Ўzbekiston respublikasi

6. Qobiliyat nazariyalari talqini 
Rus psixologi A. G. Kovalev o’z tadqiqotlarida qobiliyatning tabiati va 
tashxis qilish yo’llarini tekshirishga muvaffaq bo’lgan. Muallifning ta'rificha, 
qobiliyat deganda birorta xususiyatning o’zini emas, balki inson shaxsining 
faoliyat talablariga javob bera oladigan va shu faoliyatda yuqori ko’rsatkichlarga 
erishishni ta'minlay oladigan xususiyatlar ansambli yoki sintezini tushunish kerak. 
Uning ta'kidlashicha, qobiliyatning tuzilishida tayanch va yetakchi xususiyatlarni, 
va nishoyat, muayyan fonni yoki yordamchi xususiyatlarni farq qilish kerak. 
Shamma qobiliyatlar uchun asosiy, tayanch xususiyati kuzatuvchanlik- ko’ra bilish 
ko’nikmasidir. Uning yetakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishdir. A.G.Kovalov 
yordamchi xususiyatlar qatoriga xotira (u faoliyat talablariga muvofiq ravishda 
o’ziga xos ko’nikishga ega), emosionallik, ya'ni shis-tuyquga beriluvchanlik (bu 
xususiyat shaxsning faolligini oshiradi).
Muallif ta'kidlashicha, ilmiy mavshumlash qobiliyatning ikki darajasini 
farqlash imkonini beradi: reproduktiv aks ettirish darajasi. O’z qobiliyati 
rivojlanishining birinchi darajasida turgan shaxs bilimlarni juda moshirlik bilan 
o’zlashtiradi, faoliyatni o’rganib oladi va uni biror namuna orqali amalga oshiradi. 
Ikkinchi darajada turgan inson esa yangilik yaratishga qodir bo’ladi. Psixologiya 
fanida qobiliyat to’qrisida gap ketganda uchta o’ziga xos konsepsiya mavjudligi 
ta'kidlanadi. A. G. Kovalev asarida bayon qilinishicha, ulardan biri, qobiliyat 
shaxsning biologik jishatidan determinlashgan, ya'ni biologik jishatdan boqlangan 
xususiyatlaridir, qobiliyatning ro’yobga chiqishi va rivojlanishi esa tamomila irsiy 
fondga boqliq, deb tushuntiriladi. XIX asrda F. Galton, XX asrda Kotslar talant 
irsiydir, faqat imtiyozli tabaqalarning vakillarigina boy irsiy merosga ega 
bo’ladilar, degan xulosaga keladilar.
Ikkinchi konsepsiyaning vakillari, qobiliyatni butunlay shayot va tarbiyaning 
ijtimoiy sharoiti belgilaydi, deb uqtiriladi. Masalan, Gelvesiy o’z davrida, tarbiya 
yordamida geniy yaratsa bo’ladi, degan edi. Amerikalik olim U. Eshbi, insonning 
qobiliyati yashab turgan davrida stixiyali ravishda o’zidan o’zi va ongli tarzda 
ta'lim-tarbiya jarayonida shakllanadi, shularning natijasi o’laroq masalalarni echish 
uchun tegishli dastlabki rejalar va dasturlar vujudga keladi. Fiziologik olimlar 
miyaning tuzilishidan individual xususiyatlar bo’lsa, bu shol miyaning 
funksiyalarida o’z aksini topmasligi mumkin emas, deb qayd qilinadi.
A.G.Kovalev ta'kidlashicha, qobiliyatning uchunchi konsepsiyasining 
tarafdorlari ancha to’qri pozisiyada turadilar. So’ngi nazariyada qilinishicha, tabiiy 

