Zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalari vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI 
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI 
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 
QARSHI FILIALI 
 
 
 
1-BOSQICH TT 11-23 (S) GURUH TALABASI 
KENJAYEV SANJAR QAXRAMON OG
’
LINING 
 
 
“FIZIKA” fanidan 
MUSTAQIL ISHI 2 
 
Bajardi: 
KENJAYEV S. 
 
 
 
 
 
 
QARSHI – 2023 

---

2-Mustaqil ish 
Reja 
1.
Gaz molekulalarining o‘rtacha to‘qnashish soni va o‘rtacha erkin 
yugurish yo’li. 
2.
Barometrik formula 
3.
Gazlarda elektr toki 

---

Тartibsiz harakatdagi gaz molekulalari doimo bir- biri bilan to`qnashib 
turadi. Molekulalarning ikkita ketma-ket urilishlari orasida bosib o`tgan masofasi 
erkin yo`l uzunligi deyiladi. Erkin yo`l uzunliklari

1,

2,

3, turlicha 
bo`lganliklari uchun biz faqat molekulalar o`rtacha erkin yo`li uzunligini ya’ni 

ni 
hisoblashimiz mumkin. 

tezlik bilan harakatlanayotgan r radiusli molekulani olib 
ko`raylik. Molekula o`z yo`lida markazlari harakat to`g`ri chizig`idan 2r dan katta 
bo`lmagan masofada yotuvchi molekulalarga tegib o`tadi. Demak molekula vaqt 
birligida radiusi R=2r va 

uzunligi son jixatdan molekulaning 

tezligiga teng 
bo`lgan silindr ichida markazlari joylashgan z dona molekulaning barchasiga tegib 
o`tadi. Bunday silindr ichidagi molekulalar soni z=n0V=

R 2 

n0=

R 2

n0 (1) 
molekulalarning vaqt birligidagi o`rtacha to`qnashishlar soni z=4

r 2

n0 (2) Agar 
boshqa molekulalar ham harakatlanadi deb qaralsa z=4 0 2 2r n 


(3) Molekula 
erkin yo`lining o`rtacha uzunligi 

0 2 0 2 4 2 1 4 2 r n r n z 












(4) n0=p/kT bo`lgani (4) ifodadan 


1/r ekanini, ya’ni 

-bosimga teskari 
proporsional ekanligi ko`rinib turibdi. 
Muvozanat holatda turgan gaz molekulalari agar gazga hech qanday tashqi 
kuchlar maydoni ta’sir etmayotgan bo`lsa, o`zaro to`qnashib turadi. Har bir 
to`qnashish jarayonida, energiya almashinuvi tufayli, molekula o`z tezligini ham 
miqdori bo`yicha, ham yo`nalishi bo`yicha o`zgartiradi. Maksvell extimollik 
nazariyasidan foydalanib 1859 yilda gaz molekulalarining tezlikka qarab 
taqsimlanish qonunini aniqladi, uning fikricha: 1. Тezliklar ichida extimolligi eng 
katta bo`lgan shunday 

e tezlik mavjudki, ko`pchilik molekulalar unga yaqin 
bo`lgan tezliklarda harakatlanadi. Тezligi 

e dan juda katta va juda kichik bo`lgan 
molekulalar oz miqdorni tashkil etadi. 2. Harakat tartibsiz bo`lgani uchun aniq bir 
tezlikda harakatlanayotgan molekulalar sonini hisoblab bo`lmaydi. Lekin ma’lum 

, 

+ d

oraliqdagi tezlikda harakatlanayotgan molekulalar sonini hisoblash mumkin. 
Buning uchun Maksvell nisbiy tezlikdan foydalanadi. Nisbiy tezlik u deb 

oniy 
tezlikni extimolligi eng katta bo`lgan 

e tezlikka nisbatiga aytiladi, Ya’ni U=

/

e 
(3)
Maksvell taqsimotiga asosan 

, 

+ d

oraliqdagi tezlikka ega bo`lgan 

---

molekulalar soni dn=4nu2 e -u du/

(4) bunda n- ideal gaz molekulalarining 
umumiy soni, f(

)=dn/nd

- molekulalarning taqsimot funksiyasi. f(

) ning 
molekulalar oniy tezligiga bog`liqligini grafik ravishda ifodalasak 1-rasmdagidek 
ko`rinishdagi bog`lanishni olamiz. Molekulalar taqsimotining Maksvell qonunidan 
gaz holati uch hil tezlik bilan xarakterlanishi kelib chiqadi. 1. Eng katta extimolli 
tezlik 



