’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat univerteti

1-MAVZU: MA’NAVIYATSHUNOSLIK FANI PREDMETI. MA’NAVIYATNING JAMIYAT HAYOTIDAGI O’RNI.
Reja:

1. 
   Ma’naviyat tushunchasi: moxiyati, mazmuni, tuzilmasi, namoyon bo’lish shakllari.
   
2. 
   Ma’naviyatning vujudga kelishi (genezisi) va dastlabki rivojlanish davri.
   
3. 
   Ma’naviyat va jamiyat hayoti.
   

Ma’naviyat nima, degan savolga ilmiy, siyosiy, publitsistik adabiyotlarda turlicha yondashuvlar asosida har xil fikrlar bildiriladi. Qayd etish lozimki, G‘arbda ma’naviyat tushunchasi alohida o‘rganilmaydi. U barqaror mazmunga ega bo‘lgan ilmiy tushuncha sifatida G‘arbda mavjud emas. Lekin biz ma’naviyat deb ataydigan hodisa, yaxlit holda bo‘lmasada, falsafa, etika, sotsiologiya psixologiya, semiotika, kulturologiya, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, san’atshunoslik kabi fanlar doirasida har xil ilmiy usullar yordamida tadqiq etiladi. Ma’naviyat tushunchasi o‘rniga ijtimoiy ong, ijtimoiy psixologiya, intellektual madaniyat, axloq va shu kabi har xil atamalar qo‘llaniladi. Ma’naviy madaniyat deganda, G‘arbda ko‘proq diniy madaniyat, cherkov faoliyati tushuniladi. SHuningdek, G‘arbda spiritualizm (spiriti - «ruhiy», «ma’naviy» mazmunni bildiradi) degan amaliyot bor. Spiritualizm o‘lgan kishi ruhini chorlab, u bilan muloqot qilishni anglatadi. Shu sababdan biz qo‘llaydigan ma’naviy madaniyat atamasini ayrim g‘arb tillariga aynan lug‘aviy mazmuniga qarab «spiritual madaniyat» deb o‘girish mumkin emas. Uni zarur hollarda, axloqiy va intellektual madaniyat deb o‘girish urf bo‘lgan. Ma’naviyat atamasi, to‘liq ishonch bilan aytish joizki, islom mamlakatlarida, yana aniqrog‘i, ko‘proq O‘zbekistonda tarqalgan atama. Hatto bizga qo‘shni Tojikistonda ma’naviyat atamasiga nisbatan uning boshqa sinonimi - «ruhoniyat» ko‘proq qo‘llaniladi.

Ma’naviyat arabcha ma’ni (ma’no) so‘zidan, u esa «a’no» o‘zagidan yasalgan deb hisoblanadi. A’no - birlamchi, tub mohiyat mazmunini anglatadi. «Ma’naviya» arab tilida juda ko‘p mazmunga ega tushuncha. Lug‘atlarda uning 8-10 tagacha mazmuni qayd etilgan. Uning arabchadan kelib chiqqaniga, arabcha o‘zakdan yasalganiga shubha yo‘q. Lekin atamaning bugungi mazmuni shakllanishiga juda ko‘p ijtimoiy-madaniy va lisoniy omillar ta’sir ko‘rsatgan. Jumladan, boshqa tillar va madaniyatlar. Faraz qilish mumkinki, ma’naviyat atamasi shakllanishiga «ma’ni» bilan bir qatorda sanskrit tilida mavjud bo‘lgan «ma’nas» tushunchasi ham ta’sir ko‘rsatgan. Atamaning ushbu shaklda tarqalishiga tasavvuf ilmi, xususan, Jaloliddin Rumiyning «Masnaviyi ma’naviy» asari katta ta’sir ko‘rsatgan bo‘lish ehtimoli yuqori.
