*zbekiston respublikasi

2. Psixologiyaning metodologiyasi va printsiplari 
Jahon psixologiyasi fanida xulq-atvor,muomala va faoliyat muvaffaqiyatini 
ta'minlovchi omillarning eng muhimi tariqasida insonning emotsional hayoti 
yotishi aksariyat nazariyotchi psixologlar tomonidan ta'kidlab o’tiladi. Bu 
talqinning haqqoniyligiga hech qanday e'tirozlar bo’lishi mumkin emas. Chunki, 
mazkur omil eksperimental psixologiyaning mustaqil soha sifatida vujudga 
kelishidan e'tiboran ustuvor, dalil taqozo qilmaydigan atribut singari tadqiqot 
predmeti mohiyatiga singib ketgan. Shuni alohida ta'kidlab o’tish lozimki, inson 
muomalasining, xulq-atvorining kechishi, faoliyatining muvaffaqiyatli, sermahsul 
yakunlanishi ko’p jishatdan shaxsning emosional holatlariga "emosional ton, 
kayfiyat,stress,affekt va hokazo", izoshlanishi murakkab bo’lgan ruhiy 
kechinmalarga,yuksak his-tuyg’ularga bog’liq. O’yin, mehnat, o’qish, muomala va 
boshqa faoliyat turlarining muvaffaqiyatli kechishi, shaxslararo munosabatlarda 
xulq-atvorning namoyon bo’lishi ijobiy psixologik holat sifatida basholansa, 
emosiya va shissiyotning barqaror, maqsadga yo’nalgan tarzda hukm surishi 
ehtimoli e'tirof etiladi.
His-tuyg’ularning mustahkamligi, barqarorligi, mukammalligi sifatlarning 
mavjudligi ularning dinamik stereotiplar tipiga aylanganligidan dalolat beradi, 
faoliyat va xulqning shaxs tomonidan ongli ravishda boshqarish uslubi 
shakllanganligini bildiradi. Tabiatning tarkibiy qismlari va jamiyatning a'zolari 
bilan turli shakldagi, har shil xususiyatli munosabatga kirishishi, ular bilan 
muomala qilish maromlarini davriy "muvaqqat tarzda" o’zgarishni vujudga 
keltiradi. Ana shu o’zgarish tufayli muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik, omad va 
omadsizlik, optimizm va pessimizm, romantika va realiya, simpatiya va antipatiya, 
progress va regress, jo’shqinlik va tushkinlik, faollik va sustlik kabi birinchisi 
ijobiy (pozitiv), ikkinchisi esa salbiy (negativ) ruhiy hodisa kelib chiqadi. Faoliyat 
va xulqning amaliyotida bir tekis kechishini ta'minlovchi emotsional holat 

