*zbekiston respublikasi

4. Psixologiya va uning moddiy asoslari 
Psixikaninng moddiy asoslari to’g’risida fikr yuritilganda, eng avvalo, u 
miyaning xususiyati ekanligini ta'kid etish joiz. Bilish jarayonlari to’g’risida gap 
ketganida, albatta sezgi, fikr, ong kabilar maxsus ravishda tashkil topgan 
materiyaning oliy mahsuli ekanligini uqtirish maqsadga muvofiqdir. Organizmning 
psixik faoliyati tananing ko’p miqdordagi a'zolarining yordami bilan ishga tushadi. 
A'zolarning ba'zi birlari ta'sirotlarni qabul qilsa, boshqalari ularni signallarga 
aylantiradi, xatti-harakatlarning rejasini tuzadi hamda uning amalga oshishini 
nazorat qiladi. Shuningdek, ularning bir guruhi xatti-harakatga kuch- quvvat, 
g’ayrat, shijoat baxsh etadi, yana bir turi esa mushaklarni, paylarni 
harakatlantiradi. Mana shunday murakkab funktsiyaning yig’indisi (majmuasi) 
organizmning tashqi muhitga moslashuvini, unga muvofiqlashuvini, hayotiy 
vazifalar ijro etilishini, bajarilishini ta'minlaydi.
Organik olamning mikroorganizmdan to insonga qadar bir necha o’n million 
yil davom etgan evolyutsiyasi davomida xatti-harakatlarning, xulq-atvorning 

---

19 
fiziologik mexanizmlari uzluksiz ravishda murakkablashib, tabaqalanib, buning 
oqibatida organizm muhitning o’zgarishlariga tez reaktsiya qiluvchan, 
moslashuvchan xususiyat kasb etib borgan. Jumladan, bir hujayrali amyobaning 
hayot kechirishi uning ozuqa qidirish imkoniyati, o’z hayotini muhofaza qilish 
qobiliyati muayyan darajada cheklangandir. Undagi yolg’iz hujayraning o’zi ham 
sezuvchi, ham harakatlanuvchi, ham ovqat hazm qiluvchi vazifalarni ijro etadi. 
Murakkab tuzilishga ega bo’lgan hayvonlarda a'zolarning ixtisoslashuvi ozuqani 
ko’rish, uni farqlash, xavf-xatarni tez sezish, aniq mo’ljal olish imkoniyatini 
beradi. Ixtisoslashuvning asosiy funktsiyasi signallarni idrok qilishdan iborat 
xujayralarning vujudga kelishida o’z aksini topadi. Mazkur hujayralar retseptor 
deb nomlanmish hujayralar turkumini yuzaga keltiradi. Hujayralarning boshqalari 
mushak to’qimalari ishini, bezlarning shira ajratishini nazorat qiladi. Bunday 
hujayralar effektorlar deyiladi. Ixtisoslashuv a'zolarni hamda funktsiyalarni bir-
biridan ajratadi. Organizmning asosiy boshqaruv imkoniyati yaxlit narsa sifatida 
harakat qiladigan markaziy nerv sistemasi vositasi bilan erishiladi. 
Nerv sistemasining asosiy unsurlari nerv xujayralari (neyronlar) hisoblanib, 
ularning funktsiyasi qo’zg’atishdir. Neyron xujayra tanachasidan, dendritdan, 
aksondan tashkil topadi. Markaziy nerv sistemasi bosh miya va orqa miyadan 
iborat. Hozirgi zamon fanining ko’rsatishicha, orqa miya va miya naychasi 
reflektor faoliyatining tug’ma (hartsiz reflekslar) hisoblangan shakllarni amalga 
oshiradi, katta yarim harlarning qobig’i esa hayotda orttirilgan, psixika yordami 
bilan boshqariladigan xulq-atvor shakllarining organi sanalanadi.Miya katta yarim 
harlari faoliyatining umumiy qonunlari I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan. 
Hozirgi zamon fiziologiyasi ma'lumotiga qaraganda, miyada hosil 
bo’ladigan to’lqinlar turli chastotadagi elektromagnit tebranishlariga o’xshab 
ketadi. Miyada elektroentsefalogramma ko’rinishdagi kuchaytirgich yordamida 
yozib olish mumkin bo’lgan elektr toklari paydo bo’lishining kashf etilishi muhim 
ahamiyatga ega. Chunki, kosmonavt miyasining biotoklari yozuvi uning markaziy 
nerv sistemasida yuz beradigan o’zgarishlar ko’satkichi bo’lib xizmat qiladi. 
Odamning psixik hayotida katta yarim harlar qobig’i sirtining peshona qismlari 
alohida rol o’ynaydi. Psixik funktsiyalar muayyan tarzda chap va o’ng yarim harlar 
o’rtasida taqsimlanishi chuqur o’rganilgan. Ma'lumki, psixikaning mazmuni tirik 
mavjudod o’zaro munosabatda bo’ladigan tashqi olam bilan belgilanadi. Shuning 
uchun tashqi olam inson miyasi uchun shunchaki oddiy biologik muhit emas, balki 
odamlar tomonidan ularning ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davomida yaratilgan 
hodisalar olami hamdir. Psixik va nerv-fiziologik jarayonlarning o’zaro 
munosabati masalasi murakkab muammolardan hisoblanadi. Psixikaning o’ziga 
xos xususiyatlari nerv-fiziologik xususiyatlaridan qanday muhim belgilari bilan 
farqlanishini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Agarda mazkur o’ziga xoslik 
mavjud bo’lmaganida edi, u holda psixologiya mustaqil bilim sohasi sifatida tadqiq 
etilishi ham mumkin emasdi. Psixik jarayonlar o’zida ichki, fiziologik 
jarayonlarning emas, balki tashqi ob'ektlarning tavsifini mujassamlashtiradi.