Ilmiy adabiyotlarda ma’naviyatga nisbatan mavjud qarashlarni tahlil qilsak yoki nazariyalar, ta’limotlarning umumiy ilmiy usulidan kelib chiqib, qanday bo‘lishi mumkinligini faraz qilsak, juda qiziqarli va o‘ta rang-barang, ayrim hollarda bir-birini to‘liq inkor qiluvchi mulohazalarni ko‘ramiz. Ularning ba’zilari falsafa, tarix, tilshunoslik, adabiyot va san’at ma’lumotlariga, xulosalariga tayangan va izchil ratsionalistik bo‘lsa, ba’zilarida noilmiy va irratsional unsurlar, dalillar, farazlar, vulgar talqinlar uchrab qoladi. Bunga misol qilib freydizmni, umuman, psixoanalizni ko‘rsatish mumkin. Ayrim olimlar ma’naviyatga diniy-mistik nuqtai nazardan yondashadilar. U inson mutlaqo tushuntirishdan ojiz, ilohiy inoyat, «qalb ko‘zi» bilan ko‘rilgan haqiqat, g‘oyibdan insonga ko‘rsatilgan hidoyat, yo‘l, ishora, ko‘ngilga solingan ijod va faoliyat, botiniy ilmlar, nozik va ilohiy his-tuyg‘ular va h.k. deb tushuntiriladi.
An’anaviy diniy-mistik qarashlar zamon ta’sirida o‘zgarib, yangi ko‘rinishlar kasb etmokda. Bugun har xil monterik qarashlar, kosmos (koinot) yuborayotgan kodlashtirilgan belgilar, timsollar, ramzlar, salbiy va ijobiy energetika va shunga o‘xshash qarashlar ham jamiyatning ma’naviyat, ma’naviy hayot to‘g‘risidagi tasavvurlari va qarashlarida aks etmoqda.
Jamiyat rivojlanishi yangi axborot-telekommunikatsiya texnologiyalari, internet va kompyuterlar, AKTlar (axborot kommunikatsiya texnologiyalari) yaratgan virtual voqelik, ommaviy madaniyat jamiyat ma’naviy hayotini, odamlar dunyoqarashimi ancha o‘zgartirib yubordi. Inson hozirgi jamiyatda juda ziddiyatli, chalkash ta’sirlar ostida qoldi. Shu sababdan ma’naviyatga insonning asl tabiatidan, autentligidan kelib chiqib yondashish, ya’ni ekzistensialistik yondashuv dolzarblik kasb etmoqda. Ammo bir narsani nazarda tutish kerakki, ekzistensializmning ontologik qarashlari, bilish nazariyasi, jamiyat va inson to‘g‘risidagi fikrlari, xulosalari yaxlit va izchil ta’limot emas. Lekin ekzistensializmning inson autentligi to‘g‘risidagi fikrini deyarli barcha ijtimoiy va gumanitar fanlar foydali, ilmiy samarador usul sifatida tan olgan. Ekzistensializmdagi eng yaxshi jihatlarni olib, boshqa falsafiy va ilmiy usullar bilan birlashtirish maqsadga muvofiq.
Ma’naviyat tushunchasiga qaytamiz. Ayrim mualliflar, yuqorida aytilganidek, ma’naviyatning mohiyatini ilohiy deb talqin qilmoqdalar. Ular to‘liq diniy-mistik nuqtai nazarga o‘tib ketmasada, diniy yondashuv tarafdoridir. Ma’naviyatni ular ongning to‘liq tushuntirib berish mumkin bo‘lmagan sirli jihatlari, insonning ruhiy kuchi, undagi tug‘ma diyonat, vijdon, iymon, Xudo insonning ko‘ngliga solgan ijtimoiy va ijodiy moyillik, intilish, deb talqin qiladilar. Bu qarashlarga muvofik ma’naviyat ilohiy yoki tabiiylikdan ustun hodisadir.
Ilohiy hodisalar, abadul abad o‘zgarishsiz, mutlaq bo‘ladi, faqat ularni tushunish, idrok etishgina o‘zgarishi mumkin. Ma’naviyat haqida gapirganda esa, biz uning yuksalishi, aksariyat qadriyatlarning yangilanishi yoki, aksincha, tanazzuli, qashshoqlanishini, o‘zgarishini, nisbiyligini ta’kidlaymiz. SHubhasiz, zardushtiylik negizida shakllangan uzoq ajdodlarimiz ma’naviyatidan islom negizida vujudga kelgan ota-bobolarimiz ma’naviyati keskin farq qiladi. Xalqimizning bugungi kundagi ma’naviyati zamonaviy qadriyatlar va mustaqillik ta’sirida nafaqat o‘rta asrlardagi, hatto, sotsializm davridagi ma’naviyatidan ajralib turadi. Zero, I. Karimov ta’kidlaganidek: «Ma’naviyat uzluksiz harakatdagi jarayondir. Fikr, tafakkur, his-tuyg‘u tinim bilmaganidek, ularning mahsuli o‘laroq ma’naviyat ham doimo o‘zgarish va yangilanishda bo‘ladi»¹. Fanda masala ilohiy hodisa sifatida qo‘yilishi mumkin emas. CHunki fanning vazifasi tadqiq etadigan xodisalarni tekshirish, tahlil qilish, umumlashtirish va mazmun-mohiyatini, nazariyasi va amaliy qo‘llanishini, rivojlanish qonuniyatlarini tushuntirishdan iborat. Balki fan bu jarayonda xatolarga yo‘l qo‘yar, adashar, noto‘g‘ri talqin qilar, ammo u doimo mantiqqa asoslanadi, tahlildan, talqindan, tushuntirishdan, xulosa qilishdan qochmaydi. Ilohiy hodisalar fanning emas, dinning, ilohiyot ilmining obekti bo‘lishi mumkin. Fanning obektini esa tabiiy, ijtimoiy va ruhiy-intellektual hodisalar tashkil etadi. Fan o‘rganayotgan hodisaga his-hayajondan, hayoliy orzu-istaklardan, subektiv xohishdan kelib chiqib emas, balki xolis va ratsional, aniq ilmiy dalillarga tayangan holda yondashadi.
