*zbekiston respublikasi

TO’RTINChI BO’LIM 
ShAXSNING ShISSIY-IRODAVIY JABShALARI 
 
VII BOB 
ShISSIYOT 
 
1. Shissiyot to’g’risida umumiy tushuncha 
Shissiyot borliqqa, turmushga, shaxslararo munosabatga nisbatan shaxsni 
sub'ektiv kechinmalarining aks ettirilishidir. Shaxs tirik mavjudod bo’lishi bilan 
birga jamiyat a'zosi hamdir, shuningdek, yakkashol (individual) inson sifatida 
tevarak-atrofdagi narsalar va hodisalarga nisbatan munosabatlarini xolisona 
(ob'ektiv) aks ettiradi, in'ikos qiladi. Aks ettirish jarayoni favqulodda o’z ichiga 
quyidagilarni qamrab oladi: a) shaxsning eshtiyojini qondirish imkoniyatiga 
egalikni; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko’rsatadigan ob'ektlarga
sub'ekt sifatida qatnashishni; v) uni harakat qildiruvchi, bilishga intiltiruvchi 
munosabatlarini va hokazo. Sub'ektiv munosabatlarning inson miyasida shis-
tuyg’ular, emosional holatlar, yuksak ichki kechinmalar tarzida aks etishi shissiyot 
va emosiyani yuzaga keltiradi. Shissiyot -yaqqol voqelikning eshtiyojlar sub'ekti 
bo’lmish shaxs miyasida ob'ektlarga nisbatan uning uchun qadrli, ahamiyatli 
bo’lgan munosabatlarining aks ettirilishidir.
Mulohazalardan ko’rinib turibdiki, munosabat atamasi bir necha marta 
matnda qayd qilindi, shuning uchun unga ayrim izoshlar berish maqsadga 
muvofiqdir. Psixologiyada shali bir talay terminlar, atamalar, tushunchalar 
mavjudkim, ularga moshiyat, ma'no, qo’lam, sifat, shakl jishatidan qo’llanilishi 
yuzasidan ba'zi bir tuzatishlar kiritilishi ayni muddao bo’lar edi.
Psixologiya fanida munosabat tushunchasi ikki xil ma'noda qo’llanilib 
kelinadi: 1) sub'ekt (shaxs) bilan ob'ekt (narsa) o’rtasida tabiiy holda (tarzda) 
yuzaga keladigan o’zaro aloqa o’rnatish (ob'ektiv munosabatlar); 2) o’rnatilgan 
aloqalarning aks ettirilishi (ularning kechinmasi), xususiy sub'ektning eshtiyojlari 
va ularning ob'ektlararo munosabati (sub'ektiv munosabatlar), binobarin, namoyon 
bo’lgan eshtiyojlarni qondirishga shay turgan narsalar bilan odam o’rtasidagi 
munosabat ma'nosida ishlatiladi. Shissiyot tushunchasi kundalik turmushda va 
ilmiy psixologik manbalarda har xil ma'noda qo’llaniladi. Jumladan, shissiyot 
o’rnida sezgilar, anglanilmagan mayllar, anglanilmagan xoshishlar, tilaklar, 
maqsadlar, talablar tushunchalardan foydalaniladi. Bu holatlar o’rtasidagi o’zaro 
o’xshashlikka asoslanib ishlatilishi kundalik turmush voqealari bo’lib shisoblanadi, 
xolos.
Ilmiy nuqtai nazardan kelib chiqib tashlil qilinganda "Shissiyot" odatda tirik 
mavjudodlar miyasida, ya'ni shaxslarning eshtiyojlarini qondiruvchi va unga 
monelik qiluvchi ob'ektlarga nisbatan uning (odamning) munosabatlarini aks 
ettirish ma'nosida qo’llaniladi.

