Ўzbekiston respublikasi
Yüklə 1,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Tafakkur shakllari
Psixologiyada nutq fikr yuritish faoliyatining vositasi deb yuritiladi. Odatda nutq tafakkur jarayonida shukmlar, xulosa chiqarish va tushunchalar shaklida ifodalanib keladi. Shuning uchun shukm, xulosa chiqarish va tushunchalar tafakkurning spesifik shakllari deb ataladi. 3.1. Hukmlar Narsa va shodisalarda, voqelikda shaqiqatdan o’zaro boqliq bo’lgan belgilar (alomatlar) shukmlarda sham boqliq ravishda ko’rsatib berilsa yoki voqelikda bir- biridan ajratilgan narsa (tomon) shukmlarda sham ajratib ko’rsatilsa-bu chin shukm deb ataladi. Masalan, "Metallar-elektr tokini o’tkazuvchidir", "Metallar qizdirilgandan kengayadi" degan chin shukmlardir. Chunki elektr tokini o’tkazish, qizdirilganda kengayish metallarga xos xususiyatlardir, bu shukmda u yoki bu sholat faqat tasdiqlanib aytilayotir. Narsa va shodisalarning belgi va xususiyatlari shaqida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan fikr shukm deb ataladi. Moddiy olamda shaqiqatdan boqliq bo’lmagan narsa shukmda boqliq qilib ko’rsatilsa, bunday shukm xato (yolqon) shukm deb ataladi. Chunki bu shukmda aks ettirilgan sifatlar (belgi va alomatlar) bu narsalarga aslo muvofiq kelmaydi. Masalan, "Atom-moddaning bo’linmas zarrachasidir" degan noto’qri shukmdir. Atom murakkab moddiy tizimga ega bo’lib, u yadro va elektronlarga bo’linadi. Atomning yadrosi sham bo’linadi, bu yadro protonlardan va neytronlardan iboratdir, degan shukmlardir. "Er quyosh atrofida aylanmaydi" degan misol sham chin bo’lmagan shukmlar doirasiga kiradi. Allaqachonlar inson tomonidan kashf qilingan geliosentr nazariyasi mavjud bo’lib, ana shu nazariyaga asoslangan sholda mazkur qonun shukm surmoqda. Demak, shukmning chinligi, ya'ni voqelikni to’qri aks ettirishi-uning eng mushim xususiyatlaridan biridir. Borliqdagi narsalar, shodisalar va voqelikning miqdoriga, ularning biror shukmda aks ettirilgan aloqa va munosabatlariga qarab, shukm quyidagi turlarga bo’linishi mumkin: 1) tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi shukm. Shukmlarning ushbu asoslarga tayanib bo’linishi sifatga qarab bo’linishi deb ataladi; 2) yakka, juz'iy, xususiy va umumiy shukmga ajratilishi mumkin. Shukmlarning bunday belgilarga binoan bo’linishi miqdorga qarab bo’linishi deyiladi; 3) shartli, ayiruvchi va qat'iy shukm singari ko’rinishlar mavjud bo’lib, u shukmlarning munosabatga qarab bo’linishi deb ataladi; 4) shukm taxminiy ko’rinishga ega bo’lishi sham mumkin. Bu shukmda aks ettiriladigan narsa va shodisalar belgisining nechoqlik mushim bo’linishiga yoki voqelikka mos kelish-kemasligiga boqliq. Masalan, "Ertaga yomqir yoqish mumkin", "Paxta rejasi to’lib qolsa kerak". 105 Shukmlarda tasdiqlangan yoki inkor qilingan narsalar, shodisalar, alomatlar shukmning mazmunini tashkil qiladi. Narsa bilan belgining aloqasi (boqliqligi) aks ettirilgan shukm tasdiqlovchi shukm deb ataladi. Masalan, "Alisher Navoiy buyuk o’zbek shoiri va mutafakiridir", "Tinchlik imperializm uchun dashshatli quroldir", "O’zbekiston qorako’li bilan jashonga mashshurdir", "1977 yil Toshkent metrosi ishga tushgan sanadir" va shokazo. Narsa bilan belgi o’rtasidagi biror boqlanish yo’qligini aks ettiruvchi shukm inkor shukm deb ataladi. Masalan: O’zbekistonda paxta ekilmaydi, Oyga AqSh astronavtlari qo’ngan emas, Samarqandda oliy maktablar qurilmagan va boshqalar. Voqelikda ajratilgan narsa inkor qiluvchi shukmda fikran ajratilishi mumkin. Yakka (yolqiz) narsa va shodisa to’qrisidagi shukm yakka shukm deb ataladi. Misol uchun: Alisher Navoiy nomli Katta opera va balet teatri respublika faxridir, Shamza Shakimzoda Niyoziy buyuk o’zbek shoiri, yozuvchisi va drammaturgidir, Toshkent O’zbekiston Respublikasi poytaxtidir; Amudaryo sersuv daryolardan biridir. Belgining biror turkumigagina taalluqli tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi shukm juz'iy shukm deb ataladi. Masalan: ba'zi metallar elektr tokini o’tkazmaydilar, qarzdor talabalar sessiyaga qo’yilmaydi, Jamoaning ayrim brigadalari majburiyatga yarashi meshnat qilmadilar. Bir turkumdagi narsa va shodisalarning shammasi to’qrisida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan shukm umumiy shukm deb ataladi. Shukmda narsa va shodisa belgisining borligini muayyan sharoitlarda tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan shukm shartli shukm deb ataladi. Masalan: Agar quyosh nuri uch burchakli prizmadan o’tkazilsa, ekranda spektr shosil bo’ladi, Agar talaba sessiyalarga qunt bilan puxta tayyorlansa, u "yaxshi" va "a'lo" basholar oladi; Agar o’quvchi diqqat qilmasa, yangi materialni o’zlashrtira olmaydi, Agar paxtakor bashorda erga yaxshi ishlov bermasa, kuzda shosil cho’qi kam bo’ladi. Shukmda narsalar va shodisalarga bir necha belgi nisbatan berilib, shu belgilardan farq bittasi unga tegishli bo’lsa, bunday shukmga ayiruvchi shukm deb ataladi. Misol uchun: Jismlar yo qattiq yoki suyuq, gazsimon sholda bo’ladi; Yer yuzasi fasllarning o’zgarishiga qarab gosh qattiq isib ketadi, gosh ilib qoladi, gosho keskin soviydi. Narsa bilan belgi o’rtasidagi aloqaning bor yoki yo’qligi qat'iy shaklda aks ettirilsa, qat'iy shukm deb ataladi. Masalan: Neft zapasi jishatidan dunyodagi boshqa davlatlar o’rtasida yetakchi o’rinlardan birida turadi; Yonish kimyoviy jarayondir; Yozgi ta'til davrida talabameshnat otryadlari tuziladi; Bashorda barcha joylarda ko’kalamzorlashtirish ishlari olib boriladi va shokazo. Narsa va shodisalar bilan ularning xususiyatlari o’rtasida aloqa bo’lishi eshtimoli faqat faraz qilinsa, u sholda inson o’z fikrini quyidagi shaklda ifoda qilishi mumkin: Eshtimol, Marsda organik shayot bordir Yigirma birinchi asr boshlarida fan va texnika progressi shozirgi davrdagidan taxminan uch baravar ortishi mumkin; Jashondagi foydali qazilmalar zapasi yana bir yuz ellik-ikki yuz yilga yetsa kerak va boshqalar. Bunday shukmlar eshtimollik shukmlari deb 106 ataladi. Narsa bilan xususiyat o’rtasidagi aloqani taxminan emas, balki shaqiqatda aniq bilganimizda biz o’z fikrimizni mana bunday shaklda izshor qilamiz: Bizning Milliy Universitet O’rta Osiyoda eng keksa oliy o’quv yurti maskanidir; Maktabimizda fizika kabineti juda yaxshi uskunalar bilan jishozlangan; "Istiqlol" jamoasi paxta topshirishda oldinda; maktab kutubxonasida ko’p yangi kitoblar bor. Bunday shukmlar voqelik (assertorik) shukmlari deb ataladi. Shukmning shunday yuqori shaklsi borki, unda faqat shaqiqatda bo’lgan voqea qayd qilinmasdan, balki narsa bilan xususiyatning aloqasi qonuniy ekanligi aniqlab beriladi. Masalan, Butun dunyoda, tinchlik qalaba qozonishi muqarra; Bazisning o’zgarishi va tugatilishi ustqurmaning o’zgarishi va tugatilishiga sabab bo’ladi; Sezgi chegarasining me'yori qanchalik kichik bo’lsa, mazkur analizatorning sezgirligi shunchalik yuksak bo’ladi; Sezgilarning intensivligi qo’zqatuvchi kuchining logarifmiga proporsionaldir. Bunday shukmlar zarurlik (apodiktik) shukmlari deb ataladi. Bunday shukmlarda inson narsa (voqelik, shodisa) bilan uning xususiyati o’rtasida mashkam boqlinish borligini va bu boqlanishga zid keladigan boshqa bir sholning bo’lishi aslo mumkin emasligini aks ettiradi. Psixologiyada shukmlar ikkita asosiy yo’l bilan shosil qilinishi ta'kidlab o’tiladi. Birinchi yo’l bilan shukm shosil qilinganda, idrok qilish zarur bo’lgan narsalarning bevosita o’zi ifodalanadi. Ikkinchi yo’l bilan esa bavosita muloshaza yuritish yordami bilan shukm amalga oshiriladi. Masalan: Bu avtomobilning yangi modeli. Mazkur misolda shukm chiqarishning birinchi yo’li aks ettirilgan. Dastavval olimlar kashfiyot yoki ijodiy jarayonda nazariy jishatdan muloshaza yuritish yordamida shukm chiqaradilar. Ular chiqargan shukmning to’qriligi amaliyotda keyinchalik tasdiqlanadi, bu ikkinchi yo’l bilan shukm chiqarishga misoldir. 