojeaviylikdan so‘ng shunday holatni boshdan kechiradi. Fojeaviylik ruh uchun pirovard natijada rohatga aylanadi, u, ma’lum ma’noda ruhning «badantarbiyasi»dir. CHunki forig‘lanish uzoq muddat davom etmaydi, tirikchilikning mayda=chuyda tashvishlari yana qalbingizni qamrab oladi. SHu bois san’at olami bilan tez-tez muloqotda bo‘lish oraqli inson o‘zida forig‘lanish holatini, yiriklashish, olijanoblashish holatini takrorlab turishi mumkin.
SHunday qilib, fojeaviylik forig‘lanish vositasida insonni ichki bir tazarruga olib keladi, shukronalikka, sabr va kenglikka o‘rgatadi. U, bir tomondan, buyuk yo‘qotishning qayg‘uli marsiyasi, ikkinchi tomondan, o‘lmaslik rutbasiga erishgan inson haqidagi ulug‘vor madhiya tarzida insoniyat ma’naviy hayotida o‘ziga xos o‘ringa ega, shu sababli ba’zan uni ulug‘vorlikning mantiqiy davomi ham deyishadi.
SHu o‘ringacha biz fojeaviylikning bir turi – ko‘tarinki ruh beruvchi hayotbaxsh fojeaviylik to‘g‘risida fikr yuritdik. Uning ikkinchi turi ham mavjudki, unda nisbiylik – hayotbaxshlilik xususiyati yo‘q, mutlaq fojea, bor xolos. Uni estetikaga doir adabiyotlarda dahshatlilik degan tushuncha bilan ham ifodalaydilar.
Agar tubunlikda uzoq muddat o‘tgach, ulug‘vorlikka evrilish ehtimoli yoki inson hayotini davom ettirishi uchun o‘ta shartli imkon, boshqacharoq aytganda, tunnelning so‘nggidagi yorug‘likka ozgina ilinj saqlanib qolsa, bunday fojeaviylikda insonning, hatto insoniyatning yashashiga mutlaqo sharoit qolmaydi, kelajak degan tushuncha absurdga aylanadi, tushkunlik o‘zining eng yuqori darajasida namoyon bo‘ladi. SHu bois uni tushkun fojeaviylik, qahramonsiz, qahramonliksiz fojeaviylik deb atash mumkin. Uning bo‘rtib ko‘zga tashlanadigan timsolini Jorj Bayron «Zulmat» degan kichik dostonda aks ettirgan; quyosh sovugach, dunyoni bosgan zulmat ichida odamlar so‘nggi gulxanlarning qo‘ridan taft izlaydilar, vahshiylikda hayvonlar bilan odamlarning farqi qolmaydi. Ochlikdan, sovuqdan o‘lib bitadilar. Oxirida qachonlardir hashamatli poytaxtda bir=biriga dushman bo‘lib yashagan ikki odam tirik qoladi; ular o‘zlari bilmagan holda baravar bir qo‘rni titadilar va uning so‘nggi yorug‘ida bir=birini ko‘rgan zahotiyoq joni uzilib, yiqiladilar; oy yo‘q, yulduz yo‘q, bulut yo‘q, shamol yo‘q, osmon bilan er qorishib ketgan, hamma narsa harakatdan to‘xtagan – olam bo‘m=bo‘sh...⁴
Bunday mushkul fojeaviylikning tasvirini san’atda u qadar ko‘p uchratmaymiz. SHu sababli fojeaviylik haqida gap ketganda, odatda, hayotbaxsh ruhdagi, ulug‘vorlik bilan bog‘liq fojeaviylikni nazarda tutamiz.
Fojeaviylikning ziddi – kulgililik. Agar fojeaviylik kishini iztirobga solsa, achinish uyg‘otsa, kulgililik, aksincha, idrok etuvchida xushnud kayfiyat, quvonch tug‘diradigan estetik xususiyat. Uning falsafiy=estetik mohiyatini ochib berish uchun avvalo yana SHellingga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi: agar fojeaviylikda erkinlik sub’ektda, zaruriyat ob’ektda berilsa, kulgililikda buning aksi ro‘y beradi – erkinlik ob’ektda, zaruriyat sub’ektda voqe bo‘ladi va ular orasidagi kurashdan kulgili holat vujudga keladi⁵. YA’ni, sub’ektdagi torayib, maydalashib qolgan, umrini yashab tugatayotgan reallik hayot qonunlariga binoan o‘zining o‘rnini olishi zarur bo‘lgan, kelajagi porloq ideallikka qarshi kurashadi, unga joy bergisi kelmaydi, boshqalar ko‘rib turgan oddiy haqiqatni ko‘rmaydi, behuda “o‘jarlik qiladi”, natijada atrofdagilarda kulgi qo‘zg‘atadi. Oddiy bir misol: ancha yillar avval mashhur bokschi bo‘lgan, lekin hozir keksayib kuchdan qolgan qariyaning hali ham o‘zini zo‘r bokschi hisoblab, yigirma yasharli chempionga qarshi ringga tushishini tasavvur qiling. SHu holatning o‘ziyoq hali bellashuv boshlanmasdan turib kulgili holatni vujudga keltiradi va tomoshabinlarda gurros qah=qaha qo‘zg‘otadi. Lekin chol buni tushunmaydi va jang talab qiladi. Uning ringdagi yiqilib=surilishlari, oxir=oqibat engilib chiqib ketishi, hech kimni achintirmaydi, aksincha, kuldiradi, ma’lum ma’noda uning uchun fojeaviy bo‘lgan holat umumiy qah=qaha, xursandchilik ostida kechadi, faqat o‘rinsiz da’vo qilgan cholning o‘zigina kulmaydi, xolos: ob’ekt kuladi, sub’ekt kulgi bo‘ladi.