Chop etilayotgan ba’zi kitoblarda ma’naviyat ba’zan ongning, ba’zan axloq va e’tiqodning, ko‘pincha ma’naviy madaniyatning sinonimi, ma’nodoshi, ba’zan hatto ularning hammasini ifodalaydigan yig‘ma tushuncha sifatida ishlatiladi. “Ma’naviyat jamiyat taraqqiyoti jarayonida shakllangan madaniyatning insoniyat, shaxs ongida ifodalanishidir. Madaniyat mazmun jihatdan nihoyatda keng bo‘lib, har bir tarixiy davridagi ma’naviyat uning barcha tomonlarini qamrab ololmaydi”², - deb hisoblaydi E. Yusupov. Ko‘rinib turibdiki, ma’naviyat bu erda ongning madaniyatni aks ettirishiga ko‘ra, mazmun jihatdan nisbatan ajralib turadigan bir bo‘lagi, ideal hodisa deb to‘g‘ri, ammo biroz torroq talqin qilinmoqda. Sovet davrida bitilgan falsafiy va kulturologik asarlarda doimo «ma’naviy hayot» va «ma’naviy dunyo» haqida so‘z yuritilgan. Ammo bu tushunchalar doirasida «ma’naviyat» alohida tahlil etilmagan. Rus olimlari haligacha bu an’anani davom ettirib kelmoqdalar.
O‘zbekistonda mustaqil taraqqiyotning ma’naviy omillarini mustahkamlash, ulardan samarali foydalanish zaruriyati ma’naviyat tushunchasini har tomonlama tahlil etishni taqozo etadi. Ma’naviyat faqat insonga, jamiyatga xos. Lekin u ilohiy yoki gayritabiiy hodisa emas, balki ijtimoiy hodisadir. U inson faoliyati bilan bog‘liq. Tabiatda ma’naviyat yo‘q. Biz hayvonot dunyosi turlari, xillari, nasli va boshqa belgilariga qarab ularni odobli va diyonatli, nozik didli, xudojo‘y yoki kufr botqog‘iga botgan va h.k. deya olmaymiz. Masalan, odobli, vijdonli yoki tarbiya ko‘rmagan, vijdonsiz bo‘ri degan ibora mutlaqo ma’nisiz (ba’zan ramziy yoki hajviy mazmunda ishlatilishi mumkin). Tabiat uyg‘unlik va ichki simmetriyaga asoslangan bo‘lsa-da, u ma’naviyatning sub’ekti emas. Ammo tabiat ma’naviyatning ob’ektidir. Tabiatdagi mavjud go‘zallik, uyg‘unlik san’at asarida aks etishi (rassom, bastakor, shoir, yozuvchi asarlari, foto-, tele-, kinotas-virlarda va h.k.), alohida kishining yoki ekskursiyachi guruhning zavq-shavq olish manbaiga aylanishi mumkin. San’at tabiatdan zavqlanish va unga taqlid qilishdan boshlanadi.