RT RT э 1,41 2 


f(

) 

e d

kv 

2. O`rtacha arifmetik tezlik. 



RT RT 1,60 8 



3. O`rtacha kvadratik tezlik 



RT RT кв 1,73 3 


50 bu 
formulalari taqqoslasak, 

kv




e ekani ko`rinib turibdi. Masalan, 00 S haroratda 
kislorod molekulalari uchun 

kv= 460 m/s, 

= 423 m/s, va 

e=377 m/s qiymatga 
ega bo`ladi. Barometrik formula. Atmosferadagi gaz molekulalariga bir tomondan 
yerning tortishish kuchi ta’sir etsa, ikkinchi tomondan tartibsiz harakatdagi 
molekulalarning bosim kuchi ta’sir etadi. Bu ikki kuch atmosferada gaz 
molekulalarining ma’lum tartibda joylashishiga olib kelgan. Yerga yaqin joyda 
atmosfera zichligi katta bo`lib yerdan uzoqlashgan sari zichlik siyraklashib boradi. 
Atmosfera bosimini balandlik bo`yicha o`zgarishini ifodalovchi formulani keltirib 
chiqarish uchun atmosferada ixtiyoriy dh qatlam ajratib olamiz. Biror h 
balandlikdagi atmosfera bosimini p deb, h+dh balandlikdagi bosimi esa p+dp 
bo`lsin. dh qatlamning yuzasi S bo`lib uning ichida bir xil m massali n ta molekula 
joylashgan bo`lsin. S dh Bu xajmdagi molekulalarga ta’sir etuvchi bosim kuchlari 
va molekulalarning og`irlik kuchi tenglashsa qatlam muvozanat holatida bo`ladi. 
Muvozanat holat uchun quyidagi tenglama o`rinli (p+ dp) S +P =ps (3) 1 ta 
molekulani og`irlik kuchi P=mg bo`lsa n ta molekulani og`irlik kuchi P=nmg (4) (2) 
ifodadan n0=p/kT, ma’lumki n0=n/Sdh u holda P og`irlik kuchi uchun quyidagiga 
ega bo`lamiz. P=n

mg= n0sdhmg (5) Buni e’tiborga olib (3) dan quyidagini hosil 
qilamiz. (p+dp)s+ n0s 

mgdh=ps bundan dp=- n0mgdh yoki dp=-p/kT mgdh buni 
boshqacha yozaylik dp/p=-mg/kT dh (6) Agar Yer sirtidagi ya’ni h=0 dagi atmosfera 
bosimini r0 deb belgilab biror h balandlikdagi bosimini h desak dp/p=-mg/kT dh 
bundan lnp/p0=-mgh/kT yoki p/p0=e -mgh/kT bundan p=p0 e -mgh/kT (7) Bu 

---

atmosfera bosimining balandlik bo`yicha o`zgarishini ifodalovchi tenglama bo`lib 
barometrik formula deyiladi. 
Тartibsiz harakatdagi gaz molekulalari doimo bir- biri bilan to`qnashib 
turadi. Molekulalarning ikkita ketma-ket urilishlari orasida bosib o`tgan masofasi 
erkin yo`l uzunligi deyiladi. Erkin yo`l uzunliklari

1,

2,

3, turlicha 
bo`lganliklari uchun biz faqat molekulalar o`rtacha erkin yo`li uzunligini ya’ni 

ni 
hisoblashimiz mumkin. 

tezlik bilan harakatlanayotgan r radiusli molekulani olib 
ko`raylik. Molekula o`z yo`lida markazlari harakat to`g`ri chizig`idan 2r dan katta 
bo`lmagan masofada yotuvchi molekulalarga tegib o`tadi. Demak molekula vaqt 
birligida radiusi R=2r va 

uzunligi son jixatdan molekulaning 

tezligiga teng 
bo`lgan silindr ichida markazlari joylashgan z dona molekulaning barchasiga tegib 
o`tadi. Bunday silindr ichidagi molekulalar soni z=n0V=