Kulgilikning asosida kulgi yotadi. Kulgi faqat insonga xos xususiyat. Agar fojeaviylikni inson bevosita yoki bilvosita idrok etganida, achinishdan, qayg‘urishdan, iztirob chekishdan boshqa imkoni qolmasa, ya’ni shularga majbur bo‘lsa, kulgililik faqat erkinlik bilan bog‘liq. CHunki kulgining o‘zi sof erkinlik namoyon bo‘ladigan hodisa. Insonni hech qachon majburlab kuldirib bo‘lmaydi. Ba’zan hazilni, mutoyibani yoqtirmaydigan, uni “maynavozchilik” deb ataydigan, hatto undan g‘azablanadigan “jiddiy” odamlar ham uchraydi. Ular aslida kulgidan, yonidagi odam qilgan hazildan emas, balki kulgi orqali ifoda topgan erkinlikdan g‘azablanadilar, hazillashgan odamni “o‘zini qo‘yvorgan” deb hisoblaydilar: nima uchun odam bu qadar o‘zini erkin his qilishi kerak?! Mana, masala qaerda. Bunday olib qaraganda, tarixda kulgi hatto qulda ham erkinlikni uyg‘otganini, kulayotgan qul yoki asir kulgi jarayonida o‘zini atrofdagilar bilan teng, erkin sezganini ko‘rish mumkin.
Lekin har qanday kulgi ham kulgililikka aylanavermaydi. Masalan, Afrikada kulgi daraxti bor, uning mevasidan egan odam o‘zidan=o‘zi kula boshlaydi, ko‘proq eb qo‘ysa, hatto kulgidan o‘lishi ham mumkin. SHuningdek, biror mehmonni kutib olayotganingizda yoki kuzatayotganingizda etiket yuzasidan jilmayishingiz, yoinki qiz bolaning ibo bilan tabassum qilib qo‘yishi va shunga o‘xshash kulgilar kulgililikka asos bo‘lolmaydi.
Gap shundaki, kulgining kulgililikka aylanishi uchun avvalo unga kattami=kichikmi – ijtimoiy yuk yuklanishi lozim, uning zamirida muayyan g‘oya, maqsad yotishi kerak, qolaversa, kulgi tanqidiylik tabiatiga ega bo‘lishi shart.
Kulgililik doirasidagi kulgilarning xili ko‘p: kinoyali kulgi, istehzoli kulgi, miyig‘ida kulib qo‘yish, qah=qaha, zaharxanda. Ularning san’atda namoyon bo‘lishi ham har xil, to‘g‘rirog‘i, har bir kulgining “o‘z xili”, “o‘z janri” bor, ular fojeaviylikdagidan ko‘p va rang=barang. CHunonchi, hazil – yumor ko‘proq komediya (kulgi), mutoyiba, latifa, lof, parodiya, masal janrlarida, dramaturgiyada ham, nasrda ham she’riyatda ham qo‘llanilishi mumkin, hatto uning maxsus “o‘z san’at turi” bor – askiya. Hajviy (satirik) kulgi – zaharxanda, istehzo, kinoya esa ko‘proq komediyada, masalda, qo‘shiqda, musiqada namoyon bo‘ladi.
