Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

ron pochta (E-mail)
- mijozlar o’rtasida, ular bir-birlaridan qancha 
o`zoqlikda joylashganligidan qat’iy nazar, axborot almashishni ta’minlaydi. Bu 
erda jarayon xuddi oddiy pochta kabi kechadi. Elektron xat o’z adresiga ega. Uni 
jo’natuvchi desak, qabul qiluvchi ham o’z adresiga ega. «Xat» pochta qutisiga 
tashlanadi (ya’ni pochta serveri) va pochta serverlar sistemasi yordamida qabul 
qiluvchi pochta qutisiga etkaziladi, ya’ni bu erda uzatuvchi va qabul qiluvchining 
maxsus kataloglari 
S
hat)
, bunda aniq vaqtda maxsus dastur
huniladi. Raqamli videokameralar, tovushli kartala
italarini qo’llaganda, videokonf
iliyati kuchli bo’lishi lozim. 
MS N
loqotni amalga oshirish mumkin. 
Lokal hisoblash tarmoqlari ularning as
topologi
Global tarmoqlar, ma’lumki, yirik shaharlar, mamlakat
o
000 na
a mo’ljallanadi. Bunday hajm LKT 10 Mbayt/s va undan 
imkonini beradi. Odatda LKT ishchi
uterlarni (fayl, print serverlari va boshqalar) o’zaro kabel b
ib
178

---

Lokal hisoblash tarmoqlari asosiy topologiyalari 
 
Lokal hisoblash tarmoqlarining topologiyasi deb tarmoqdagi kompyuterlar 
(yoki tugunlar, o`zellarning) ulanishining geometrik tuzilishiga aytiladi.
Tarmoq 
topologiyalari xilma xil usulda amalga oshirilishi mumkin, lekin ularning ichida 
uch xili keng miqyosda tarqalgan: aylanma, shinali va yuldo`zsimon. Tugun (o`zel) 
deb tarmoq ma’lumot uzatish muxitiga ulangan har qanday qurilmaga aytiladi. 
Topologiya tarmoq tugunlarining bir biri bilan ulanishini o’rtacha ko’rinishda 
ifodalaydi. Masalan, har qanday yopiq egri yoki siniq chiziq ko’rinishidagi tarmoq 
aylanmaga, yopiq bo’lmagan siniq chiziq esa shinali tarmoq topologiyasiga misol 
o’lishi mumkin. 
ashinish 
rayonini uzatish muxiti kabeli vositasida yopiq chiziq ko’rinishida ulanish orqali 
maxsus turiga mantiqiy aylanma tarmoq misol bo’la 
ladi va u bir qancha yuldo`zsimon topologiyalarning ulanishi orqali amalga 
lar serverga maxsus kommutatorlar orqali 
lanadilar. Ularni «xab» yoki HUB-kontsentratorlar deb ataladi. Ish stantsiyalari 
soni va ular orasidagi kabel o`zunligiga mos ravishda aktiv yoki passiv 
b
Aylanma topologiya tarmoq tugunlarini ulash va ma’lumotlar alm
ja
tashkil etishni nazarda tutadi. Bunda bir tugunning chiqishi ikkinchi tugunning 
kirishi bilan ulanadi. Ma’lumot aylana bo’yicha bir tugundan ikkinchisiga uzatiladi 
va har bir oraliq tugun yuborilgan ma’lumotlarni retranslyatsiya qilishni amalga 
oshiradi. Qabul qiluvchi tugun faqatgina uning o’ziga jo’natilgan 
ma’lumotlarnigina taniydi va qabul qilib oladi. 
Fayl server 
2-chi kompyuter 
1-chi kompyuter 
n-chi kompyuter 
Katta miqyosdagi tarmoqlar uchun aylanma topologiya juda ham mos tushadi, 
chunki birinchidan unda markaziy tugun yoki markaziy boshqaruvchi qurilma 
yo’q, bu esa uning ishonchliligini yana ham oshiradi. Ikkinchidan, ma’lumotlarni 
retranslyatsiya qilish imkoniyati tufayli unda har qanday turdagi kabellarni ishlata 
olish mumkin. 
Aylanma topologiyaning
o
oshiriladi. Alohida yuldo`zsimon tarmoq
u
179