R 2 

n0=

R 2

n0 (1) 
molekulalarning vaqt birligidagi o`rtacha to`qnashishlar soni z=4

r 2

n0 (2) Agar 
boshqa molekulalar ham harakatlanadi deb qaralsa z=4 0 2 2r n 


(3) Molekula 
erkin yo`lining o`rtacha uzunligi 

0 2 0 2 4 2 1 4 2 r n r n z 












(4) n0=p/kT bo`lgani (4) ifodadan 


1/r ekanini, ya’ni 

-bosimga teskari 
proporsional ekanligi ko`rinib turibdi. 
Barometrik formula — ogʻirlik kuchi maydonidagi gaz (atmosfera) 
bosimining balandlikka qarab oʻzgarishini ifodalaydigan formula. Hamma 
balandliklarda 
temperatura 
birday hisoblanganda (izotermik hol): bunda: r — gaz 
bosimi, s — gazning molekulyar ogʻirligi, R — gaz doimiysi, g — ogʻirlik kuchi 
tezlanishi, T — mutloq temperatura. Barometrik formula balandlik ortib borgan sari 
gaz (atmosfera) bosimining kamayib borishini koʻrsatadi. Balandlik katta boʻlsa, 
temperaturani oʻzgarmas deb belgilaydi. 
Atmosferaning 
ayrim qatlamlarida 
temperatura A balandlikka qarab chiziqli oʻzgaradi. 
Samolyot qanday balandlikda uchayotganini koʻrsatuvchi 
asbob — 
altimetrning 
ishlash tarzi atmosfera bosimining balandlikka qarab oʻzgarib 
borishiga asoslangan. 

---

Gaz jumladn metal bug’lari ham normal holatda elektr neytral atom va 
molekulalardan iborat bo’lib, o’zlaridan elektr tokini o’tkazmaydi, faqatgina 
ionlashgan gazlarda o’tkazgich bo’la oladi. Gazning bu xususiyatini quyidagi sxema 
orqali kuzatish mumkin. 
Tokni o’lchash uchun zanjirga har galgidek sezgirligi yuqori darajada 
bo’lgan gal’vonometr ulanadi. Kondensator qoplamalari orasidagi havo bo’shlig’ida 
zanjir uzuk bo’lganligi uchun gal’vonometr tok ko’rsatmaydi. Qoplamalar orasiga 
yonib turgan gugurt cho’pni kiritsak alanga ionizator vazifasini bajaradi. Havo 
molekulalarining ionlashishi natijasida harakatchan zaryad tashuvchilar paydo 
bo’ladi. Gaz molekulalarining ionlashishi ul’trabinafsha 
va roentgen nurlari
, - 1 
- kvantlarelektron , proton va d- zarralar oqimi ta’sirida ham kuzatiladi. 
Ionlashgan gazda erkin elektronlar hamda musbat va manfiy ionlar harakatchan 
zaryadlar tashuvchi hisoblanadi. Kondensator qoplamalari orasidagi tashqi elektr 
maydon tasirida musbat ionlar manfiy zaryadli qoplama tomon manfiy ishorali 
ionlar va erkin elektronlar musbat zaryadli qoplama tomon harakatga keladi. 
Gazlardan elektr tokining o’tishi hodisasi gazlarning razryadlanishi deyiladi. 
Kuchlanishi qiymatlarida tashqi ionizator ta’siri yo’qotilsa ham 
razryadning davom etishiga mustaqil razryad deyiladi. Mustaqil razryadlar 4 xil 
bo’ladi. 
Yolqin, uchun, yoy va tok razryadlari. 
Yolqin razryadi siyraklashgan gazlarda kuzatiladi. Tok razryadi gazda 
faqat maydon kuchlanganligi juda yuqori bo’lgan elektrod uchliklari yaqinida sodir 
bo’ladi. Tok razryad gazlarni turli chang va iflos aralashmalardan tozalovchidir. 
Gazlardagi 
elektr 
zaryadsizlanishi gazning 
ionlanishi 
tufayli 
gaz 
muhitidan 
elektr toki 
o'tganda sodir 
bo'ladi. Bir necha omillarga qarab, tok ko'zga ko'rinadigan yorug'likni chiqarishi 
mumkin. Gazlardagi elektr razryadlarining xossalari yorug'lik manbalarini 