Har ikki turdagi kulgining farqiga kelsak, hazil (yumor) – o‘z ob’ektining butunlay reallikdan ketishini istamaydi, unga ko‘pincha mehr bilan qaraydi, faqat uning ba’zi illatli jihatlarini tanqid ostiga oladi, bu illatlarni yo‘qotishda ko‘maklashadi. Hajviy=satirik kulgi esa o‘z ob’ektini reallikdan ketishini talab etadi, uning ba’zi jihatlarini emas, butunisicha o‘zini illat deb hisoblaydi va tanqid tig‘i bilan unga o‘nglanmaydigan qilib zarba beradi. Hazilda sub’ekt kulgi ob’ekti bilan birga hamqadam bo‘lishni, yashashni, ishlashni xohlaydi, bunga halaqit berayotgan mayda=chuyda nuqsonlardan uning tezroq qutilishini istaydi, unga do‘st sifatida qaraydi. Hajviy kulgida esa sub’ekt ob’ektni dushman deb biladi va uni ma’naviy o‘limga mahkum etishga intiladi, atrofdagilar undan qancha tez qutulsa, jamiyatga shuncha yaxshi bo‘ladi deb hisoblaydi.
Ma’lumki, yolg‘onni biz eng katta yovuzlik, xavf=xatar deb bilamiz, doimo insonni va jamiyatni undan forig‘ qilish uchun kurashamiz. CHunki u hayotda haqiqat niqobini kiyib, bizni qiynaydi, rosmana yashashimiz uchun xalaqit beradi; yolg‘on tufayli haqiqiy reallikning teskarisini tushunamiz, aldanib, undan uzilib qolamiz, natijada ko‘pgina fojealar ro‘y beradi. Ammo kulgililikda u nihoyatda bezarar va ayni paytda kulgi uyg‘otadigan hodisa sifatida namoyon bo‘ladi. Buni qadimdan SHarqda mashhur bo‘lgan lof janrida ko‘rishimiz mumkin. Lofda niqobi yirtib tashlangan, “haqiqatdan tozalangan” sof yolg‘on kulgi uyg‘otadi, odamlar “qip=yalang‘och” yolg‘on ustidan kuladilar.
Kulgililikning hayotda zohir bo‘ladigan sohalari, san’atda aks etadigan janrlari ko‘p, biz, darslik imkoniyatlari doirasida, ularning ba’zilariga to‘xtalib o‘tdik, xolos. Muhimi shundaki, kulgililik odamga faqat xushnudlik baxsh etibgina qolmaydi, balki fojeaviylik kabi forig‘lantirish xususiyatiga ham ega. Kulgi orqali g‘azab, gina, minnat kabi mayda hislar qalbdan yo‘qoladi, ruh tozaradi, yangilanadi, charchoq ketadi, asablar joyiga keladi, inson o‘zida yangi ma’naviy quvvatni his qiladi. Zotan xalqimizdagi: “Bitta kulgi to‘rtta tuxumning kuchini beradi”, degan hazilomuz gap bejiz aytilmagan. Xullas, kulgililik, ijtimoiy yukining zalvaridan qat’i nazar, u – engil yumormi, o‘tkir satirami, pirovard natijada insonni, jamiyatni yaxshilash, insoniylashtirish uchun xizmat qiladi.
Fojeaviylik bilan kulgililik ham boshqa juft estetik xususiyatlar va tushunchalar kabi o‘zaro aloqador. Hayotda qayg‘u va quvonch yonma=yon kelganidek, san’atda ham fojeaviylik bilan kulgililik ko‘p hollarda yonma=yon keladi, ba’zan esa biri ikkinchisining hujayrasiga singib ketadi. Masalan, Maqsud SHayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” fojeasida fojeaviylik bilan yonma=yon Bobo Kayfiy qiyofasidagi kulgililikni ko‘ramiz. SHarof Boshbekovning “Temir xotin” asarida esa bu ikki hodisa bir=biriga singishib ketganiga guvoh bo‘lamiz: o‘zbek ayolining mehnati shu qadar og‘irki, unga hatto ayol kishi shaklida yasalgan robot ham dosh berolmaydi, bu – milliy fojea, lekin soddadillik bilan shu temir xotinga – robotga uylanaman degan Qo‘chqorning xatti=harakatlari kulgi uyg‘otadi. Bu asarning janrini biz fojeaviy kulgililik – tragikomediya deb ataymiz; unda mohiyatan yig‘i – kulgiga, kulgi – yig‘iga aylanib ketadi, ko‘zda yosh bilan kulish hodisasi ro‘y beradi.
SHunday qilib, fojeaviylik va kulgililik xususiyatlari bir=biri bilan dialektik aloqada bo‘lgani holda, hayotda ham, san’atda ham bir tomondan, qayg‘u, achinish, ikkinchi tomondan, quvnoqlik, kulgi orqali insonni tafakkur qilishga o‘rgatadi, ma’naviy yuksaklikka da’vat etadi.
Endi shu paytgacha asosiy estetik adabiyotlardan, darslik va qo‘llanmalardan o‘rin olmay kelgan, biz uchun nisbatan notanish bo‘lgan mezoniy tushunchalarning qisqacha tahliliga o‘tamiz.