---

kontsentratorlar ishlatiladi. 
Aktiv kontsentratorlar 4 dan 16 tagacha ish stantsiyalarini ulash uchun 
mo’ljallangan kuchaytirgichga ega bo’ladilar. Passiv kontsentratorlar esa eng ko’pi 
bilan uchta ish stantsiyalariga mo’ljallangan tarmoqlovchi qurilma bo’lib xizmat 
qiladilar. Bunday tarmoqdagi tugunlarning ketma-ket ishlashi uning tezligini 
kamaytiradi va biror bir tugunning ishdan chiqishi umumiy ma’lumot uzatish 
rayonini izdan chiqarmasligi uchun maxsus choralar ko’rishni talab qiladi. 
agi 
eng 
oddiy 
pologiyalardan biri bo’lib xizmat qiladi. Unda ma’lumot uzatuvchi muxit sifatida 
artirish hamda xilma 
bo’ladi. Barcha 
oqdagi 
ja
Shinali 
topologiya 
tarmoq 
topologiyalari 
orasid
to
koaksil kabel xizmat qiladi. Ma’lumotlar tarmoqning ma’lumot uzatuvchi 
tugunidan ikki tomonga qarab tarqalib ketadi. Oraliq tugunchalar kelgan 
ma’lumotlarni qayta uzatmaydilar. Ma’lumotlar barcha tugunlarga keladi, ammo 
ma’lumotni ularning barchasi emas, balki uzatilgan ma’lumotda adresi borlarigina 
qabul qiladilar. Xizmat ko’rsatish usuli esa parallel ravishda amalga oshiriladi. 
Fayl server 
Ish stantsiyasi 
Ish stantsiyasi 
Ish stantsiyasi 
Ish stantsiyasi 
Ish stantsiyasi 
l esa lokal hisoblash tarmog’ining katta tezlik bilan ishlashini 
Bu usu
’min
ta
lab beradi. Tarmoqni kengaytirish, kattalashtirish, o’zg
xil sistemalarga moslashtirish ancha qulay. Undan tashqari shinali topologiya 
asosida tashkil qilingan tarmoq alohida tugunlarda ruy berishi mumkin bo’lgan 
nosozliklarga nisbatan ancha chidamli bo’ladi. Bunday turdagi tarmoqlar hozirgi 
paytda juda keng miqyosda tarqalgan. Shinali tarmoqlarning kamchiliklariga 
ularning faqatgina qisqa masofalardagina tashkil qilinishi mumkinligini hamda bir 
tarmoq chegarasida xilma xil turdagi kabellar ishlatilishining mumkin emasligini 
kiritish mumkin. 
Yuldo`zsimon topologiyali tarmoqlar markaziy qurilma yoki tugun (o`zel) 
kontseptsiyasiga asoslangan bo’lib, unda barcha tarmoq periferiya (tashqi) 
ositalarining ulanishi amalga oshiriladi. Har bir periferiya vositasi markaziy
v
qurilmaga o’zining alohida aloqa kanali orqali ulangan
a’lumotlar markaziy qurilma orqali uzatiladi. Markaziy qurilma esa tarm
m
ma’lumot oqimlarini qaytadan uzatishni, marshrutlashtirishni va ularni qaytadan 
retranslyatsiya qilishni amalga oshiradi. Yuldo`zsimon topologiya lokal hisoblash 
tarmog’i tugunlarining o’zaro muloqotini ancha osonlashtiradi va oddiyroq tarmoq 
180

---

adapterlaridan foydalanishga imkon yaratadi. Lekin shuning bilan bir vaqtda 
yuldo`zsimon topologiyali kompyuter tarmog’ining ishonchliligi va ishlash 
imkoniyatlari to’liq ravishda markaziy qurilmaga bog’liq bo’ladi va u orqali 
aniqlanadi. Bunday turdagi tarmoqlarning topologiyasini sxematik ravishda 
quyidagicha tasvirlashimiz mumkin
: 
ig’iga parallel bog’lanadi. Bunday shinalarni boshqarish ham alohida, 
am markazlashgan bo’lishi mumkin. Markazlashgan boshqaruvda tarmoqqa 
maxsu
boshqari
a kompyuterlar bir xil maqomga ega, 
ular m
2. 
bog’lana
Xabarni 
davom etaveradi.