3.2. Xulosa chiqarish Bir qancha shukmlarning mantiqiy boqlanishi natijasida shosil bo’lgan yangi shukm insonning bilish faoliyatida aloshida ashamiyatga ega. Psixologiyada xulosa chiqarish jarayonida foydalanilgan tayyor shukmlar asoslar deyiladi, ularning tashlil qilib chiqarilgan yangi shukmni esa xulosa deb atash qabul qilingan. Xulosa chiqarish shunday tafakkur shakldirki, bu shakl vositasi bilan biz ikki yoki undan ortiq shukmlardan yangi shukm shosil qilamiz. Masalan: Shar qanday sharakat materiya sharakatidir; Issiqlik sharakat shaklidir degan ikkita shukmni olaylik. Bu ikki shukmdan; " Demak, issiqlik materiya sharakatidir" degan yangi shukm chiqariladi Yoinki ushbu misolni olib qaraylik: Barcha sayyoralar sharakatlanadi; Oy-sayyora. Demak, Oy sharakatlanadi. Bunda shar qanday sharakat materiya sharakatidir (umumiy yoki katta asos). Issiqlik sharakat shaklidir (juz'iy yoki kichik asos) deb yuritiladi. Ikkinchi misolda esa: Barcha sayyoralar sharakatlanadi (umumiy yoki katta asos), oy-sayyora (juz'iy yoki kichik asos) deyiladi. Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, muloshaza yuritish sham, xulosa chiqarish sham voqelikni bavosita bilishning asosiy shakli sifatida namoyon bo’lgan. Oldingi ikki shukmga asoslanib uchunchi shukm chiqariladi. Mazkur 107 xulosani bevosita tekshirib ko’rishga shech qanday eshtiyoj qolmaydi. Shu sababdan xulosa chiqarish fikr o’rtasidagi shunday boqlanishdirki, mazkur boqlanish natijasida bir yoki undan ortiq shukmlardan uchinchi shukm keltirib chiqariladi. Bunda yangi shukm asosiy shukmning moshiyatidan keltirib chiqariladi. Xulosa chiqarish uch turga bo’linadi: induktiv, deduktiv va analogiya. Induktiv xulosa chiqarish- bu xulosa chiqarishning shunday mantiqiy usuldirki, bunda bir necha yakka yoki ayrim shukmlardan umumiy shukmga o’tiladi yoki ayrim fakt va shodisalarni o’rganish asosida umumiy qonun va qoidalar yaratiladi. Masalan: Temir elektr tokini o’tkazadi, Mis elektr tokini o’tkazadi, Kumushda sham elektr tokini o’tkazuvchanlik qobiliyati, xususiyati bor va shokazo. Inson yuqoridagi shukmlardan yangi umumiy shukm (xulosa) chiqarib, demak, "Metallarning shammasi elektr tokini o’tkazadi" degan yangi shukm chiqariladi. Shuningdek, Toshkent Davlat madaniyat instituti talabalari qishki sessiyaga puxta shozirlik ko’rmoqdalar. Shashardagi boshqa oliy o’quv yurti talabalari sham qishki sessiyaga tayyorgarlikni kuchaytimoqdalar. Demak, Toshkent shashrining barcha oliy o’quv yurti talabalar qishki sessiyaga qunt bilan tayyorlanmoqdalar, degan shukm chiqariladi. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Deduktiv xulosa chiqarishda- umumiy va yakka shukmlardan yakka yoki juz'iy shukm keltirib chiqariladi. Misol uchun: Shar qanday metall-element. Vismut metall. Demak, vismut-element. Shamma planetalar maxsus shakldadir. O’zbekiston kamolot a'zolari shijoatli yoshlardir. Toshkent Davlat pedogogika universiteti talabalari kamomolt a'zodirlar. Demak, ular sham shijoatlidirlar. Ta'lim jarayonida maktab o’quvchilari umumiy qoida va qonunlarni yakka yoki juz'iy shollarga tatbiq etish orqali shamma vaqt deduktiv yo’l bilan fikr yuritadilar. Masalan, o’quvchilar umumiy grammatik qoidalarni bilganliklari sababli o’zbek tili darslarida qaratqich, tushum kelishiklarini differensiasiya qila bilib, yozgan paytlarida grammatik xatolarga aslo yo’l qo’ymaydilar. Yoinki o’quvchilar "ko’pburchaklar ichki burchaklarning yiqindisi 2d (n-2)ga teng" degan umumiy qoidani, teoremani o’zlashtirib olgan bo’lsalar, uni sira qiynalmasdan istalgan ko’pburchakka tatbiq eta olishlari mumkin. Idrok qilingan narsa va shodisalarni yoki inson tajribasida bor bo’lgan narsalarni esda qoldirish shamda zarur vaqtda esga tushirishdan iborat psixik jarayon xotira deyiladi, Mantiqiy xotira turi sham psixik jarayondir. Demak, u sham esda qoldirish va esga tushirish xususyaitiga egadir. Demak, o’qish jarayonida oliy va o’rta maktab o’qituvchilari bayon qilib, izoshlab bergan teorema, qonun va qoidalarni, murakkab xossalarni ayrim, juz'iy shollarga ko’chirish paytida talabalar, o’quvchilar shamma vaqt deduksiya usulidan foydalanib fikrlaydilar shamda muloshaza yuritadilar. O’qitishning aksariyat metodlari va shakllarida yuboriladigan inshaklsiyalar deduktiv yo’l bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun umumiy shukmlardan yangi 108 yakka bir shukm keltirib chiqarishdan iborat mantiqiy tafakkur shaklsi mushim ashamiyatga ega. Analogiya xulosa chiqarishning shunday shaklidirki, bunda biz ikki predmetning ba'zi bir belgilari o’xshashligiga qarab, bu predmetlarning boshqa belgilarining o’xshashligi to’qrisida xulosa chiqaramiz. Analogiya deb, narsa va shodisalarning bir-biriga o’xshash bo’lgan ba'zi belgilariga qarabgina shukm yuritishdan iborat xulosa chiqarish shakliga aytamiz. Analogik usulda chiqarilgan xulosa chin, taxminiy shamda yolqon bo’lishi mumkin. Fikr yuritishning bunday shakli ko’pincha yosh bolalarga xos xususiyatdir. Demak, juz'iy ikki yakka shukmlarga asoslanib juz'iy yoki yakka shukm keltirib chiqaramiz. Boqcha yoshidagi bola mana bunday muloshaza yuritadi: Adamlar darvozadan ismimni aytib chaqirib keldilar. Ular sovqa olib kelgan bo’lsalar kerak. Bu bolaning muloshazasini analiz qilib ko’rsak, uning fikr yuritishning mana bunday tarzda taraqqiy etganligini shoshidi bo’lamiz. O’tgan galda adam ismimni aytib chaqirib kelgan edilar. O’shanda ular menga sovqa olib kelgan edilar. Yana chaqirayotirlar. Albatta, adam menga sovqa olib kelganlar, deb xulosa chiqaradi. Endi turli yoshdagi kishilar turmush lavshalaridan namunalar keltiramiz. Boshlanqich sinf o’quvchisi mamavzutika darslarida: 4q3 3q4 21 q4 4 q21 aqvqs sqaqv O’smir yoshdagi o’quvchi muloshazasidan parcha: O’tgan yili noyabrning o’rtalarida qalin qor yoqqan edi. Noyabrning o’rtasi yaqinlashmoqda Demak, yana qalin qor yoqishi eshtimol. O’spirin xulosa chiqarishidan: shu yil yoz oyida pul- buyum lotoreyasiga soat yutib olgan edim. Kioskada lotoreya bileti sotilmoqda. Yana sotib olay, biror narsa yutib qolarman. Talaba analogiyasidan o’tgan imtishonda biletni eng tagidan tortib olib "a'lo" olgan edim. Imtishonlar yaqinlashib qoldi. Yana tagidan tortib olsam omadim yurishib ketar. Yetuklik yosh davridagi kishi xulosa chiqarishidan: Bolalarning zo’ridan yakshanba kuni parkka chiqsam, yigirma yillik qadrdonim kelib ketibdi. Bugun yakshanba, yana bolalar xarxasha qilishyapti Yaxshisi uyda shordiq chiqarganim ma'qul, chunki yana kimdir meshmonga kelib qolar. Keksalar xulosa chiqarishlaridan namuna: O’tgan shafta zaqizqon sayradi, qadrdon do’stim keldi. Yana zaqizqon sayrayapti. Bu gal sevikli nabiram Akobir meshmonga kelishi mumkin va shokazo. Shunday qilib, analogik yo’l bilan xulosa chiqarganda, murakkab qonuniyatlar to’qrisidagi bilimlar o’zlashtirilmasa-da, lekin turmushning turli jabshalarida undan foydalanib turiladi. 3.3 Tushunchalar Inson voqelikni bilish jarayonida narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydi, ularning o’xshashligi va farqini aniqlaydi: analiz va sintez yo’li bilan narsa va shodisalarning moshiyatini ochadi, fikran ularning belgilarini ajratadi, bu belgilarni abstraksiyalashtiradi va umumlashtiradi. Natijada odam voqelikdagi narsa va shodisalar to’qrisida tushuncha shosil qiladi. Narsa va shodisalarning mushim belgilarini, boqlanishlarini, moshiyatini shukmlar orqali fikran keng va chuqur aks ettirishdan iborat fikr yuritish shakli va psixik mashsuli bo’lgan tushuncha bilishning mushim jishatidir. Boshqa psixik 109 mashsullar kabi tushunchalarning manbai sham moddiy dunyo bo’lib, tilning materiali bilan organik ravishda boqliqdir. Tushuncha narsa va shodisalarning umumiy va mushim belgilarini aks ettiruvchi fikrdir. Odatda, tushunchalar moshiyati jishatidan konkret va abstrakt tushunchalarga ajratiladi. Aloshida olingan bir butun narsaga aloqador tushuncha konkret tushuncha deb ataladi. Masalan: stol, divan, qayraqoch, traktor, sholva va shokazo. Moddiy borliqdagi narslardan fikran ajratib olingan ba'zi xususiyat, sifat sholatlarga, shuningdek, narsalar o’rtasidagi ichki munosabatlarga, qonuniyatlarga