---

loyihalash va yuqori kuchlanishli elektr jihozlarini loyihalash bilan bog'liq holda 
o'rganiladi. 
Gazlarda elektr toki Barcha gazlar normal sharoitda yaxshi izolyator 
bo‘ladi. Buning sababi ularda erkin harakatlanuvchi elektr zaryadlarining 
yo‘qligidir. Biroq biror sababga ko‘ra, gazda erkin zaryadlar paydo bo‘lsa, u 
o‘tkazgich bo‘lib qoladi. Gaz orqali elektr toki o‘tish hodisasi gaz razryadi deb 
ataladi. Odatdagi sharoitlarda gazlar neytral atom va molekulalardan iborat bo‘ladi. 
Isitish yoki nurlanish ta’siri natijasida bir qism atomlar ionlashadi — neytral atomlar 
musbat ion va elektronga ajraladi. Bu jarayon ionlashish deb, ionlashishni yuzaga 
keltiruvchi tashqi ta’sir esa ionlagich deb ataladi. 
Gazlarda razryat hodisalarni kuzatish uchun quyidagi tajribalarni 
o”tkazamiz .Musbat va manfiy zaryadlangan A va K plastinkalar orasidagi gaz I 
ionlagich ta’sirida bo‘lsin. Bu ikki plastinka orasidagi kuchlanish P potensiometr 
yordamida boshqarilib, ular orasida kuchli maydon hosil qilinadi. Gazlarning 
ionlanishida hosil bo‘luvchi tok juda kichik bo‘lganligidan, zanjirga sezgir G 
galvanometr ulangan. Kuchlanish juda kichik bo‘lganda galvanometr deyarli 
ko‘rsatmaydi. Demak, tok kuchi nolga teng. Kuchlanish ortishi bilan tok ma’lum 
qiymatgacha chiziqli bog‘lanishda ortib boradi. 
Ionlagichlar ta’sirida gazlar oson ionlashadi. Bunda ba’zi molekulalar 
shunchalik tez harakatlanadiki, hatto ular boshqa molekulalar bilan to‘qnashish 
natijasida ionlarga ajraladi. Òemperatura qanchalik yuqori bo‘lsa, ionlar shuncha 
ko‘p hosil bo‘ladi. Ionlashish natijasida atomdan ajralib chiqqan elektron biror 
muddat erkin qoladi yoki darhol gazning neytral molekulalaridan biri bilan birlashib, 
bu molekulani manfiy ionga aylantiradi. Binobarin, ionlashgan gazda musbat va 
manfiy ionlar hamda elektronlar bo‘ladi 
Shunday qilib, gazlarda metallarda bo‘ladigan elektron o‘tkazuvchanlik 
bilan elektrolitlarda bo‘ladigan ionli o‘tkazuvchanlik birga qo‘shiladi 

---

Demak, gazlar elektron-ionli o‘tkazuvchanlikka ega. Molekula yoki 
atomdan bitta elektronni ajratib chiqarish uchun ionlagich ma’lum ish bajarishi 
kerak, bu ish ionlashish ishi deb ataladi. Ko‘pchilik gazlar uchun uning qiymati 5 
dan 25 eV gacha yetadi. 
Gazda ionlashish bilan birga ionlarning rekombinasiya jarayoni ham 
boradi. Natijada ionlarning ma’lum konsentrasiyasi bilan xarakterlanuvchi 
muvozanat holat qaror topadi, ionlarning bunday konsentrasiyasi ionlagichning 
quvvatiga bog‘liq bo‘ladi. (Ionlagichning quvvati shu ionlagichning gazning birlik 
hajmida vaqt birligi davomida hosil qilgan ionlar jufti bilan xarakterlanadi.) 
Gazlarda o'z-o'zidan ta'minlanmagan va o'z-o'zidan ta'minlangan elektr 
razryadlari mavjud. 
Gazga har qanday tashqi ta'sir sharoitidagina kuzatiladigan elektr tokining 
gaz orqali o'tishi hodisasi o'z-o'zidan barqaror bo'lmagan elektr razryadlari deyiladi. 
Elektronning atomdan ajralishi jarayoni atomning ionlanishi deyiladi. Elektronni 
atomdan ajratish uchun sarflanishi kerak bo'lgan minimal energiyaga ionlanish 
energiyasi deyiladi. Musbat va manfiy zaryadlarning zichligi bir xil bo'lgan qisman 
yoki to'liq ionlangan gaz deyiladi. plazma. 
O'z-o'zidan bo'lmagan zaryadsizlanishda elektr tokining tashuvchilari 
musbat ionlar va manfiy elektronlardir. Oqim kuchlanishining xarakteristikasi 