Zavq-shavq inson hissiyoti va aqlidan tug‘iladi. Shu sababdan ma’naviyatda doimo sub’ektivlik bor. Inson ongi-shuuridan o‘tmagan, inson va jamiyat tomonidan anglab olinmagan hodisa ma’naviyat bo‘lolmaydi. Shu sababdan ijtimoiy hodisa sifatida ma’naviyat, birinchi galda, moddiy emas, balki ideal hodisadir. U barqaror insoniy tuyg‘ular, tushunchalar, baholar, me’yorlar va ideallar - qadriyatlar tizimidir. Lekin inson va jamiyat hayotida moddiy va ideal hodisalar bir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi, ular qarama-qarshiliklar birligini tashkil etadi. Moddiy hodisalar anglab olinishi jarayonida ideallashadi, sub’ektivlashadi, ya’ni inson (jamiyat) ongining bir bo‘lagiga aylanadi, Aksincha, inson ongi, bilimlari uning xulqida, faoliyatida, mehnatida moddiylashadi, ob’ektivlashadi. Ma’naviyat ob’ektivlik va sub’ektivlik birligidir. Masalan, Alisher Navoiy asarlari o‘z ob’ektiv mazmuniga va shakliga ega. U biror shaxsning yoki davrning xohish-istagiga, didiga, tuyg‘ulariga, siyosiy qarashlariga bog‘liq emas. Bu ularning ob’ektiv jihati, ammo har bir kishi, har bir tarixiy davr Navoiy asarlarini o‘zicha talqin qiladi va tushunadi. Boshqacha aytganda, Alisher Navoiy ijodidan bahra olish, ko‘ngil mulkiga aylantirish doimo sub’ektiv tarzda kechadi.
Inson ma’naviyati bilan hayvondan, jamiyat esa tabiatdan farq qiladi, deyish juda o‘rinlidir. Agar moddiy ishlab chiqarishda va moddiy ne’matlarni iste’mol qilishda insonning ijtimoiy-biologik mavjudot sifatidagi mohiyati namoyon bo‘lsa, ma’naviyatda (ma’naviy ne’matlarni yaratishda va ulardan foydalanishda, ma’naviy faoliyatda) insonning ijtimoiy-madaniy mavjudot sifatidagi mohiyati ro‘yobga chiqadi.
Ma’naviyat insonning ijtimoiy-madaniy mavju-dot sifatidagi mohiyatidir, ya’ni insonning ezgulik, mehr-muruvvat, adolat, to‘g‘rilik, vijdon, or-nomus, vatanparvarlik, go‘zallikni sevish, undan zavqlanish, yovuzlikka nafrat, iroda, matonat va shu kabi ko‘plab asl insoniy xislatlari va fazilatlarining uzviy birlik, mushtaraklik kasb etgan tizimidir hamda ularni yaratish jarayonidir. Ushbu xislat va fazilatlar hayvonot uchun xos emas. Ammo ularning muqobillari - axloqsizlik, g‘araz, hasad va hokazolar ham hayvonlarda uchramaydi. Keyingilar ma’naviyatga emas, balki ma’naviyatsizlikka aloqador. Demak, ma’naviyat bu shunchaki insonga xos belgilar yig‘indisi emas, balki ijobiy xislatlar, fazilatlar majmuidir. «Inson ongli faoliyatining, tafakkur salohiyatining har qanday shakli ma’naviyat bo‘la olmaydi. Inson ruhiy olamidagi muayyan ijobiy ijtimoiy ahamiyat kasb eta oladigan fazilatlargina ma’naviyat deb ataladi»³
Insoniy fazilatlar jamiyatda tarixan shakllanadi. Ular ijtimoiy taraqqiyotning mahsuli. Kishilar o‘rtasidagi turli munosabatlarni anglash, ularni baholash, qo‘llab-quvvatlash, rag‘batlantirish yoki, aksincha, qoralash, cheklash, bartaraf etishga intilish zarurati turli axloqiy (keyinchalik huquqiy ham), estetik, diniy va boshqa me’yorlarni, urf-odat va marosimlarni yuzaga keltiradi. Ular qadriyat darajasiga ko‘tariladi. Qadriyat insonga, jamiyatga foyda keltiradigan, ularni yuksaltiradigan ijtimoiy baholar, me’yorlar va ideallarning umumiy atamasi va ob’ektivlashgan voqeligi hamda badiiy, ilmiy asar, obidalar yoxud udum, marosim, axloq va h.k.