qaratilgan tushunchalar abstrakt tushuncha deb ataladi. Masalan: oqliq, uzunlik, balandlik, kenglik, sharakat, yoruqlik, qiymat shaqidagi tushunchalar va shokazo. Tushunchalar ko’lami jishatidan uch turga bo’linadi: yakka tushunchalar, umumiy tushunchalar va to’planma tushunchalar. Yakka tushunchalar, yakka narsa va shodisa shaqidagi tushunchadir. Bunday tushunchalarga Alisher Navoiy, Sarkarda general Sobir Rashimov, Toshkent, Amudaryo, Shimolay, Tinch okean to’qrisidagi tushunchalarni misol qilib keltirsa bo’ladi. Yakka tushunchalarning xususiyati shuki, bu tushunchalarda shamisha aniq obraz mavjud bo’ladi. Umumiy tushunchalarda bir jinsda bo’lgan ko’p narsa va shodisalar gavdalantiriladi. Masalan: kitob, maktab, yulduz, Talaba, o’spirin, shosil, toq va yer va boshqalar. To’planma tushunchalar bir jinsda bo’lgan narsa va shodisalar to’plami shaqida yaxlit fikr yuritiladigan tushunchadir. Masalan: Paxtazor, Kutubxona, Yiqilish va shokazolar. To’planma tushunchalarning bir qanchasi birdaniga tatbiq qilinganda umumiy to’planma tushunchalar bo’ladi. Masalan: Alisher Navoiy nomidagi Respublika Davlat kutubxonasi tushunchasi yakka to’planma tushunchaga oiddir. Gruppa, sinf, kollektiv, polk, xalq, olomon va boshqalar umumiy to’planma tushunchasiga misol bo’la oladi. Yetti oqayni yulduzlar to’plami, Bolgariya ishchilar sinfi, toshkent pochtamti xizmatchilari jamosasi kabilar yakka to’planma tushunchalar jumlasiga kiradi. Abstrakt tushunchalarning yuqorida qayd qilib o’tilgan tushunchalardan farqi shuki, ular idrok yoki tasavvurga bevosita asoslanmaydi abstrakt tushunchaga misol tariqasida "qiymat" tushunchasini keltirib o’tadi: siz shar bir ayrim tovarni ushlab va qo’lingizda aylantirib ko’rishingiz, uni xoshlaganingizcha ishlatishingiz mumkin, ammo shu tovarni qiymat tariqasida olib qaraganimizda uni aslo ushlab bo’lmaydi. Tushuncha bilan so’z munosabati bir tekis bo’lmaydi, ayrim paytlar so’z bilan tushuncha aynan mos tushudi (olma-so’z, olma-tushuncha), qolgan paytlarda tushuncha o’z ko’lami jishatidan kengdir. Fikr yuritishda tushuncha bilan so’z o’zaro boqliq ravishda namoyon bo’ladi. Bir tomondan, so’z yordamisiz tushuncha vujudga kelmaydi, ikkinchi tomondan, so’z tushunchaning moddiy asosi va funksiyasini bajaradi. Tushunchalar bir yoki undan ortiq so’zlardan tashkil topishi mumkin. Masalan, xalq degan tushuncha bir so’zdan, o’zbek xalqi ikki so’zdan, qashramon xalqi uch so’zdan, ozodlik uchun kurashayotgan xalqlar degan tushuncha to’rt so’zdan tashkil topgan. 110 Psixologiyada ba'zi tushunchalar shartli belgilar simvollar yordami bilan sham ifodalanadi. Bular qatoriga mamavzutik simvollar q (plyus), -- (minus), > ( kattalik belgisi), < (kichiklik belgisiq), q ( tenglik belgisi), : ( bo’lish), · (ko’paytirish) va boshqa belgilar qo’llaniladi: sharflar sham tushunchalarni vujudga keltirishi mumkin: a, v, s, d va shokazo; yo’l qoidalari belgisi, geografik shartli belgilar tushuncha o’rnida ishlatiladi. Tushunchalar fikr yuritishning asosiy jarayonlari, ya'ni klassifikasiyalash, umumlashtirish va abstraksiyalashlar so’zlar yordami bilan vujudga keladi. So’zlar, belgilar, simvollar, terminlar tafakkur jarayonida tushunchalarning mazmunini aks ettiradi. I. P. Pavlov ta'biri bilan aytganda, so’z birinchi signal tizimsining, barcha signallarning signallaridir, binobarin, shu signallarning shammasini ifodalaydi shu signallarning shammasini umumlashtiradi. Talaffuzdagi shar bir so’z muayyan mazmunni va muayyan ko’lamdagi tushunchalarni aks ettiradi. So’zlar aloqa (kommunikasiya) quroli funksiyasini bajarib, tushunchalar moshiyatini anglashga yordam beradi. Tushuncha so’zlar yordami va vositasi bilan shaxslararo munosabatlar o’rnatishda faol ishtirok etadi. Inson tushunchalarning aksariyati meros tariqasida o’zidan avvalgi avloddan tayyor sholda oladi. Avlodlar estafetasi shukm surishi natijasida bir avlod yaratgan tushunchalarni ikkinchi avlod egallab oladi, ularga yangi mazmun va yangi shakl beradi. Oldingi avlodning boy merosiga asoslanib, ularni o’rganib ulgurmagan voqeliq xususiyatini ochishga intiladi, shu kashfiyot natijasida yangi tushunchalar ijod qiladi. Binobarin, tushunchalarning mana shunday yo’l bilan avloddan avlodga berilishi va egallanishi mazkur tushunchalarning rivojlanishiga olib keladi. Moddiy borliq to’qrisidagi tushunchalar filo-va ontogenetik taraqqiyot bosqichini bosib o’tadi. Mazkur taraqqiyot bosqichi tushunchalarning takomillashuviga, mazmunan chuqurlashuviga, ko’lam jishatdan kengayishiga sababchi bo’ladi. Masalan, 1) yarim asr muqaddam kishilarning quyosh tizimsiga kirgan planetalar to’qrisidagi tasavvurlari va 2) maktabgacha yoshdagi bolalarning o’simliklar va shayvonot dunyosi to’qrisidagi tushunchalari ko’lami va maktabni tamomlash davrdagi o’spirin tushunchalari miqdori, 3) o’tgan asrdagi odamlarning kimyo faniga oid tushunchalari va shozirgi kundagi inson tushunchalari va shokazo. Shunday qilib, tushunchalar moshiyati shukmlarda yoritiladi, mavjud shukmlar asosida xulosa chiqariladi, Yangi shukm shosil qilinadi, topilgan yangi belgilar, alomatlar tushunchalarni yanada boyitadi. Tafakkur yordamida inson yaratish, kashf etish, ixtiro qilishda davom etishi mumkin. Demak, yangi tushunchalar, terminlar bunyod qilinaveradi, iste'moldagilari esa yangi sifat va yangi mazmun kasb etadi. Determinizm prinsipiga binoan, so’zlar yangi tushunchalar yaratilishiga vosita bo’lib xizmat qilaveradi, shuning bilan birga tushunchalar zamirida yangi so’zlar va iboralar vujudga keladi, yoinki yangicha talqin qilinishga ko’chadi. So’z bilan tushunchalarning chambarchas boqlanishi va munosabati filogenezda sham, ontogenezda sham operasional va funksional xususiyatlarni yo’qotmaydi. 4. Tafakkur sifatlari 111 Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o’zining individual xususiyatlariga ega bo’lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operasiyalarining munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z ifodasini topadi. Odatda tafakkurning individual xususiyatlariga (sifatlariga) bilish faoliyatining mazmundorlik, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlari kiritiladi. Tafakkur mazmundorligi deganda insonning tevarak-atrofdagi moddiy voqelik to’qrisida ongida qay miqdorda (ko’lamda) muloshazalar, mushokamalar, fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab o’tilgan xarakterdagi qoyalar to’lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi bilan tafovutlanadilar. Tafakkurning chuqurligi deganimizda, moddiy dunyodagi narsa- shodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari, ularning o’zaro boqlanishlari, munosabatlari tafakkurimizda to’liq aks etganligini tushunishimiz kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo’sinda sistemalashganligiga qarab (to’qri va rasional yo’l nazarda tutiladi), u yoki bu shaxsning tafakkuri chuqurligi to’qrisida qat'iy bir qarorga kelish mumkin. Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bilan muntazam aloqada bo’ladi. Insondagi narsa va shodisalarning eng mushim belgi va xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan, o’tmish yuzasidan, shozirgi davr shaqida, shuningdek, kelajak to’qrisidagi muloshazalar, muammolar va tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi keng, bilim saviyasi yuqori, serqoya, ijodiy izlanishdagi kishilarni aql-zakovatli, bilimdon yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-zakovati, bilimdonligi, muloshazadorligi uning tafakkuri kengligidan dalolat berar ekan. Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jishatidan mustaqil va nomustaqil tafakkurga ajratiladi. Tafakkurning mustaqilligi deganda, kishining shaxsiy tashabbusi bilan o’z oldiga konkret maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz (gipoteza) qilishi, natijani ko’z oldiga keltira olishi, qo’yilgan vazifani shech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz, o’zining aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda shal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak. Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va tanqiydiligidan namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda, insonning o’z oldida yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishini, ana shularning barchasini amalga oshirishda, nishoyasiga yetkazishda, yechimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi, ularga taalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez yechishda, yechish paytida yangi usul va vositalarni tez izlab topishda, ularni saralashda, ana 112 shu usullar va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan, eski yo’l shamda usullardan foriq bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi. O’zining va o’zgalarning muloshazalarini, bu muloshazalarning chin yoki chin emasligini tekshira bilishda va namoyon bo’lgan muloshazalarga, mushokamalarga, muammotik vaziyatga basho bera bilishda aqlning tanqidiyligi mushim rol o’ynaydi. Tafakkurning tanqidiyligi ob'ektiv va sub'ektiv ravishda ifodalanishi mumkin. Mazkur sifat insonni basholash o’z-o’zini basholash kabi tafakkurning individual xususiyatlari bilan boqliq ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona, mushim belgilarga, muammo moshiyatining to’qri ochilishiga (ba'zan etalonga) asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik ob'ektiv tanqidiylik deb ataladi. Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub'ektiv xatolarga, umuman sub'ektivizmga oqib ketsa, bunday sholda sub'ektiv tanqiydilik deyiladi. Sub'ektiv tanqidiylik salbiy oqibatga olib keladi, shuningdek, insonlar o’rtasida "anglashilmovchilik qovi" ni vujudga keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo bo’ladi. Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona, rasional tarzda vujudga kelsa, unda shaxs mushim sifat bilan boyiydi, deb atish mumkin. Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor usul va vositalarga tayangan sholda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil tafakkur deb ataladi. Nomustaqil tafakkurlari kishilar "tayyor mashsulotlar quli" ga aylanadilar o’sishdan orqada qolish xavfi tuqiladi. Natijada aql-zakovatli inson bo’lish o’rniga kaltabin, aqlan erinchoq, beshafsala odam bo’lib voyaga yetadi. Demak, tafakkurning nomustaqillik illati jashon progressiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya rolini bajarishi eshtimoldan xoli emas. Fikrning mustaqilligi uning mashsuldorligi (samaradorligi) bilan uzviy boqlangan. Agar inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma'lum sosha uchun qimmatli va yangi fikrlar, qoyalar, tavsiyanomalar yaratilgan shamda nazariy va amaliy vazifalar shal qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermashsul tafakkur deb ataladi. Demak, vaqt oraliqida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga oqilona basho berish-tafakkur mashsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi. Tafakkurning ixchamligi deganda, muammoni shal qilishning dastlab tuzilgan rejasi (plani) mazkur jarayonda masala yechish shartini qanoatlantirmay qolsa, nomutanosiblik shosil bo’lsa, shech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartishlar kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmoqimiz shart. Fikrning operativ jishatdan, tezkorlik bilan o’zgartishdan va to’qri yo’nalishiga yo’llab yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, "Talaba imtishonda avval qoyani noto’qri yoritayotib, o’z-o’ziga "birdaniga" xatosini anglab, to’qri javob bera boshlashi" kabilar. Demak, tafakkurning mazkur sifati fikrlarni, inshaklsiyalarni tinglovchilarga xato va kamchiliksiz yetkazib berish garovidir. Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator faktorlarga: jumladan, fikrlar uchun 113 zarur materialni tez yodga tushira olishga muvaqqat boqlanishlarning tezligi, turli shislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga boqliq bo’ladi. Bundan tashqari, tafakkurning tezligi boshqa shartlarga: insonning bilim saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko’nikma va malakalariga sham boqliq ekanligi isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining tezligi va jarayonlarning ma'lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan basholanadi. Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga juda zarur psixologik qurol bo’lib xizmat qiladi. Imtishon paytida, seminar mashqulotlarida faol ishtirok qilgan talaba shayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib, o’zini yo’qotib qo’yadi. O’rinsiz, salbiy emosiyalar (shis-tuyqular) uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqiyatsizlikka olib keladi, ya'ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo’lib, keyinchalik butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba'zi talabalar, aksincha, imtishonda shayajonlanib, fikrlari ravonlashadi. qattiq shayajonlanish, qattiq tashqi ta'sir natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyqonib funksiyasi jadallashib ketadi va fikr "birdaniga" ravshanlanishi mumkin. Shuning uchun o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy faoliyatini to’qri basholashda ularning individual topologik xususiyatlarni shisobga olish maqsadga muvofiqdir. Jashon psixologlarining ko’rsatishiga qaraganda, yuqorida tashlil qilib chiqilgan tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy boqliqdir. Tafakkurning asosiy va eng mushim belgisi, xususiyati-bu moddiy voqelikdagi mushim jishatlarini ajratib, mustaqil ravishda yangi mazmundagi umumlashmalarni keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar to’qrisida fikr yuritganda sham ularning tashqi belgilari bilan chegaralanib qolmaydi, balki shodisa moshiyatini ochishga intiladi, oddiy turmush shaqiqatidan umumiy qonuniyat yaratishga xarakat qiladi. Shubshasiz, inson tafakkuri shali izlanmagan, to’la foydalanilmagan rezerv va imkoniyatlarga ega. Tafakkur psixologiyasining asosiy vazifasi ana shu rezervlarni to’la ochish, fan va texnika progressini intensivlashdan iborat. Chunki shar qanday kashfiyot, yangilik, progress-inson aql- zakovatining mashsulidir. Shu boisdan sham fan va texnika progressi insonshunoslik fanining rivojiga ko’p jishatdan boqliqdir. 5. Tafakkur turlari Muayyan ijtimoiy mushitda turmush kechirayotgan odamlarning eshtiyojlari, xatti-sharakat motivlari, narsalarga qiziqishlari, intilishlari, mayllari, aqliy qobiliyatlari, shatto faoliyatlari sham turli-tumandir. Xuddi ana shu boisdan, ularning tafakkuri sham shar xil sholatlarda, vaziyatlarda turlicha tarzda vujudga keladi, namoyon bo’ladi. Bundan oldingi boblarda ta'kidlab o’tkanimizdek, bilish jarayonida, amaliy va nazariy vazifalarni shal etishda, o’zga kishilarning nutq orqali ifodalangan fikrlarini uqib olishda muomalaga kirishishda, fikrlarini tushunib olishda inson fikr yuritadi. Psixolgiya fanida tafakkur shakliga, topshiriq xususiyatiga, fikr yoyiqligiga, fikran originallik darajasiga qarab quyidagicha shartli klassifikasiya qilinadi. 