---

32 
barqarorligining buzilishi unga qiyos qilingan muvaffaqiyatning birlamchi omili 
to’g’risidagi ilmiy ma'lumotlarning shubha ostida qoldiradi.
Binobarin, jamiki narsaning boshlang’ich asosi, manbai emotsiya degan 
g’oyani, uning qiymatini umumiy fonda birmuncha qadrsizlantiradi, lekin ikkinchi, 
ustuvor va yetakchi, umumiy va xususiy ob'ektiv va sub'ektiv, muhim va nomuhim 
mezonlar, alomatlar, o’lchamlar yordami bilan basholanishi ushbu psixologik 
masala moshiyatini oqilona talqin qilish zaruriyatini vujudga keltiradi. Xolbuki 
shunday 
ekan, 
ularning 
mohiyatini, 
keltirib 
chiqaruvchi 
sabablarni, 
harakatlantiruvchi kuchlarini muayyan dalillarga asoslanib tashlil qilish muammosi 
maydonga keladi. 
Inson faoliyati va xulqining muayyan qonuniyatlarga asoslangan holda 
amalga oshishi ham ob'ektiv,ham sub'ektiv shart- sharoitlarga bog’liq. Tabiiy 
omillarni keltirib chiqaruvchi ob'ektiv (tashqi) shart-sharoitlarga bog’liq. Tabiiy 
omillarni keltirib chiqaruchi ob'ektiv (tashqi) shart-sharoitlar, ya'ni mikro va makro 
muhit,moddiy borliq, yordamchi vositalarning mavjudligi,ularning yuksak 
talablarga javob bera olish imkoniyati, tashqi qo’zg’atuvchilarning bezararligi,vaqt 
va fazoviy o’lchovlarning muvofiqligi, mutanosibligi kabilardan tarkib topadi. 
Xulq va faoliyatning namoyon bo’lishi uchun tabiiy shart -sharoitlar tizimi yaxlit 
holda ishtirok etishi, ularning muvaffaqiyatini ta'minlovchi omillar majmuasi 
tariqasida xizmat qilishi mumkin. Tabiiy shart-sharoitlardagi to’kislikdan tashqari 
ayrim yetishmovchiliklar va uzilishlarning sodir bo’lishi nuqsonlarni keltirib 
chiqaradi, buning oqibatida ruhiy kechinmalar faolligi, ildamligi, maqsadga 
yo’nalganligi buziladi.Tabiiy shart-sharoitlar muhit ta'sirida inson ruhiy olamida 
bir qator keskin ham sifat, ham miqdor o’zgarishlari vujudga keladi, ular 
yangilanishlar, yangi fazilatlar, xislatlar tug’ilishida namoyon bo’ladi. Shuni 
ta'kidlab o’tish joizki, tabiiy mushitning tarkibiy qismi bo’lmish geografik mushit 
bu borada muhim rol o’ynaydi, ko’pincha u, birinchidan, biologik hartlangan shaxs 
sifatlariga ta'sir etib, fenotiplarni genotiplarga aylantiradi (shududiy mushit, relef, 
stixiya kutilishi: zilzila, qor ko’chkisi, dovul, suv toshqini, oyoq yetmas qirli 
tog’lar 
va 
hokazo). 
Ikkinchidan,ontogenezda 
shaxs 
xarakterologik 
xususiyatlarining tabiiy ravishda shakllanishga ta'sir o’tkazadi, shuning bilan birga 
mikro mushit bilan genlar, irsiy belgilar, alomatlar o’rtasida uyg’unlikni ta'minlab 
turuvchi mexanizm vazifasini bajaradi. 
Ob'ektiv (tabiiy) hart-haroitlardan tashqari, inson omili bilan uzviy 
bog’liqligi sub'ektiv (shaxsga oid, uning qiyofasiga bog’liq) hart-haroitlar 
muomalaning, faoliyatning, xulqning ijtimoiy turmushda samarali amalga 
oshishini uzluksiz ravishda ta'minlab turadi. Sub'ektiv hart-haroitlarning qatoriga 
shaxsning barqarorligi, xarakterning mustashkamligi, eshtiyoj, motiv, maslak, 
saloshiyatining puxtaligi, o’zini o’zi boshqarish uslubining qat'iy ravishda 
shakllanganligi, biologik hartlangan xislatlar esa o’zaro uyg’unlashganligi kabilar 
kiradi. 
Odatda ob'ektiv (tabiiy) va sub'ektiv (shaxsga oid) hart-haroitlardagi 
o’zgarishlar tufayli ijobiy (pozitiv) yoki salbiy (negativ) xususiyatli psixologik 
holatlar, hodisalar, xislatlar, kechinmalar ustuvorligi yuzaga kelib, moddiy asos 

---

33 
funksiyasini bajaruvchi oliy nerv faoliyatini, markaziy nerv sistemasining 
ritmikasini, ishchanlik qobiliyatini pasaytiradi. Buning oqibatida faoliyat, xulq va 
muomala amalga oshirishda odatiy sa'i-harakatlar, operasiyalar, maromlar buzila 
boshlaydi, favqulodda asabiylik, ruhiy nuqsoniylik, qonuniyatdan chetga og’ishlik,
noxush kechinmalar shokimligi yetakchilik qiladi. Xuddi shu sababdan, faoliyat, 
xulq va muomalaning muvaffaqiyati shubsha ostida qolishi mumkin, chunki 
mashsuldorlik, sobitqadamlilik, maqsadga yo’nalganlik sifatlarining dominantligi 
yo’qoladi, natijada ushalmagan ezgu niyatlar armon tariqasida yuksak shis-
tuyg’ular sifatida davriy shukm surishda davom etaveradi. 
Insoning tabiatga va jamiyatga nisbatan munosabati tasodiflarsiz, 
favquloddagi vaziyatlarsiz amalga oshishi mumkin emas, chunki eshtimollar 
darajasidagi kutilmaning yo’qligi rejasiz vaziyatlarni shaxsining idrok maydonida 
keltirib chiqaradi. Shayot va faoliyat strategiyasi va taktikasining ekstremal tarzida 
o’zgarishi individual va ijtimoiy xususiyatli vaziyatlarning paydo bo’lishga olib 
keladi. Vaziyatlar stixiyali, xaotik (betartib, tasodif) xatti-harakatlarni vujudga 
keltirib, tekis, odatiy, davriy, barqaror xususiyatlar ritmikasini izdan chiqaradi, 
natijada insonning motivasion, emosional,kognitiv, regulyativ, xulqiy, irodaviy 
tuzilish tarkiblarining funksiyasi buziladi. Shaxs tuzilishga favquloddagi 
vaziyatlarning ichki larzasi faoliyat, xulq va muomalaning onglilik holatidan 
ongsizlikka o’tishini taqozo etadi, binobarin, muvaffaqiyatsizlik realiyaga 
aylanadi. 
Xo’sh, nima uchun shaxs tasodiflarning oldini olishga tayyor emas yoki 
ko’pincha u bu borada kuchsizlik, ojizlik qiladi?
Ushbu muammo yechimini juda sodda tarzda shal qilish ham mumkin: 
1) 
shaxs ongli zot, yaratuvchilik qudratiga ega bo’lishidan qat'i nazar-u 
tabiatning tarkibiy qismi, instinktlar, hartsiz reflekslar ta'siriga beriluvchandir: 2) 
shaxsning tana a'zolari (organizmi) favquloddagi xodisalar va vaziyatlarga 
moslashgan emas (stixiya, shalokat, tasodif, stress, affekt, xavf-xatar-risk); 3) 
shaxs komillik darajasiga erishmaganligi tufayli sababiy bog’lanish oqibatlarini, 
fobiya (qo’rqish) bilan bog’liq shis-tuyg’ularni oldindan sezish, payqash, ularga 
nisbatan aks ta'sir berish imkoni yo’q: 4) shaxsda ikkinchi qiyofaning 
shakllanmaganligi (test, trening, trenirovka bilan qurollanmaganligi) uning xavf-
xatar 
qurboniga 
aylantirishi 
shubshasiz. 
Jaxon 
psixologiyasi 
fanining 
ma'lumotlariga qaraganda, muvaffaqiyatsizlikdan shech kim shimoyalangan 
emas,.chunki ijtimoiy immunitet juda kuchsiz aksil ta'sir ko’rsatish imkoniyatiga 
ega. Ma'lumki, jismoniy, axloqiy va aqliy barkamollik tub ma'nodagi komil inson 
to’g’risida mulohaza yuritishga imkon beradi va tarkiblarning to’la munosibligi, 
uyg’unlashganligi, o’zaro taqozo etivchanligi asosiy mezon vazifasini bajaradi, 
komillik darajasi sub'ektning ma'naviy dunyosiga aylanmas ekan, u taqdirda shech 
kim tasodiflar, favquloddagi vaziyatlar shaxs tomonidan odatiy hodisa sifatida 
osoyishta qabul qilinmaydi.
Muvaffaqiyat garovi (kafolati) funksiyasini bajaruvchi omillarning genezisi 
to’g’risidagi fikr yuritilganda, eng avvalo, ularning birlamchiligi,asosiy manba 
ekanligini nazarda tutish nazariy hamda metodologik muammolar yechimini 

