*zbekiston respublikasi

5.3. Shaxsning shakllanishida motivasiyaning roli 
A.Insonning motivlar oqimi to’g’risida mulohazalar. 
Insonning motivlari tuzilishini, ularning asosiy funksional mexanizmlarini 
hamda shakllanish jarayoniga yo’naltirishning strategik rejasini ishlab chiqish 
muammosini psixologik jishatdan tushuntirish uchun bolaning psixik rivojlanishi 
tashliliga o’ziga xos ravishda taktik yondashish ma'qul.Shaxsning motivlari oqimi 
muammosi uning ham metodologik, ham nazariy munosabatni tekshirish 
demakdir. Chunki to Hozirgi davrgacha sobiq sovet psixologiyasida uning 
ko’pgina qismlari o’z yechimini topa olmagan. G’arb mamlakatlari hamda AqSh 
psixologlari orasida "biologik eshtiyojlar asosida inson motivlari yotadi", degan 
qarashlar majmuasi keng ko’lamda qo’llanib kelinmoqda. Chunonchi, AqSh 
psixologi B.Damellning fikricha, to’qimada vujudga kelgan eshtiyojlar 
qo’zg’atuvchining asosiy manbai shisoblanadi. Mazkur g’oya yuzasidan mulohaza 
yuritgan Danlep esa "qo’zg’alish biologik to’qimalardan chetga chiqmaydi", degan 
fikrga qat'iy ishonadi. Gilfordning ta'kidlashicha, faollikning birlamchi manbai 
ovqatdan" iboratdir. Lekin muallif o’z fikrini izchil ochib berishga intilmaydi. 
Bu vaziyatni basholashda psixologik muammolar oqimi bilan motivlarning 
biologik oqimi o’rtasida yuz beruvchi o’zaro o’rin almashishning sodir bo’lishini 
mulohaza doirasidan tashqari chiqmaslik lozim. Chunki biologik hartlangan reja 
faollik manbai o’zaro o’rin almashish jarayonlari assimilyasiya va dissimilyasiya 
sifatida namoyon bo’ladi. Sholbuki biologik holatlar psixik jarayonlarning moddiy 
asosini tashkil qiladi. Xuddi shu boisdan, ular birlamchi manba va psixik 
faollikning negizi tariqasida yuzaga keladi. 
B. Ilk bolalik yosh davrida xulq-atvor motivlari. Ikki-uch yoshli bolaning 
motivlari tuzilishi kristallashmagan (amorf)ligi bilan, shuningdek, ularning qat'iy 
ierarxiyasi yo’qligi bilan tavsiflanishi namoyon bo’ladi. Bola shaxsiga aloqador 
motivlar tizimi bir qator motivlar yig’indisini ifodalovchi, o’zaro bir-biri bilan 
tasodifiy o’rin almashib turish xususiyatiga egadir. Motivlarni o’zaro o’rin 
almashish 
jarayonida 
yagona 
anglashish 
darajasidagi 
nazorat 
tizimiga 
bo’ysunmaydi. 
S.L.Rubinshteyn bolalik davrining motivlariga quyidagicha psixologik tavsif 
beradi: "Bevosita bolaga ta'sir etuvchi har bir qo’zg’atuvchi (qo’zg’ovchi) ilk 
bolalik davrida uning o’sishida shukmronlik qiladi. Chunki undagi ichki motivlar 
shali mustashkam emas, shuning uchun har xil vaziyatda bola boshqa quzg’atuvchi 
shukmronligiga tobe bo’lib qolishi mumkin. Shu boisdan beqaror, kuchsiz, betartib 
motivlar xuddi shunday xatti-harakatlarga bog’liq.
Muallif vaziyatning stixiyali ta'siri shaqida mulohaza yuritib, u bolalik 
beixtiyor intilishining xulq-atvorga ta'sirini ko’rsatib turishini ta'kidlaydi. 
Nazariy va amaliy malumotlarga asoslanib, ilk bolalik davridagi individning 
xulq-atvori, birinchidan, impulsivlik bilan, ikkinchidan, vujudga kelgan vaziyat 
xususiyati bilan tavsiflanadi. Shaxsni boshlang’ich genetik qobig’idagi shakllanish 

---

122 
pallasidagi motivining dinamik asosi - xatti-harakati qo’zg’alishini muvaqqat, tor 
mushitidan tashkil topadi. Chunki bola shali motivlashgan ustanovkalarni uzoq 
vaqt ushlab tura olmasligi sababli u tez yo’qoladi. Muhim ahamiyat kasb etuvchi 
qo’zg’alishlarda bola chalg’isa, demak, ularni u tezda esdan chiqaradi.
Eshtiyoj qondirilishida, affektiv reaksiyalarda, chalg’ish jarayonida 
qo’zg’alish berilgan 
vaqt 
doirasidan 
chetlashadi. 
Psixologik doiradagi 
boshqarishning o’ziga xos vositalari, faoliyatni tashkil etishni ta'minlovchi 
motivlar - inson faoliyatining energetik darajasini strukturaviy aks ettiradi. 
Bolaning intellektual darajasi va bilimlarning yetarli emasligi oqibatida kichik bir 
amaliy tajriba yaqqol amaliy faoliyat mushitini siqib chiqarishi mumkin. Bola 
biron-bir ob'ektga yo’naltirilgan faoliyatni, uni boshqarishni yuksak funksional-
energetik bosqichida motivlarni o’z sholicha uzoq vaqt saqlab yurish imkoniyatiga 
ega emas.
Inson faoliyatining samaradorligi (mashsuldorligi)ni oshirish shaqidagi 
psixologik usulning rolini L.S.Slavina III-IV sinf o’quvchilarida tajriba yo’li bilan 
dalillab berdi. L.S.Slavina murakkab va uzoq davom etadigan faoliyatlarni tashlil 
qilish kezida uni nisbatan mustaqil va sodda tarkibiy qismlarga ajratib chiqadi 
hamda ularning har birini aloshida nazorat qilish kerak, binobarin, uni xuddi 
mustaqil faoliyat strukturasining takomillashuvi va rivojlanishi natijasidagina 
motivlar tuzilishining takomillashuvi va rivoji namoyon bo’ladi. Muallifning 
fikriga qaraganda, xulq-atvorning muayyan maqsadga bo’ysundirilishi kichik 
maktab yoshining pirovard bosqichida amalga oshirilib, mazkur bosqich ixtiyoriy 
xulq-atvor shakllanishining boshlang’ich davri bo’lib shisoblanadi.