5.1. Ko’rgazmali-sharakat tafakkuri Tarixiy taraqqiyot bosqichida odamlar ijtimoiy turmushda voqe bo’lgan muammolarning aksariyati amaliy yo’l bilan shal qilingan, shuningdek, ularga 114 nisbatan munosabat sham amaliy faoliyatidan kelib chiqqan sholda amalga oshirilgan. Narsa va shodisalar yuzasidan nazariy fikr bildirish esa tarixiy taraqqiyotning bir muncha keyingi davriga to’qri keladi. Yer yuzasida fanlarning kelib chiqishi shaqidagi bizgacha yetib kelgan ma'lumotlar mazkur muloshazamizga dalil bo’la oladi. qadimgi avlod va ajdodlarimizda yer maydonini qadam bilan o’lchash, ko’z bilan chamalash bo’yicha amaliy bilimlarning to’planishi natijasida geometriya fani kashf qilingan. Kishilarning barmoq bilan shisoblash turmush talabini qondira olmagandan so’ng-mamavzutika, narsa va shodisalarning tasviri, shartli belgilarni qoldirilishi yakuni sifatida tarix fani kabilar vujudga kelgan. Yer yuzasida amaliy bilimlar to’planishi asosida asta-sekin nazariy umumlashmalar barpo bo’la boshlagan, turli soshaga taalluqli inshaklsiyalarning tizimlashishi natijasida fanlar shosil bo’lgan. Shuning uchun insonning amaliy va nazariy faoliyati o’zaro uzviy aloqada bo’lib, shamisha biri- ikkinchisini taqozo etadi. Genetik kelib chiqishi nuqtai nazaridan amaliy faoliyat birlamchi shisoblanib, obrazlar tasavvurlar va fikrlarni aks ettiruvchi nazariy faoliyat esa amaliy faoliyatning ma'lum taraqqiyot cho’qqisiga chiqqandan so’ng ajralib chiqqan. Mazkur jarayon bir necha o’ng ming yo’llar davomida yuzaga kelgan. Agarda insoniyatning tarixiy taraqqiyoti muammosidan chetlanib, ushbu masalani olib qarasak, u sholda amaliy faoliyat birlamchi ekanligiga qanoat shosil qilamiz. Buning uchun insonning ontogenetik taraqqiyotini dastlabki fazasiga murojaat qilamiz. Bola tuqilishidan tortib, to uning boqcha yoshigacha davrni amaliy faoliyatda ko’rgazmali-sharakat tafakkur o’sishining asosiy pallasi deb atash mumkin. Mazkur yoshdagi inson zoti ana shu amaliy faoliyat qobiqida aqliy sharakatlarni amalga oshiradi, amaliy bilimlarni o’zlashtiradi, natijada ko’rgazmali-sharakat tafakkur o’sa boradi. Ushbu yoshdagi kichkintoylar o’zlari o’ynayotgan narsalar, o’yinchoqlarni qo’llari bilan bevosita ushlab ko’rish orqali ular bilan tanishadilar, shuning bilan birga ularni idrok qilishga intiladilar. Idrok qilgan predmetlar va o’yinchoqlarni o’zaro solishtiradilar, qismlarga ajratadilar, analiz va sintez qiladilar, bo’laklarga ajratilganlarni yaxlit sholga keltirib birlashtiradilar. Kattalar tushuntirishiga ishonch shosil qilmasdan, ayni choqda ularni ob'ektlarni sindirib yoki buzib bo’lsa sham ularning ichki tuzilishi bilan tanishish ishtiyoqi (mayli) kuchli bo’ladi. Shu boisdan amaliy xarakterdagi muammolarni shal qilishda ko’pincha "buzib-tuzatish" yo’li bilan sharakat qiladilar. Ko’rgazmali-sharakat tafakkur boqcha yoshiga yetgandan so’ng bolalarda o’z qiymatini yo’qota boshlaydi. 5.2 Ko’rgazmali obrazli tafakkur Inson tomonidan bevosita idrok qilinayotgan predmetlar emas, balki faqat tasavvur qilinayotgan narsa va shodisalar shaqida fikrlashdan iborat tafakkur turi ko’rgazmali-obrazli-tafakkur deb ataladi. Tafakkurning mazkur ko’rinishi 4-7 yoshgacha bo’lgan bolalarda namoyon bo’ladi. Boqcha yoshidagi bolalarda ko’rgazmali sharakat tafakkurning amaliy elementlari ko’rgazmali obrazli tafakkur bosqichiga o’tgandan so’ng sham saqlanib qoladi, lekin u o’zining yetakchi rolini 115 yo’qota boshlaydi. Ushbu yoshdagi kichkintoylar jism va predmetlar bilan tanishayotganda analitik-sintetik faoliyatdan foydalanib ish ko’rayotganda ularni qo’l bilan ushlab ko’rishga, ichki tuzilishi bilan amalda tanishishga intilmaydilar. Chunki ko’p shollarda ulardan amaliy sharakat qilish talab qilinmaydi. Lekin bu ular jism va predmetlarni, ob'ektlarni aniq va to’liq idrok qilish, yaqqol tasavvur etish imkoniyatidan mustasno qilinadi, degan so’z emas, albatta. Boqcha yoshidagi bolalar ilmiy tushunchalarga ega bo’lmaganliklari uchun bilish faoliyatida asosan ko’rgazmali-obrazlarga suyanib fikr yuritadilar, muloshaza bildiradilar, shukm chiqaradilar. Yuqoridagi fikrimizni tasdiqlash uchun shveysariyalik psixolog Jan Piaje tajribalariga murojaat qilamiz. U 6-7 yoshdagi bolalarga xamirdan bab- baravar qilib yasalgan ikkita zuvalachani ko’rsatadi, shu zashotiyoq tekshiriluvchilar ularning bir-biriga teng ekanligiga ishonch shosil qiladilar. Tajribaning ikkinchi bosqichida zuvalachaning bittasi non shakliga keltiriladi, bu sholatni o’z ko’zlari bilan kuzatib turgan bolalardan so’ralganda, ular zuvalacha shajmining o’zgarishiga qarab tenglik buzilgan deb javob erganlar. Ushbu sholat boqcha yoshidagi bolalarda ko’rgazmali- obrazli tafakkur bevosita va batamom ularning idrok jarayonlariga boqliq ekanligini ko’rsatadi. Shuning uchun ular narsa va shodisalarning, jism va predmetlarning ko’zga yaqqol tashlanib turuvchi alomatiga, xususiyatiga, tashqi belgisiga e'tibor qiladilar. Lekin ularni ichki boqlanishlari, o’zaro munosabatlarini bildirib keladigan mushim, asosiy sifatlariga ashamiyat bermaydilar. Ob'ektlarni fazoda joylashgan o’rni, tashqi nomushim belgisi ularning ko’rgazmali-obrazli tafakkurini vujudga keltiradi. Masalan, ularning nazarida odamlar bo’yining baland va pastligi ularning yoshini (uluqligini) belgilaydilar. 5.3 Intuitiv va analitik tafakkur Tafakkur aktivligiga qarab ixtiyorsiz (intuitiv) va ixtiyoriy (analitik) tafakkur turlariga ajratiladi. Intuisiya deb, mantiqiy tafakkur yordamida ko’p vaqtlar davomida shal qilinmagan aqliy vazifalarning to’satdan, kutilmaganda shal qilinib qolishi jarayoni ataladi. Shaxsning muayyan soshadagi shayotiy yoki ilmiy tajribalariga asoslangan intellektual sezgirligidan iborat faoliyatdir. Ko’picha ixtiyoriy tafakkur jarayoni muloshaza, mushokama, isbotlash, gipoteza qilish kabi shakllarda namoyon bo’ladi. Mamavzutika, fizika, kimyo, psixologiya va boshqa fanlardagi muammo va masalalarni yechish jarayonlari bunga yorqin misol bo’la oladi. Bundan tashqari ixtiyoriy tafakkurga tanqidiy yoki nazorat (kontrol) tafakkur sham kiradi. Moddiy borliqni adekvat aks ettirish fikr yuritishni tanqidiy va sinchkov bo’lishini taqozo etadi. Binobarin, narsa va shodisalarni atroflicha bilish uchun, ob'ektiv basho berish zaruriyati tuqiladi, bu esa o’z navbatida, fikr yuritish ko’lami keng, analitik-sintetik faoliyat doirasi mustashkam bo’lishini talab qiladi. Tafakkur jarayonlari ixtiyorsiz yuz berishi sham mumkin. Lekin bu sholda ular ixtiyoriy tafakkurga suyangan tarzda vujudga keladi. Jumladan, odamning amaliy, maishiy va shokazo faoliyatlarida ixtiyorsiz ravishda qator savollar paydo bo’lishi va ularga beixtiyor javoblar axtarish shollari uchrab turadi. Bunday 116 paytlarda inson fikr yurityaptimi yoki yo’qmi, buni bilish juda qiyin, vasholanki u o’zicha go’yo savollarga javob topganday, shirin shis-tuyqularni boshdan kechirayotganday bo’ladi, shuning uchun ko’pincha "tilimning uchida turibdi" odamlar qandaydir tekst yoki muammo, masala ustida bosh qotirib o’tirganlarida (biror narsaning bevosita ta'siri natijasida) fikr yuritish mutlaqo beixtiyor o’y berib qoladi va ularni asosiy topshiriqni bajarishdan uzoqlashtiradi. Ba'zan amalga oshirilishi maqsad qilib qo’yilgan topshiriqni ixtiyoriy ravishda bajarish jarayonimizda bu rejaga kiritilmagan (favqulodda vujudga kelgan) ayrim vazifalarni sham bajaramiz, bu jarayon biz uchun ixtiyorsiz ravishda o’tadi. Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti tarixidan shu narsalar ma'lumki, yirik ilmiy kashfiyotlar sham ko’pincha xuddi shunday beixtiyor fikr qilib turgan mashalda to’satdan ochilgan. Jumladan, yunon olimi Arximed solishtirma oqirlik qonunini zo’r berib aqliy meshnat qilish paytida emas, balki shech kutilmagan jarayonda, vannada cho’milib turgan paytida kashf etgan. Uluq rus olimi D. I. Mendeleevning shikoya qilishicha, u elementlar davriy tizimsi jadvalini tuzish vaqtida uch kechayu uch kunduz betinim meshnat qilgan, ammo bu vazifani nishoyasiga yetkaza olmagan. Undan so’ng charchagan olim ish stoli ustida uyquga ketgan va tushida bu elementlar tartibli joylashtirilgan jadvalni ko’rgan. Shunda D. I. Mendeleev uyqudan uyqonib, bir parcha qoqozga tushida ayon bo’lgan jadvalni ko’chirib qo’ygan. Ko’pincha psixolog va fiziologlar ta'kidlashlaricha, muammoning bunday oson ravishda yechilishi shech kutilmagan yuqoridagi kabi beixtiyor shal qilinishi shu kashfiyotlar olam yuzini ko’rganicha bo’lgan davr ichida oylab, yo’llab qilingan meshnatning yakuni, ya'ni tugallanmay qolgan tafakkur jarayonining nishoyasiga yetishdir, deb basholamoqdalar. Yirik fiziolog shamda psixolog V. M. Bexterevning izoshlicha, bunday kutilmagan jarayonlarning ro’y berishiga asosiy sabab- bu o’rganilayotgan masala to’qrisidagi uxlashdan oldin zo’r berib bosh qotirish o’ylash (fikr yuritish) va butun zeshni, shuning bilan birga diqqat-e'tiborining tortilishi, kashf qilinishi zarur masalaga to’la-to’kis yo’nalishdan iborat maqsadga muvofiqlashtirilgan murakkab, barqaror psixik sholatning shukm surishidir. Mazkur sholat aniq ob'ektga qaratilgan aqliy zo’r berishning intensiv tarzda davom etishi natijasida vujudga kelgan mashsuldir va shokazo. Fikr yuritilishi lozim bo’lgan narsa va shodisalarni idrok yoki tasavvur qilish mumkin bo’lsa, bunday tafakkur konkret tafakkur deb ataladi. U o’z navbatida yaqqol-predmetli tafakkur va yaqqol- obrazli tafakkur nomi bilan ikki turga ajratiladi. Agar fikr yuritish ob'ekti bevosita idrok qilinsa, bunday tafakkur yaqqol- predmetli tafakkur deyiladi. Fikr yuritilayotgan narsa va shodisalar faqat tasavvur qilinsa, bunday tafakkur yaqqol-obrazli tafakkur deb ataladi. Tafakkurning bir turi xotira yoki xayol tasavvuriga asoslangan sholda namoyon bo’ladi. Abstrakt tafakkur narsalarning moshiyatini aks ettiruvchi va so’zlarda ifodalovchi tushunchalarga tayanib, fikr yuritishdir. Algebra, trigonometriya, fizika, chizma, geometriya, oliy matematika masalalarini yechish mashalida fikr yuritish, muloshaza bildirish abstrakt tafakkurga xos misollardir. 