---

shaklda ko'rsatilgan. 54. OAB sohasida - o'z-o'zidan ta'minlanmagan razryad. 
Miloddan avvalgi mintaqada tushirish mustaqil bo'ladi. 
O'z-o'zidan zaryadsizlanishda atomlarni ionlash usullaridan biri elektron 
ta'sirli ionlanishdir. Elektron ta'sirida ionlanish elektronni atomdan ajratish ishini 
bajarish uchun etarli bo'lgan o'rtacha A erkin yo'lda elektron W k kinetik energiyaga 
ega bo'lganda mumkin bo'ladi. Gazlardagi mustaqil razryadlarning turlari - uchqun, 
toj, yoy va porlash razryadlari. 
uchqun chiqishi turli zaryadlar bilan zaryadlangan va katta potentsial 
farqga ega bo'lgan ikkita elektrod o'rtasida sodir bo'ladi. Qarama-qarshi 
zaryadlangan jismlar orasidagi kuchlanish 40 000 V gacha etadi. Uchqun chiqishi 
qisqa muddatli, uning mexanizmi elektron ta'sir qiladi. Chaqmoq uchqun 
chiqarishning bir turidir. 
Juda bir xil bo'lmagan elektr maydonlarida, masalan, uchi va tekislik 
o'rtasida yoki elektr uzatish simi va Yer yuzasi o'rtasida hosil bo'lgan gazlarda o'z- 
o'zidan ajralishning maxsus shakli paydo bo'ladi. korona oqishi. 
Elektr yoyi zaryadsizlanishi 1802-yilda rus olimi V.V.Petrov tomonidan 
kashf etilgan.Koʻmirdan yasalgan ikkita elektrod 40-50V kuchlanishda aloqa 
qilganda, baʼzi joylarda elektr qarshiligi yuqori boʻlgan kichik kesimli maydonlar 
paydo boʻladi. Bu joylar juda qiziydi, elektrodlar orasidagi atomlar va molekulalarni 
ionlashtiruvchi elektronlar chiqaradi. Yoydagi elektr tokining tashuvchilari musbat 
zaryadlangan ionlar va elektronlardir. 
Gazlar orqali elektr tokning o’tishini tekshirish uchun 1–rasmda 
tasvirlangan shema asosida elektr zanjir tuzaylik. Bu zanjirning bir qismi, ya’ni M 
va N plastinalar (elektrodlar) orasidagi qismi biror gazdan iborat bo’lsin. Shemadagi 
gal vanometr zanjir bo’ylab elektr tok oqmayotganligini ko’rsatadi, chunki oddiy 
sharoitlarda gazda zaryad tashuvchilar bo’lmaydi. 
Demak, zanjir M va N elektrodlar orasida uzilgan bo’ladi. Shuning uchun 
zanjir orqali elektr tok oqishini ta’minlamoqchi bo’lsak, elektrodlar oralig’iga 

---

zaryad tashuvchilar kiritish yoki biror usul bilan elektrodlar orasidagi gazda zaryad 
tashuvchilar vujudga keltirish kerak. Gazda zaryad tashuvchilar vujudga 
keltirishning barcha usullarini ikki gruppaga ajratish mumkin: 
a)
gazdagi zaryad tashuvchilar tashqi 
faktorlar tufayli vujudga kelishi natijasida 
kuzatiladigan elektr tokni nomustaqil 
gaz razryad deyiladi. 
Molekulaning oʻrtacha erkin yugurish yoʻli oʻrtacha masofadir , bu 
zarracha ikki ketma-ket toʻqnashuv orasidagi vaqt davomida uchadi. 
Har bir 
molekula 
uchun bu masofa har xil, shuning uchun 
gazlarning 
kinetik nazariyasida
oʻrtacha erkin yoʻl odatda oʻrtacha erkin yoʻl 
sifatida tushuniladi. >, bu 
bosim 
va 
haroratning 
berilgan qiymatlarida gaz 
molekulalarining butun populyatsiyasiga xos xususiyatdir. 
Agar xonada kimdir atir idishini ochsa, gaz molekulalarining oʻrtacha 
tezligi sekundiga bir necha yuz metr boʻlsada, sizgacha yetib kelishiga bir necha 
minut kerak boʻladi. Bunga sabab, atir molekulalari havo molekulalari bilan 
toʻqnashib, zigzaksimon yoʻl bosib harakatlanishidir. Toʻqnashishlar orasidagi 
oʻrtacha masofa oʻrtacha erkin yugurish yoʻli deyiladi. Atir xidi havo oqimlari 
(konvektsiya) tufayli yetib keladi. Atir molekulalarining xona boʻyicha tarqalishi 
uchun xafta talab etilishi mumkin. 
Gaz 
molekulalarining oʻrtacha erkin yugurish 
yoʻli molekula oʻlchami, atrof muxit molekulalari oʻlchami va gaz zichligiga 
bogʻliqdir 
Broun suv ustidagi gul changchalarini mikroskop orqali kuzatganda, gul 
changchalari jonlanib, xudi quyosh nuridagi changlar harakatigaoʻxshash, tartibsiz 
harakat qilishini koʻrgan. Keyinchalik oʻlchamlari 1 mkl ga yaqin boʻlgan barkcha 
zarrachalar suyuqlik yoki gazlarda yuqoridagidagi betartib harakat qilishlari 