---

127 
Jahon psixologiyasida "shissiyot" bilan "emosiya" terminlari (ayniqsa chet 
mamlakatlarda) bir xil ma'noda ishlatiladi, lekin ularni aynan bir xil holat deb 
tushunish mumkin emas. Bunday nuqson ommabop adabiyotlarda, chet ellarda 
chop etilgan darsliklarda aksariyat shollarda uchraydi. Odatda tashqi alomatlari 
yaqqol namoyon bo’ladigan shis-tuyg’ularni ichki kechinmalarda ifodalanishdan 
iborat psixik jarayon yuzaga kelishining aniq shaklini emosiya deb atash maqsadga 
muvofiq. Masalan, ranglarning o’zgarishi, yuzlarning ta'bassumlanishi, lablarning 
titrashi, ko’zlarning yarqirashi, kulgu, yig’i, g’amginlik, ikkilanish, sarosimalik va 
boshqalar emosiyaning ifodasidir. Lekin vatanparvarlik, javobgarlik, mas'uliyat, 
vijdon, meshr oqibat, sevgi- mushabbat singari yuksak xislatlarni emosiya 
tarkibiga kiritish g’ayritabiiy hodisa shisoblanar edi. Ushbu shissiy kechinmalar 
o’zining moshiyati, kuch-quvvati, davomiyligi, ta'sirchanligi, yo’nalganligi bilan 
bir-biridan keskin farq qilishlariga qaramay, ularni emosiya sifatida talqin qilish 
oddiy safsataga aylanib qolgan bo’lar edi. Shu boisdan ularning o’zaro eng muhim 
farqi shundaki, birisi ijtimoiy (shissiyot), ikkinchisi esa (emosiya) individual, 
xususiy ahamiyat kasb etadi.
Ta'kidlab o’tilgan mulohazalarga qaramasdan, shissiyot bilan emosiyaning 
o’zaro bir-biridan qat'iy cheklab qo’yish ham ba'zi anglashilmovchilikni keltirib 
chiqarishi mumkin. Faoliyat, xulq-atvor, muomala sub'ekti o’zining shaxsi hamda 
jamiyati uchun ahamiyati shisoblangan narsalar va hodisalarni aks ettiruvchi 
munosabati shissiyotda mujassamlashadi. Shaxsning individual shayoti va 
faoliyatiga aloqador (xosh foydali, xosh zararli bo’lishdan qat'i nazar) omillar, 
qo’zg’ovchilar, turtkilarni ifodalovchi hamda kelib chiqishi instinktlar, hartsiz 
reflekslar, irsiy belgilar (ovqatlanish, jinsiy, shimoyalanish, qo’rqish va boshqalar) 
bilan bog’liq sodda shissiy holatlar "emosiya" deyiladi. Emosiyalar nafaqat 
insonlarga, balki jonli rivojlangan mavjudodlarga ham taalluqli ruhiy (psixik) 
holatlardir. Shayvonlardagi emosiyalar o’zgarishi murakkab bo’lgan tabiylik (irsiy)
alomatlarga asoslanuvchi sodda tuzilishga egadir. Odam bilan shayvon emosiyalari 
o’zlarining moshiyati, tuzilishi, ta'sirchanligi, jadalligi, sifati, shakli bilan keskin 
tafovutlanadi. Emosiyalar tashqi ko’rinishga xosligi bilan, muvaqqat xususiyatga 
ega ekanligi bilan shissiyotdan farqlanadi.
Shuni aytib o’tish joizki, shissiyot shayvonot olamiga xos kechinma emas, u 
aql-zakovat sub'ekti sanalmish shazrati insongagina xos, xolos, chunki empatik 
(hamdardlik) shis-tuyg’ular shaxsning mukammallik bosqichiga ko’tarilishiga 
kafolat negizidir.
Shissiyot bilan emosiya (uning yuksak darajalari nazarda tutiladi) inson 
shaxsining ijtimoiy shayotiy hart-haroitlarida yuzaga kelgan, odamning ijtimoiy 
tarixiy taraqqiyotida shakllangan (evolyusion yo’sinda), muayyan ijtimoiy 
mushitda (jamiyatda) istiqomad qiluvchi kishilar tomonidan o’zlashtirilgan 
g’oyalar, me'yorlar, qonun-qoidalar, nizomlar, qadriyatlarni aks ettiruvchi 
anglanilgan shis-tuyg’ular, murakkab ichki kechinmalarni vujudga kelish 
jarayonidir.