Qadriyatlarni o‘zlashtirish jarayonida kishida insoniy fazilatlar qaror topadi. Insoniy fazilatlar, shunday qilib, ijtimoiy munosabatlarning (shu jumladan, tabiatga munosabatning) inson ongi va faoliyatida o‘zlashtirilgan qadriyat sifatida zohir bo‘lishidir. Boshqacha aytganda, insoniy fazilatlar va ularning majmui - ma’naviyat ijtimoiy qadriyatlarning mushtaraklashgan ifodasidir. Qadriyatlarni o‘zlashtirish insonning qay darajada ma’naviy shaxsga aylanganini ko‘rsatadi, unga ichki kuch, iroda, e’tiqod, ijtimoiy ideal bag‘ishlaydi. Shularni nazarda tutib Islom Karimov: «Ma’naviyat insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir», deya e’tirof etgan⁴.
Ma’naviyat insoniy fazilatlar bilan birga, «ma’naviy madaniyat» deb atalmish dunyoviy ilm-fan, falsafa, axloq, huquq, adabiyot va san’at, xalq ta’limi, ommaviy axborot vositalari, urf-odatlar, an’analar hamda din va diniy amaliyot - ibodat, taqvo, diniy marosimlar va hokazo, diniy adabiyot, diniy san’at kabi boshqa ko‘plab tarixiy va zamonaviy qadriyatlarni qamrab oladi. Insonning hayotga munosabati rivojlanishi jarayonida uning ongi, ayniqsa, ilmiy, falsafiy, diniy tasavvurlari boyib boradi, o‘zgaradi. Shu boisdan turli tarixiy davrlarda yashagan kishilarning qarashlari, ijtimoiy baholari va mo‘ljallari, qadriyatlari o‘zaro farq qiladi.
Ong to‘laligicha ma’naviyatga kirmaydi, chunki unda o‘zgaruvchan, muvaqqat, tasodifiy holatlar ko‘p uchraydi. Ongga o‘tkinchi kayfiyatlar, ehtiroslar, turli tushunchalar, noxolis va xato baholar katta ta’sir ko‘rsatadi. Ma’naviyat esa bir zumda o‘zgarib qolmaydi. U chuqur tarixiy, madaniy ildizlarga ega. To‘g‘ri, unga ham sobit, barqaror tuyg‘ular, or-nomus, milliy g‘urur va iftixorga oid his-hayajon va ehtiroslar ta’sir ko‘rsatadi. Ammo ular o‘tkinchi emas. Ongning yuqori darajasi - tafakkurga oid unsurlarning ham vaqt sinovidan o‘tgan ko‘pchilik tomonidan tan olingan barqaror, sobitlari (to‘g‘ri yoki xatoligidan qat’i nazar) ma’naviyatni tashkil etadi. Demak, ma’naviyat ongning mohiyatli mazmuni yoki ongdagi mohiyatlilikdir. Ushbu jihatdan ma’naviyat ong kabi ideal hodisadir, ammo ilohiy hodisa emas.
Ideal hodisa sifatida ma’naviyatda, eng avvalo, insoniy his-tuyg‘ular, kechinmalar, aniq obrazli tasavvurlar ajralib turadi. Uyat, ibo, hayo, halollik kabi oddiy tuyg‘ulardan to ezgulik, go‘zallik, adolat, vijdon azobi va amri, zavq-shavq, vatanparvarlik, fidoyilik kabi murakkab tuyg‘ulargacha inson ma’naviy ongining birlamchi darajasini tashkil etadi. Ma’naviy ongning ikkinchi - yuqori darajasiga tushunchalar, g‘oyalar, baholar, did, qarashlar, nazariyalar, ta’limotlar, ideal kiradi. Ular tuyg‘ular kabi axloqiy, estetik, siyosiy, huquqiy, diniy, falsafiy karashlarni ifodalaydi. Faqat tuyg‘ulardan farqli, insonning hissiy munosabatlarini emas, balki aqliy-intellektual munosabatini ifodalaydi. Ular jamiyatning qadriyatlar tizimini tashkil etadi.
Tuyg‘ular va tushunchalar o‘rtasida o‘tib bo‘lmas jarlik yo‘q. Inson o‘z his-tuyg‘ulari to‘g‘risida fikr-mulohaza yuritib, uni anglab olishga, baholashga intilsa, u tushunchalar olamiga o‘tadi. Ezgulik va go‘zallik ham tuyg‘u sifatida, ham tushuncha va ideal sifatida namoyon bo‘ladi. Birinchi holatda inson o‘ylab o‘tirmaydi, ob’ekt unda bevosita his-hayajon uyg‘otadi. Ikkinchi holatda u haqda mulohaza yuritadi, tahlil qiladi. Masalan, kimningdir xulqidan, qilgan ishidan xafa bo‘lgan, jahli chiqqan kishidan sababini so‘rasangiz, u o‘sha kishi xatti-harakatining qaysi jihatlari axloqiy yoki boshqa ijtimoiy me’yorlarga mos kelmasligini, qanday xatoga yo‘l qo‘yganini yoki bilib turib g‘irromlik, surbetlik qilganini aytadi.