---

kuzatilgan. Zarrachalarning bu betartib harakati — Broun harakati deb atalgan va u 
muhit temperaturasi oshishi va zarrachalar oʻlchamlari kichrayishi bilan kuchaygan. 
Broun harakati zarrachalarga muhitning molekulalari urilishi natijasida sodir 
boʻladi. SHuning uchun gaz yoki suyuqlik molekulalarining issiqlik harakati 
tartibsiz harakat deb hisoblangan 
Oʻlchamdagi nishondan oʻtayotgan zarralar oqimini tasavvur qiling , 
va ushbu nishonning cheksiz yupqa qatlamini koʻrib chiqing chizma).Bu erda qizil 
rang tushayotgan nurning zarralari bilan toʻqnashishi mumkin boʻlgan atomlarni 
bildiradi. Oʻrtacha erkin yoʻlning qiymati ushbu tizimning xususiyatlariga bogʻliq 
boʻladi. Agar barcha maqsadli zarralar tinch holatda boʻlsa, oʻrtacha erkin yoʻlning 
ifodasi quyidagicha koʻrinadi: 
Qayerdan — birlik hajmdagi maqsadli zarrachalar soni vaσ — samarali 
kesma . 
Bunday qatlamning maydoniL2, hajm L2 dx, keyin esa undagi harakatsiz 
atomlar soni n L2 dx . Ehtimollik bitta zarrachaning ushbu qatlami tomonidan 
tarqalishi barcha tarqaladigan zarralar tomonidan „bir-biriga yopishgan“ koʻndalang 
kesim maydonining butun tasavvurlar maydoniga nisbatiga tengdir: 
Qayerdaσ — bir atomning maydoni, aniqrogʻi, sochilish kesimi. 
Keyin pasayish Oqim intensivligi zarrachalarning maqsad ichida tarqalish 
ehtimoliga koʻpaytirilgan boshlangʻich intensivlikka teng boʻladi: 
Biz 
differentsial tenglamani 
olamizuning yechimi 
Buger 
qonuni deb 
nomlanadi va shaklga ega Qayerdax — nurning bosib oʻtgan masofasi,I0 — nurning 
nishonga tegishidan oldingi intensivligi va ℓ oʻrtacha erkin yoʻl deb ataladi, chunki 
u toʻxtashdan oldin nur zarrasi bosib oʻtgan oʻrtacha masofaga teng. Buni tekshirish 
uchun zarrachaning qatlamda tarqalish ehtimoli borligiga eʼtibor 
beringx ga x + dx ga teng 
Va shuning uchun oʻrtachax ga teng boʻladi 