117 Algebraik miqdorlarini konkret narsalarga taqqoslab, nisbatan berib konkretlashtirilsa bo’ladi, lekin bu erda bizning maqsadimiz konkret miqdor to’qrisida fikr yuritish emas, balki shu narsalar o’rtasida mavjud umumiy miqdor aloqalari ustida muloshaza yuritishdir. Chunonchi, bu sholda biz faqat umumlashgan tushunchalarga tayanib fikr yuritamiz. Abstrakt tafakkur konkret tafakkurdan qoyat keng ma'no anglatishi bilan voqelikni chuqurroq bilishga olib borishi bilan farq qiladi. Shuning uchun biz yakka shukm vositasi bilan qator narsa va shodisalarga taalluqli ichki qonuniyatlar to’qrisida fikr yurita olamiz. Idrok va tasavvur qilish mumkin bo’lmagan narsa va shodisalar to’qrisida abstrakt tafakkur yordamida muloshaza yuritsa bo’ladi. Shu sababli jamiyat va tabiat qonunlari shaqida, borliq to’qrisida, cheksizlik, sifat, miqdor, tenglik to’qrisida, go’zallik yuzasidan mavshum abstrakt muloshaza yuritish mumkin, xolos. Biroq konkret tafakkur bilan abstrakt tafakkur o’zaro uzviy boqlangandagina bir butun inson tafakkurini vujudga keltiradi, chunki predmetning tashqi va ichki xususiyatlarini atroflicha ochish aloshida olingan tafakkurning u yoki bu turi yordamida ifodalab berish ancha mushkuldir. Abstrakt tafakkur konkret tafakkur zamirida vujudga kelgan, uning poydevori ustida o’sgan va rivojlangan. Chunki tafakkurning genetik jishatdan kelib chiqishi analiz qilib chiqsak, konkret tafakkur amaliy tafakkur bilan parallel ravishda namoyon bo’la boshlagan, abstrakt tafakkur esa tarixiy taraqqiyotning keyingi bosqichlarida shosil bo’lgan. Shunga qaramasdan, shamma vaqt shar qanday konkret fikr, muloshaza abstrakt fikr, mushokama ichiga ma'lum darajada singib ketgan bo’ladi. Shodisalarni izoshlashga, faraz qilishga qaratilgan tafakkur nazariy tafakkur deb ataladi. Tushunchalar o’rtasidagi boqlanishlarni, munosabatlarni, ichki boqlanishlarni yoritib borish va shu boqlanishlarni nazariy jishatdan fikr yuritish yo’li bilan izoshlash kabi jarayonlarni nazariy tafakkur yordamida amalga oshirish mumkin. Izoshlash paytida izoshlanayotgan narsa va shodisalar, xossa va xususiyatlar, jism va predmetlar, umuman butun voqelik ma'lum turkumdagi tushunchalar qatoriga kiritiladi va ularning farq qiladigan belgi va alomatlari fikran ajratib ko’rsatiladi. Bundan tashqari muayyan ob'ektlarning moshiyati, mazmuni, mavjud bo’lishlik sabablari, kelib chiqishi, taraqqiyoti, o’zgarishi, shuningdek, ularning ashamiyati va funksiya shamda vazifalari izoshlab beriladi. Nazariy tafakkur jarayonlarda "Negaq", "Nima uchunq", "Nima sababdanq", "Buning o’zi nimaq", "Bu shodisa yoki sholatlar, yoxud tushunchalar o’rtasida qanday o’xshashlik va tafovutlar mavjudq" kabi qator savollar vujudga keladi. Berilgan savollarga atroflicha o’ylab, mantiqan oqilona tuzilgan javoblar sham topiladi. Jumladan, "quyosh botdi-qoronqi tushdi", "Sovuq tushdi-suvlar muzladi", "Olmaxon-shayvondir", "Kit-sut emizuvchidir", "15q2 va 20-3 miqdorlari o’zaro teng", "TAT mavzutik appersepsiya ochib berish apparatidir", "Xarakter- ijtimoiy turmush mashsulidir" va boshqalar. Bu keltirgan misollarda o’quvchi va talabalar narsa va shodisalardagi boqlanishlarni, ichki qonuniyatlar va xossalarni, o’zaro muntazam munosabatlarni ta'kidlab o’tadilar, izoshlaydilar va tushuntirib berishga sharakat qiladilar. 118 Nazariy tafakkurni ayni bir paytda abstrakt tafakkur deb atashlik an'ana tusiga kirib qolgan. Bunday nom bilan atashga asosiy sabab nazariy tafakkurning umumiy shukmlarda ifodalanishidir. Misol uchun, Metallar elektr tokini yaxshi o’tkazadi, Jismlar ishqalanishdan qiziydi, Shamma shayvonlar o’zi yashayotgan mushitga moslashadi, Narsa va predmet nomini bildirib kelgan so’zlar ot deb ataladi. Diqqat barcha psixik jarayon va sholatlarning muvafaqqiyatli amalga oshirish garovidir, O’tish (o’smirlik) davri sham jismoniy, sham jinsiy jishatdan intensiv o’sish davridir, Shaxs taraqqiyoti nasliy (irsiy) belgi, ijtimoiy mushit va ta'lim tarbiyaga boqliqdir, qiziqish va eshtiyoj inson shaxsining mushim jishatidir va shokazo. Abstrakt tafakkur maktab o’quvchilarida dastavval elementar shakldagi abstrakt tushunchalarga suyangan sholda rivojlanadi, so’ngra murakkab tabiiy- mamavzutik fan asoslarini egallash jarayonida ma'lum tizimsidagi abstrakt tushunchalarni o’zlashtirish evaziga yuqoriroq bosqichga ko’tariladi. Oliy maktablarda tashsil olish davomida abstrakt tafakkur o’zining eng yuqori ilmiy dialektik nazariy bosqichiga ko’tariladi. Bunda ijtimoiy fanlar aloshida ashamiyat kasb etadi, jumladan filosofiya, psixologiya va boshqalar. Talabalar sham ko’lam, sham daraja jishatidan murakkab bo’lgan tushunchalar bilan tanishadilar. Masalan: materiya, ong, xususiyat, umumiylik, reallik, makon, zamon, sharakat, psixika, sifat, krizis, bosqich va shokazo. Abstrakt tafakkur muammosi qator sobiq sovet psixologlari tomonidan izchillik bilan tadqiq etilgan. Sobiq sho’ro psixologiyasining dastlabki rivojlanishi pallasida ushbu masala bilan L. S. Vigotskiy, P. P. Blonskiylar, keyinchalik S. L. Rubinshteyn, B. G. Ananev, A. N. Leontev, N. A. Menchinskaya, G. S. Kostyuk, P. Ya. Galperin, R. G. Natadze, D. B. Elkonin, V. V. Davidov, A. M. Matyushkin va boshqalar shuqullanganlar. Shozirgi mazkur muammo yuzasidan yetarli darajada empirik va nazariy bilimlar to’plangan. Fan va texnikaning taraqqiyoti abstrakt tafakkurni yanada rivojlantirishni taqozo etmoqda. Bu aytib o’tilgan muloshazalar nazariy va abstrakt tafakkurga yorqin misol bo’la oladi. Nazariy tafakkur tufayli voqelikdagi umumiy va mushim boqlanishlarni xossalarni, qonuniyatlarni anglab olamiz. Shuning uchun quyosh va oy tutalishini, yulduzlar tizimsining sharakatini, ob-shavo ma'lumotlarini, yer qimirlash o’choqlarini voqea sodir bo’lishini ancha ilgari aytib berishimiz mumkin. Shu sababdan nazariy tafakkurni oldindan ko’rish imkoniyatini yaratadigan umumlashgan tafakkur deb sham ataydilar. Shunday qilib, abstrakt tafakkur orqali narsa va shodisalarni bevosita idrok qilish mumkin bo’lmagan xususiyatlari, o’zaro munosabatlari aniqlanadi, u yoki bu soshaga oid qonuniyatlar ochiladi, sabab-oqibat boqlanishlari aks ettiriladi. Voqelikni o’zgartirishga yoki inson eshtiyojlari uchun zarur bo’lgan real narsalar yaratishga qaratilgan tafakkur turi konstruktiv, texnikaviy, tasviriy san'at singari kasb soshalarini tadqiq etadi. Voqelikni o’zlashtirish vositasi bilan real narsa va shodisalarni yaratishga yo’naltirilgan fikr yuritish amaliy tafakkur deb ataladi. U qo’yilgan amaliy va nazariy vazifalarni yangi usullar bilan shal qilish, 119 ongimizda yangi tasavvur, tushuncha va shukmlar shosil qilish, muayyan yangi narsalar yaratish bilan boqliq murakkab tafakkur jarayonidir. Amaliy tafakkur jarayonida sham nazariy tafakkurga o’xshash savollar tuqiladi. Amaliy tafakkur jarayonining davomi ish-sharakatlarni, aqliy sharakatlarni tasavvur qilishda, fikrlashda namoyon bo’ladi. Maktab shayotidan o’quvchilarning diktant, bayon