Ideallik ma’naviyatning mohiyatini to‘liq ochmaydi: ideallik ma’naviyatning faqat birlamchi mavjudlik shaklidir. Materialistik yondashuvga binoan: «Ongda mustaqil mavjudlik yo‘q. U faqat miyaning ob’ektga nisbatan funksiyasi sifatidagina mavjud. Ongning o‘ziga xosligi shundaki, u qandaydir sub’ektiv, ideal narsadir. U o‘zining moddiy substratlariga - miya va in’ikos ob’ektiga - munosabatidan tashqari mustaqil mavjudlikka ega emas»⁵.
Ma’naviyat esa masalaga hatto materialistik yondashganda ham, mustaqil - xulq-atvorda, faoliyatda, ijodda predmetlashgan, adabiyot, san’at asarlariga, ilmiy kashfiyotlarga, urf-odatlarga, marosimlarga, an’analarga aylangan madaniy merosda mavjudlikka egadir. Ma’naviyat, avvalo, madaniyat orqali mustaqil mavjudligini namoyon etadi. U, shuningdek, iroda (shaxs va millat irodasi), ijtimoiy-siyosiy va axloqiy muhitni kamrab oladi. Bu haqda keyinroq to‘xtalamiz. Hozircha ma’naviyat va ong munosabatlari to‘g‘risidagi fikrni davom ettiramiz.
Ma’naviyat jamiyatda qaror tolgan etakchi g‘oyalarga hamda kishilarning dunyoqarashiga, e’tiqodiga bog‘liq. Haqiqatan, ma’naviyat ongdagi tasodifiy, ikkinchi darajali, vaqtinchalik holat bo‘lishi mumkin emas. U barqaror, mustahkam e’tiqodga aylangan, qadriyat darajasiga ko‘tarilgan bo‘lib, jamiyatdagi munosabatlarni va inson xatti-harakatini tartibga solishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. E’tiqodsiz ma’naviyat bo‘lmaydi. E’tiqod ma’naviyatning eng asosiy ustunlaridan biridir. U ma’naviyatga mushtaraklik va jipslik bag‘ishlaydi. Uning turli tarkibiy qismlarini o‘zaro birlashtiradi va ma’naviyatni amaliyotga bog‘laydi. E’tiqod ma’naviyatning mohiyatini ochib beruvchi tushunchalardan biridir.
Ma’naviy ong ikki darajali hodisa dedik. Birlamchi daraja - uyat, hayo, minnatdorlik, mehr, qahr-g‘azab, xursandlik, g‘am-qayg‘u, oshuftalik, muhabbat, do‘stlik, vijdon, go‘zallik, zavq-shavq va shu kabi tuyg‘ular, kechinmalar yoki ma’naviyatning poydevorini tashkil etuvchi ko‘ngil dunyosidir. Uni inson mohiyati yoki ruhoniyati, yoki qalb, dil ham deydilar Lekin inson faqat tuyg‘ulari bilangina yashamaydi. U ko‘rgan, boshdan kechirganlarini o‘zicha tahlil qiladi, ularga baho beradi, tushunchalar va nazariy qarashlar tizimi orqali umumlashtiradi, maksad-muddaolari, jamiyat qadriyatlari va talablari bilan bog‘laydi. Tushunchalar, baholar, qarashlar, ideallar insonning aqliy faoliyati mahsullaridir. Uni aql, fikrlar dunyosi (tafakkur) deb ataydilar. Shunday qilib, ma’naviy ong ko‘ngil va aql dunyosidan - ruhoniyat va tafakkurdan iborat. Ko‘ngil va aqlni bir-biridan ajratish, qarama-qarshi qo‘yish xatodir. Chunki ular, magnit qutblaridek, qarama-qarshiliklar birligidir. Bir qutbli magnit bo‘lmaganidek, faqat tuyg‘ulardan (ko‘ngildan) yoki aqldan tashkil topgan, turli nazariy fikrlardan iborat ma’naviyat bo‘lmaydi.