---

Nishon tomonidan sochilmagan zarrachalar qismining uning yuzasiga 
tushgan miqdorga nisbati oʻtkazuvchanlik deyiladi., Qayerdax = dx — maqsadli 
qalinlik 
Bu formula bitta molekuladan boshqa barcha molekulalar qoʻzgʻalmas 
deb olinib keltirib chiqarilgan. Haqiqatda barcha molekulalar harakatdadir va bu 
vaqtdagi toʻqnashishlar soni toʻqnashayotgan molekulalarning nisbiy tezliklariga 
bogʻliq boʻlishi kerak. 
Kinetik nazariya[
tahrir 
| 
manbasini tahrirlash
] 
Gazlarning kinetik nazariyasida zarrachaning (masalan, molekulaning) 
oʻrtacha erkin yoʻli boshqa harakatlanuvchi zarralar bilan toʻqnashuvlar orasidagi 
vaqt davomida zarracha bosib oʻtgan oʻrtacha masofadir. Yuqoridagi hosila 
maqsadli zarralar dam olishda edi, shuning uchun formula , umuman olganda, faqat 
tasodifiy tartibga ega boʻlgan bir xil zarrachalar toʻplamining tezligiga nisbatan 
yuqori tezlikka ega boʻlgan hodisa zarralari uchun amal qiladi. Bunda maqsadli 
zarrachalarning harakatlari ahamiyatsiz boʻladi va nisbiy tezlik taxminan zarracha 
tezligiga teng boʻladi. 
Bu yerda k — 
Boltsman doimiysi 
.Tashqi kuchlar boʻlmaganda gaz 
molekulalarining muvozanat holatidagi konsentrasiyasi hamma yerda birday 
boʻladi. Biroq kuch maydonlari boʻlganida bunday boʻlmaydi. Masalan, ogʻirlik 
kuchi maydonida joylashgan ideal gazning konsentrasiyasi balandlik ortishi bilan 
quyidagi qonun asosida kamayib boradi: 
Issiqlik muvozanati sharoitida U potensial energiyali zarralar sonini 
topishga imkon beruvchi bu ifodaga Bolsman taqsimoti deb ataladi 
Amalda gaz molekulalarining diametri aniq aniqlanmaydi. Aslida, 
molekulaning kinetik diametri oʻrtacha erkin yoʻl nuqtai nazaridan aniqlanadi. 
Umuman olganda, gaz molekulalari oʻzini qattiq sharlar kabi tutmaydi, balki katta 
masofalarda bir-birini tortadi va qisqaroq masofada bir-birini itaradi, buni Lennard- 
Jons potentsiali yordamida tasvirlash mumkin. Bunday „yumshoq“ molekulalarni 

---

tavsiflashning bir usuli diametr sifatida Lennard-Jons parametri s dan 
foydalanishdir. Yana bir usul — qattiq shar modelidagi gaz koʻrib chiqilayotgan 
haqiqiy gaz bilan bir xil yopishqoqlikka ega deb taxmin qilishdir. Bu oʻrtacha erkin 
yoʻlga olib keladi .Gaz molekulalari xaotik harakat qiladilar, boshqacha aytganda 
ayrim molekulalarning tezliklari oʻrtacha tezlikka nisbatan kichik, boshqalariniki 
esa kattadir. 
bu erda m — molekulaning massasi va m — 
qovushqoqlik 
. Bu ifodani 
qulay tarzda quyidagicha ifodalash mumkin: 
Qayerda
universal gaz doimiysi
, va — 
molekulyar ogʻirlik 
. 
Molekula diametrining bu turli xil taʼriflari bir oz boshqacha oʻrtacha erkin yoʻllarga 
olib kelishi mumkin. 
Toʻqnashishlar orasidagi oʻrtacha vaqt toʻqnashish vaqti 
𝞃 
deyiladi va u 
bir sekund ichidagi toʻqnashishlar soni, yoki toʻqnashishlar chastotasidir. Agar 
oʻrtacha tezlik boʻlsa, u xolda oʻrtacha masofa toʻqnashishlar orasidagi masofadir 
Yerdan tepaga ko‘tarilgan sari kamayadi, shuning uchun atmosfera 
bosmi r ham kamayadi. Bosimning balandlikka bog‘liqligini ifolatlaydigan formula 
Barometrik formula deb ataladi. Baʼzibir soddalashtirishlarni kiritamiz: 
1.
100 — 200 km balandlikda atmosfera bosmi juda kichik bo‘lib 
qoladi, lekin g deyarli o‘zgarmaydi, chunki 100 km masofa. Yer radiusi dan ancha 
kam. 
2.
Bosim Yerga yaqin joylarda xam katta emas, shuning uchun xavoni 
ideal gaz deb qarasak xam bo‘ladi. 
3.
Temperatura yuqoriga chiqqan sari bir necha o‘n gradusga o‘zgaradi. 
SHuning uchun temperaturani va 3000C deb olamiz, boshqacha aytganda 
atmosferani izotermik sistema deb qarash mumkin. 
Konsentratsiyaning balandlik bo‘yicha o‘zgarishi shu balandlikdagi 
potensial energiya bilan xaotik xarakat energiyasi o‘rtasidagi munosabatga bog‘liq. 

---