---

30 
kuchlar, zeshn nishonalari va qobiliyatning rivojlanishi uchun qulay ijtimoiy 
sharoit mavjud bo’lishi kerak. Muallif zeshn nishonalari deganda anatomik-
fiziologik xususiyatlardan ko’ra, ko’proq psixologik-fiziologik xislatlarni 
tushunish kerakligini uqtiradi. Zeshn muayyan bir faoliyatga (maxsus qobiliyat) 
yoki shamma narsaga nisbatan ustuvorlik qiziquvchanlikda (umumiy qobiliyat) 
moyillikda va intilishda ko’rinadi.
A.G.Kovalev Edison fikriga asoslanib ("bunda faqat 1 foizgina geniy bo’lsa, 
99 foiz ter to’kish bo’lgan"), shamma buyuk kishilar baqoyat meshnatsevarlikka va 
katta ishchanlikka ega bo’lganlari sholda, shatto nerv tizimsi tabiiy kuchsiz bo’lsa-
da, sub'ektiv ravishda o’z yutuqlarini qobiliyatdan emas, balki meshnatdan deb 
basholaganlar. 
Qobiliyatning rivojlanishi va shakllanishi, birinchidan, ma'lum bir faoliyatga 
moyillik yoki intilish borligiga va faoliyat natijalarining sifatiga qarab, tegishli 
tabiiy zeshn nishonalarini aniqlash yo’li bilan, ikkinchidan, mutaxassis 
rashbarligida tizimli faoliyatga jalb etish orqali shaxsning tabiiy xususiyatlarini 
chiniqtirish va rivojlantirish yo’li bilan, uchunchidan, umumlashgan aqliy 
operasiyalarni shakllantirish yo’li bilan, to’rtinchidan, o’quvchining maxsus 
qobiliyatini kamol toptirishni jadallashtirishni ta'minlovchi shaxsni shar 
tomonlama rivojlantirish yo’li bilan, beshinchidan, shaxsning faollik alomatlarini 
tarbiyalash yo’li bilan, oltichidan, o’quvchilarga nisbatan individual munosabatda 
bo’lishni umumiy talablar bilan to’qri qo’shib olib borishdir.
A.G.Kovalevning ta'rificha, adabiy ijodga qobiliyat shaxs iste'dodining 
badiiy tipiga tegishli bo’lib, badiiy tipdagi qobiliyatning shamma ko’rinishlaridan 
uni ajratib turadigan o’ziga xos sifatlarga sham egadir. Uning ta'kidlashicha, 
umuman qobiliyat va xususan adabiy ijodga xos qobiliyat murakkab bo’lib, uning 
tuzilishida shar xil xususiyatlar yoki tarkiblar (jabshalar) mavjud. Bu jabshalarning 
biri yetakchi, boshqalari tayanch xususiyatlar, uchunchilari esa sermashsul faoliyat 
uchun zarur bo’lgan muayyan bir fonni tashkil qiladi. Adabiy qobiliyatda uch 
tomonni mujassamlashtirish mushim ashamitga ega: o’tkir kuzatuvchanlik, kuchli 
ijodiy tasavvur, til vositasida ko’rgan va ravshan tasavvur etgan narsalarni tasvirlay 
olish. Muallif muloshazasiga qaraganda, adabiy qobiliyatning tayanch xususiyati 
yumshoq ko’ngillilik va ta'sirchanlikdir. Ta'sirchanlik deganda idrokning jonliligi 
va o’tkirligini, emosional iltifotgo’ylikning naqadar kuchliligini tushunish kerak. 
Ijod uchun yolqiz ko’ra bilish qobiliyatning o’zi kamlik qiladi, ko’rganlarni qayta 
o’zgartira bilish, kuzatilayotgan narsani boshqa shayotiy taassurotlar bilan fikran 
boqlay olish sham mushimdir.
Kuzatilayotgan narsalar va ayniqsa yaratilayotgan obrazlarni qobiliyatida 
namoyon bo’ladi shamda bu adabiyotda ko’pincha ichdan ko’rish qobiliyati deb 
ataladi.
Adabiy 
qobiliyatni 
tekshirish-shuni 
ko’rsatadiki, 
o’quvchilarning 
qobiliyatlari qobiliyatsizlaridan, V.P.Yagunkovaning ma'lumotlari bo’yicha, idrok 
qilishning aniqligi va xotirasi bilan, yangi original obraz va syujetlar tuzishdagi 
tafakkur kuchi va tasavvur bilan, ijodiy vaziyatning yengilgina yuzaga kelishi 
bilan, so’z boyligi va til sezgisi bilan farqlanadilar. Ba'zi birlarida voqeilikka 