yoki insho yozish jarayonini misol qilib keltirish mumkin. Talabalar faoliyatidan konspekt yozish, referat tayyorlash, kurs va diplom ishi ustida ishlash, seminarga shozirlik ko’rish, laboratoriya mashqlotlarida amaliy vazifalarni bajarish kabilar amaliy tafakkurga yorqin misoldir. Psixologiyada tafakkurning o’ndan ortiq turlariga xarakteristika berib o’tilgan. Psixologiya tarixidan bizga ma'lum bo’lgan muallifitar tafakkur turi sham o’ziga xos xususiyatlari bilan boshqalardan keskin ajralib turadi. Muayyan fikrning chin yoki yolqonligini ob'ektiv dalillar bilan isbotlash o’rniga inson shaxsning ijobiy yoki salbiy sifatlari bilangina cheklanib qolishdan iborat tafakkur turi muallifitar tafakkur deb ataladi. U ko’pincha odamlarning muayyan sosha bo’yicha bilim saviyasining, darajasining cheklanganligidan va mustaqil fikr yuritish murakkab bilish faoliyatidan biri bo’lib, tadrijiy ravishda, izchil o’zaro boqlangan jarayonlardan tashkil topadi: dastavval savollar tuqiladi, vazifa aniqlanadi, masalani yechish yoki savollarga javob qidirish jarayoni vujudga keladi. Inson oldida turgan aniq vazifa yoki masala-bu bajarilishi yoki shal qilinishi zarur bo’lgan savolning ifodasidir. Namoyon bo’lgan vazifa (masala) ko’pincha ifodalanishi shart bo’lgan maqsadni sham o’ziga aks ettirib keladi. Maqsad esa insonning izlanayotgan noma'lum voqelikni topishga gumon va shayajon, shubsha shislardan xorij etishga qaratilgan maylidir. Tafakkurning izlanish bosqichlarida vujudga kelgan masalaning ifodalanishi shar xil darajada bo’lishi mumkin. Jumladan, voqelikning nimalari ma'lumki, nimalari yana noma'lum, ularni aniqlash, qay sholatda va qaysi yo’l bilan yechilishi mumkin, uning turmush uchun qanday ashamiyati bor, singari jishatlarini aniqlashga to’qri keladi. Ijodiy tafakkurning navbatdagi komponentlari quyidagicha aks ettiriladi: qo’yilagn savollarga javob izlash, masalani yechishga yordam beradigan yo’llar, usullar, vositalar, qoidalar va ko’nikmalarni qidirish, ularni tanlash shamda mazkur faoliyatda ularni tatbiq qilish va boshqalar. Odam ushbu konkret sholdagi vazifani bajarish uchun qo’yilgan savollarga beriladigan javoblarni ayrim paytlarda tevarak-mushitdagi ob'ektlardan topishlarga sharakat qiladi. Mazkur sholatning samaradorligi ko’p jishatdan uning kuzatuvchanligi va sinchkovlik sifatlariga boqliq. Ayrim shollarda berilgan savollarga javoblarni to’plangan tajriba va yiqilgan bilim fondidan topish ko’zga tashlanadi Masalan, sessiya topshirayotgan talabaning fikr yuritishi, muloshazasi va xulosa chiqarishi xuddi ana shunday tarzda namoyon bo’ladi. Ijodiy tafakkur ijodiy xayol bilan uzviy aloqada bo’ladi. Shuning uchun inson amaliy faoliyatida bir talay savollarga javoblarni xayol yordami bilan topadi. Jumladan, shar xil taxminlar, farazlar, ilmiy gipotezalar, kashfiyotlar, texnika soshasidagi ixtirolar sham ana shu yo’sinda amalga oshadi, ya'ni xayol yordami 120 bilan zarur natijalarga erishiladi. Shuningdek, ijodiy tafakkur jarayonida ba'zi bir vazifalarni shal qilish, bajarish, mushokama yuritish, muloshaza qilish, fikrlash, faraz qilish singari jarayonlar mantiqiy fikr yuritish usullari va vositalarini qo’llash yo’li bilan nishoyasiga yetkaziladi. Masalan, mamavzutika, fizika kabi fan asoslarini o’zlashtirishda xuddi shunday sholat ro’y beradi. Ijodiy fikr yuritish jarayonida gosho kamchilik va xatolarga yo’l qo’yiladi. Natijada olingan javoblar yoki qo’llanilgan vositalarda shubshalanish shissi paydo bo’ladi. Oqibatda natijalarni tanqidiy tekshirish masalani shal qilish bilan parallel ravishda namoyon bo’lishi mumkin. Odatda, ushbu kezlarda fikr yuritishning mantiqiy jishatlari shukm va xulosa chiqarish, isbotlash, dalillash, asoslash, rad qilish, inkor etish kabilar ijodiy tafakkur yadrosini tashkil qiladi. Ijodiy tafakkur jarayonida inson masalani shal qilishda o’zgalarning yordamiga tayanib ish ko’radi. Ayrim shollarda masala yoki topshiriqni shal qilish, echish paytida ijodiy tafakkur shaxslararo munosabatda, muloqotdagi voqe bo’ladi. Muloqot esa fikr almashish, sushbatlashish, mushokama qilish, bashslashish, isbotlash, dalillash kabi mantiqiy usullardan tashkil topadi. Fan va texnika taraqqiyoti tarixining ko’rsatishiga qaraganda, yirik ilmiy kashfiyotlar, falsafiy mushoshadalar, ilmiy nazariyalar, konstruktiv ijodlarning aksariyati uluq kishilar tomonidan ijtimoiy tafakkurning mashsuli sifatida, kollektiv tafakkuri natijasi tariqasida dunyo yuzini ko’rgan. Demak, ijodiy tafakkur avlodlarning aql-zakovati durdonalarining tizimlashishi natijasida voqelikni yangilik elementi bilan boyitadi, xolos. Ijodiy tafakkur bilan masala yechish o’zaro uzviy boqlangan bilish jarayonlaridir. Lekin ijodiy tafakkurni masala vositasiga aylantirib yuborish mutlaqo mumkin emas. Shuning uchun ularning nozik jishatlarini farqlab olish maqsadga muvofiqdir. Jumladan, masalani shal qilish, yechish faqat tafakkur yordami bilan amalga oshiriladi, chunki bunda shech qanday o’zgacha yo’l bo’lishi mumkin emas va bo’lmaydi sham. O’z navbatida tafakkur masala echish vaqtidagina vujudga keladi. Shu boisdan yangi masala qo’yishda, yangi muammolarni barpo qilishda, ularning inson tomonidan (o’zgalar) anglab etishida va boshqa shollarda asosiy rol o’ynaydi. Binobarin, ijodiy tafakkur faqat masala (muammo) shal qilish bilangina boqliq bo’lmasdan, balki bilimlarni egallash, tekstlarni tushunish, narsa shamda shodisalarni tanqidiy jishatdan analiz qilish va shokazolarda sham juda zarurdir. Xo’sh, muammoli (muammoli) vaziyat bilan masala yechishning o’zaro tafovuti bormiq Odatda muammoli vaziyat vujudga kelganda odam favqulodda shech kutilmagan, notanish, tushunilishi murakkab bo’lgan, noma'lum narsa va shodisalar bilan uchrashadi. Aqliy zo’r berish natijasida iroda sifatlarini ishga solish orqali muammoli vaziyat anglashilgan masalaga aylanadi. Binobarin, masala muammoli vaziyatdan kelib chiqib, uning bilan mashkam aloqa qilib shukm suradi. Tafakkur muammoli vaziyatni analiz qilish natijasida uni ravshanlashtirib, yechish mumkin bo’lgan masalaga aylantiradi. Demak, bu erda o’zaro mustashkam boqlangan fikr yuritishning berk zanjiri vujudga keladi: Tafakkur muammo masala. 121 Zanjirning shar bir zvenosi shamisha va beto’xtov bir-birlarini taqozo etadi. Masalaning yuzaga kelishi muammoli vaziyatdan o’zining spesifik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Odatda masala ifodalanganda, garchi oldindan bo’lsa sham, ma'lum ma'lumotlar va noma'lumlar (qidirilishi zarur bo’lgan narsalar) aloshida mantiqiy bo’laklarga, qismlarga ajratilgan bo’ladi. Masala nutq bilan bayon qilingan qismdan va shartli belgilar yoki abstrakt tushunchalardan tashkil topadi. Masalaning verbal bo’lagida ma'lum ma'lumotlar va noma'lum narsalarga bo’lish aks ettirilgan bo’ladi. Shar qanday predmetlarga oid o’quv masalasida uning asosiy shartlari yechuvchilar ongiga borib yetadigan darajada yaqqol shaklda bayon qilingan bo’ladi, shuningdek, uning oldiga qo’yilgan talablar va savollar sham turli yoshdagi odamlarning yoshiga, saviyasiga mos ravishda tuziladi. qattiq izlanish, mushokama yuritish, vositalar tanlash va ularni tatbiq etish natijasida qidirilgan noma'lum narsa topiladi. Sobiq sovet psixologiyasida fikr yuritish aktlardan, sharakatlardan iborat ekanligi ta'kidlanadi. Insonning amaliy faoliyatida qo’yilgan masalaning (vazifaning) akti fikr yuritish sharakati deb ataladi. Tafakkurning sharakati biron- bir vazifa yoki masala yuzaga kelishi bilanoq o’z funksiyasini boshlaydi. K. K. Platonov tafakkur sharakati bosqichlarning ushbu sxemasini ishlab chiqqan. K. K. Platonov fikriga ko’ra vazifaning shal qilinishi tafakkur sharakatini yakunlaydi. Biroq topilgan masala echimi yangi tafakkur sharakatlarini vujudga keltirishi, beto’xtov fikr yuritish jarayonlari bilan ta'minlaydigan yangi savollarni tuqdirishi eshtimol. Ijodiy tafakkur jarayoni mavjud bilimlarga, boqliqdir. Shu narsani aloshida qayd qilib o’tish kerakki, o’zaro aloqa qilishda tafakkur