---

31 
muloshazali mantiqiy munosabatda bo’lish ustun tursa, boshqalarida obrazli 
emosional munosabat ustundir, uchinchilarida esa bularning sham ikkisi 
mujassamdir. V. P.Yagunkova sinaluvchilarning adabiy qobiliyatini tashxis 
qilishda quyidagi ko’rsatkichlarni mezon tariqasida oladi, chunonchi, a) idrok etish 
va xotiraning aniqligi; b) emosional ta'sirchanligi; v) tasavvurning kuchi va jonli 
tilni shis qilish kabilar.
S.P.Kudryaseva tadqiqotida ilk o’spirinning adabiy qobiliyati ikki tipga 
ajratiladi: adabiy-tanqidiy tip va badiiy-ijodiy. Birinchi tip badiiy asarlarni 
tushunchalar asosida tashlil qilishning o’sganligiga e'tibor qilinadi. Ikkinchi tip 
adabiy asarlarni o’qish vaqtida va adabiy mavzuga bayon yozishda shayajonlanish 
va ijodiy yondashishga ashamiyat qaratiladi.
V.A.Kruteskiy mamavzutik qobiliyat tuzilishiga quyidagilarni kiritadi: 
1) 
qobiliyatda bolalarning mamavzutik materialni qabul qilishi 
borasidagi qobiliyatiga mamavzutik ob'ektlar, munosabat va amallarni shakl sholga 
keltirib idrok qilish mamavzutik materialga o’ziga xos "yiqma" analitik-sintetik 
ishlov berish qobiliyatini qayd qilish lozim; 
2) 
qobiliyatli o’quvchilarning fikrlashi quyidagilar bilan: a) miqdoriy va 
fazoviy munosabatlar, sonlar va belgilar simvolikasi soshalarida mantiqiy fikrlash 
qobiliyati; b) mamavzutik materialni tez va keng umumlashtira olish; v) 
mamavzutik muloshazalar jarayonida qisqacha aqliy xulosalar yordamida 
fikrlashga moyillik; g) fikrlash jarayonlarining nishoyatda moslashuvchan va 
sharakatchanligi; d) yechishda ravshanlik, soddalik, rasionallik va ixchamlikka 
intilish; 
3) 
mamavzutik axborotni xotirada saqlash va shokazo.
Mamavzutik qobiliyatning borligini taxmin qilishga asos bo’ladigan tashqi 
alomatlarni belgilash mumkin.
Muallif taxminicha, bular quyidagilar: 
1) o’quvchining mamavzutikaga oid ochiq-oydin qiziqishini namoish qilishi, 
xech kim majbur qilmasdan, o’zining bo’sh vaqtini sarflab, mamavzutika bilan 
bajoni dil shuqullanishga moillik: 
2) muayyan mamavzutik ko’nikma va malakalarni odatdagidan kichikroq 
yoshda o’zlashtirish qobiliyati: 
3) mamavzutikani o’zlashtirish soshasida tez siljib borish: 
4) mamavzutik taraqqiyot va yutuqlarning yuqori darajasi.
Mamlakatimiz psixologi M. G. Davletshin texnikaviy qobiliyat ustida 
tadqiqot ishlari olib borgan yetakchi mutaxassis xisoblanadi. Muallif texnikaviy 
qobiliyat deganda shaxsning individual psixik xususiyatlaridan tuzilgan shunday 
o’ziga xos birikmalarni tushunadiki, u shaxsning texnikaviy faolityaga yaroqlilik 
darajasini va u bilan muvaffaqiyatli ravishda shuqullana olishini anqlaydi.
M.G.Davletshin sham ananaviy yo’ldan borib, texnikaviy qobiliyatni ikkita 
o’sha nomdagi tipga ajratadi shamda etaksi tayanch xususiyatlarini o’zgarishsiz 
qoldiradi. Lekin boshqalardan farqli o’laroq yetakchi xususiyatlar rivojlangan 
texnikaviy fikrlash va fazoviy tasavvurdan iboratdir.

---

32 
Uning talqinicha, texnikaviy iste'dodli shaxs bo’lishi uchun unda: a) amaliy 
jishatdan fashmli: b) texnik moslamalarni tashlil qila olish qobiliyati: v) narsalarni 
montaj qilib qismlardan butun shosil qila olshi qobiliyati bo’lishi shart. M. G. 
Davletshin texnikaviy iste'dod ko’rsatkichlarini an'anaviy basholashni tan olgan 
sholda 
(ko’z 
bilan 
chamalash, 
fazoviy 
tasavvur, 
texnikaviy 
tashlil, 
konstruksiyalash qobiliyati) o’zining original yondashuvini ishlab chiqqan. 
Texnikaviy qobiliyat darajasini tashxis qilish uchun tekshirishlarda ishlab 
chiqilgan eksperimental masalalarning to’qqizta seriyasidanfoydalanadi.