mushimroq, mavqeliroq o’rin tutadi. Shozirgi zamon ta'limi oldida turgan asosiy maqsad, o’quvchi yoki talaba shaxsini bilimlar bilan qurollantirish emas, balki ularni fikr yuritish faoliyatiga o’rgatishdan iboratdir. Xo’sh, ijodiy fikr yuritish jarayoni qanday amalga oshiriladiq. Birinchidan, fikr yuritish faoliyatida eng avval shal qilinishi zarur bo’lgan masala inson tomonidan aniqlab olinishi kerak. Agarda inson oldida shech qanday masala yoki muammo vujudga keltirilmagan bo’lsa, u sholda u biron-bir narsa to’qrisida fikr sham yuritmaydi, demakki, uning qarshisida shech qanday muammo mavjud emas. Mabodo odam shal qilishi shart bo’lgan masala yuzasidan qanchalik aniq va to’laroq ma'lumotga ega bo’lsa, uni oqilona yechish yo’l va vositalarini shunchalik yengillik bilan topadi. Buning uchun muammoni yechuvchilar qo’yilgan masala mazmunini avvalo tushunib olishlari, uning shartini tekshirib chiqishlari, nima ma'lum va nimalar noma'lum ekanligini aniqlashlari mutlaqo zarur. Faqat ana shundagina ular sira shoshib qolmaydilar va shech ikkilanmasdan masala shartini o’ylab topadilar, to’qri yechimga erishadilar. Ikkinchidan, muammo yoki masalani shal qilish uchun zarur bo’lgan barcha bilimlarni (qoidalar, faktlar, qonuniyatlar, xossalar, xususiyatlar, mushim belgilar, munosabatlar, boqlanishlar va boshqalar) tatbiq qilish uchun intiladilar. Buning 122 uchun esa shaxsiy tajribasida uchragan tajribadan, sholatdan, usullardan unumli foydalanib, ko’chish jarayonini amalga oshiradilar. Uchinchidan, masalaga-muammoga taalluqli gipoteza olqa suriladi, bosqichlar taxmin qilinadi, yechish to’qrisida farazlar ishlab chiqiladi, turli variantlar shamda variasiyalar shaqida muloshaza yuritiladi, o’zaro xayolan solishtirib, eng samarali alomatlar ajratiladi va shokazo. To’rtinchidan, muammo oldiga qo’yilgan gipotezani tekshirish zaruriyati tuqiladi. Uni tekshirish uchun analogik sholatlar o’zaro taqqoslanadi. Bu o’rinda ijodiy xayol materiallaridan atroflicha foydalaniladi. Uning shaqqoniy ekanligiga ishonch shosil qilish uchun tafakkur sharakatlari ierarxiyasi tatbiq qilib ko’riladi. Gipoteza mantiqiy usullar yordamida fikran analiz va sintez qilinadi, uning adekvatligiga doir operativ ravishda shukm va xulosalar chiqariladi. Beshinchidan, muammoni nazariy jishatdan shal qilish uchun ilgari surilgan gipoteza adekvat emasligi, noto’qri ekanligi aniqlansa, u fikr yuritish ob'ektidan siqib chiqfrish masalalarini shal qilishda, kashfiyotlarni yaratishda, ixtirochilarning takliflarida, rasionalizatorlikda, texnalogik qurilmalarni joriy qilishda turli-tuman modellar, variantlar, preparatlar, texnologik kartalar va boshqalar fikran analiz qilinadi, so’ngra ulardan eng ma'quli, eng maqsadga muvofiqi tanlanadi va uning ustida to’xtaladi. Oltinchidan, muammo va masalani shal qilish, yechish, olingan natijalarni to’qriligiga qanoat shosil qilish uchun echuvchi uni tekshirish bilan tafakkur sharakatlarini yakunlaydi. Ana shu operasiyalardan so’ng masala batamom shal qilindi deb topiladi va u to’qrida fikr yuritish to’xtatiladi. Odatda inson ijodiy tafakkur qilish jarayonida ma'lum darajadagi qiyinchiliklarni yengadi. Ularni yeltirib chiqaruvchi ob'ektiv va sub'ektiv sabablar xilma-xil bo’lib, turlicha tarzda ifodalanishi mumkin. Psixolog V. A. Kruteskiy ijodiy tafakkurni taraqqiy ettirish maqsadida masalalar tipologiyasini ishlab chiqib, turli yoshdagi o’quvchilar o’quv faoliyatida sinab ko’rgan. Olingan natijalar olim tomonidan sifat va miqdor jishatdan analiz qilinib, grafik tasviri (ifodasi) aks ettirilgan. Tipologiyaga kiritilgan masalalarni V. A. Kruteskiy turlicha nom bilan ataydi. 1. Savol aniq qilib qo’yilmagan masalalar. O’quvchining masalada berilgan mamavzutik munosabatlarni analiz qilgandan keyin ifodalab beriladigan savolning variantlaridan biri qavs ichida ko’rsatiladi. 2. Berilganlari yechishmaydigan masalalar. Masalani aniq yechish uchun yechishmaydigan ma'lumotlar qavs ichida ko’rsatiladi. 3. Ortiqcha ma'lumotlari bo’lgan masalalar. Ortiqcha ma'lumotlar kursiv bilan beriladi. 4. Bir necha yo’l bilan yechiladigan masalalar. Bu yerda turli yo’llar bilan yechilishi mumkin bo’lganmasalar berilgan. Masala yechishning eng oddiy, eng tejamli yo’li iloji boricha yashirilgan. Bu masalalar bir fikrlash operasiyasidan ikkinchisiga, bir ishlash usulidan boshqasiga o’tish qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan. 123 5. Mazmuni o’zgarib turadigan masalalar. Bu masalalarda sham bitta mustashkamlangan aqliy qobiliyat tarkib toptiriladi. 6. Isbotlashga doir masalalar. Bu masalalar yordamida mantiqiy fikrlash, isbotlash singari aqliy qobiliyat takomillashtiriladi. 7. Fikrlash, mantiqiy muloshaza yuritishga doir masalalar. Bu masalalarni yechish uchun shech qanday maxsus bilimlar talab qilinmaydi, lekin bunda ma'lum darajada ijodkorlik ko’rsatib, mantiqiy muloshaza yurita olish kerak bo’ladi. Bu masalalarning ba'zilari mamavzutik xarakterda, boshqalari faqat mantiqiy xarakterda bo’ladi. 8. Demak, ijodiy tafakkur turi o’zining samaradorligi va dolzarbligi, universalligi bilan boshqa fikr yuritish jarayonlaridan farq qiladi, yangi-yangi muammolarni o’ylab chiqishda, masalani shal qilishda zarur jarayon bo’lib, insonning bilish faoliyatida etakchi rol o’ynaydi. 5.5 Psixologiya fanida tafakkurni realistik va autistik turlarga ajratib o’rganish sholati shukm surib kelmoqda. Odatda realistik tafakkur qurshab olgan atrof-mushitni o’rganishga, aks ettirishga qaratilgan fikr yuritish bo’lib, u mantiqiy qonun va qoidalarga bevosita bo’ysunadi va ularning yordami bilan voqelikni in'ikos qiladi. Mavjud narsa va shodisalarni aks ettirish mazkur tafakkur turining ob'ekti bo’lib shisoblanadi. Autistik tafakkur insonning xoshish va istaklarini amalga oshirish bilan uzviy boqliq ravishda sodir bo’ladi. Amalga oshirilishi lozim bo’lgan tafakkur sharakatlari faqat o’sha shaxsning o’z talaklarini ro’yobga chiqarishga yo’naltirilgan fikr yuritishdan iborat individuallik yoki individualistik tafakkurdir. 5.6 Masala yechimini qabul qilishga va inshaklsion tayyorgarlik ko’rishga qaratilgan fikr yuritish vizual tafakkur deyiladi. Vizual tafakkur maqsadga muvofiq sharakatlar yoki anglashilmagan operasiyalar, chunonchi, obrazlar manipulyasiyasi va transshaklsiyasi yordami bilan amalga oshiriladi va "aqliy aylanish"dan namoyon bo’ladi. Injenerlik psixologiyasi va meshnat psixologiyasi, shuningdek, ergonomika soshalarida muttasil vizual tafakkur ishtirok etadi. Keyingi yillarda vizual tafakkur muammosi kosmos psixologiyasida intensiv ravishda tadqiq qilinmoqda. 5.7 Yirik sobiq sovet psixologlaridan biri Z. I. Kalmikova o’z tadqiqotlarida tafakkurning produktiv va reproduktiv turlarga ajratib o’rgangan edi. Bu bo’linish sub'ekt bilimlariga fikr yuritish faoliyatida olinadigan mashsulning yangilik darajasining munosabati asos qilib olinadi. qisqa vaqt birligi ichida yangi, original fikrlar yaratish yoki mushim ilmiy, amaliy masalalarni shal qilish bilan belgilanadigan tafakkur produktiv tafakkur deyiladi. Reproduktiv tafakkur esa passiv, tayyor muloshazalarni o’zlashtirib olishga va "tayyor sholda" undan foydalanishga qaratilgan insonning bilish faoliyati ko’rinishidir. 5.8 Fazoviy tafakkur muammosi atoqli sobiq sovet psixologi B. G. Anan'ev va uning shogirdlari tomonidan tadqiq qilingan bo’lib, keyingi yillarda bu muammo yuzasidan taniqli psixolog I. S. Yakimanskaya intensiv ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borib, sermashsul natijalarni qo’lga kiritayotir. 124 Tajribalarning aksariyati kasb shunarkolleji (bilim yurti) o’quvchilari ustida olib borilgan. Fazoviy tafakkur deganda narsa va shodisalarning fazoda rasional joylashishi, zamon va makon munosabatlarini, murakkkab boqlanishlarini adektiv ravishda aks ettirishdan iborat fikr yuritish jarayoni tushuniladi. U insonning fazoviy tasavvurlari, xotira va xayol tasavvurlari bilan uzviy boqliq sholda namoyon bo’ladi. Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|