---

34 
oqilona topishga puxta negiz shozirlaydi, boshlang’ich harakat nuqtasini belgilab 
berishga xizmat qiladi. Nazariy mulohazalarga binoan, faoliyat,xulq va 
muomalaning bir tekis, samarali kechishi genetik nuqtai nazardan quyidagilarga 
bog’liq:
1. 
Ob'ektiv (tabiiy) va sub'ektiv (shaxsga oid) hart-haroitlar mavjudligiga. 
2. 
Ob'ektiv va sub'ektiv hart-haroitlar shukm surishini o’zgartiruvchi tasodifiy 
va favquloddagi vaziyatlar ta'sirchanligiga, ustuvorligiga. 
3. 
Emosiya va shissiyotning ijobiy (pozitiv), salbiy (negativ) xususiyat kasb 
etishiga. 
4. 
Insonning shaxslilik va xarakterologik xususiyatlarining barqarorligiga. 
5. 
Shaxsning komillik darajasiga erishganligiga va hokazo. 
Shaxsning shayot va faoliyatida muvaffaqiyatga erishish, maqsadiga muvofiq sa'i-
harakatlarni unga yo’naltirish uchun quyidagilarga e'tibor qilish zaruratning 
zaruratidir: 
1) 
ob'ektiv va sub'ektiv hart-haroitlar o’zgarsa, ularga tuzatishlar (korreksiya) 
kiritishga tayyorgarlikka; 
2) 
favquloddagi vaziyatlarga ko’nikish uchun shaxsga trening yordami bilan 
ta'sir o’tkazishga, unda ikkinchi qiyofani shakllantirishga;
3) 
organizmning har qanday stixiyalarga chidamligini orttirishga; 
4) 
komillikka intilish shis-tuyg’ularni takomillashtirishga; 
5) 
shaxs imkoniyatlarni ro’yobga chiqishga ko’maklashishga o’zini o’zi kashf 
qilish, o’ziga o’zi buyruq berish, o’zini o’zi takomillashtirish, o’zini o’zi 
basholash, o’zini o’zi nazorat qilish, o’zini o’zi boshqarish,o’ziga o’zi taskin 
berish, o’zini o’zi qo’lga olish va hokazo. 
Inson shayotini va faoliyatini o’zgartiruvchi asosiy omillar mavjud bo’lib, 
ular muayyan darajada shaxsning ta'siriga beriluvchandirlar. 
Umumiy psixologiyaning asosiy prinsiplari, determinizm, ong va faoliyat 
birligi, psixikaning faoliyatida rivojlanishi bo’lib shisoblanadi. 
1. Determinizm (lat.determinata) belgilayman ma'nosini bildiradi) prinsipi 
tabiat va jamiyat hodisalari, shu jumladan, psixik hodisalarning ob'ektiv sabablar 
bilan belgilanishi shaqidagi ta'limotdir. Shu boisdan psixika, ongning ob'ektiv 
borliq va nerv sistemasi bilan belgilanishi ilmiy psixologiyaning buyuk yutug’i 
shisoblanadi. Shuning uchun determinizm psixikaning turmush tarzi bilan 
belgilanishini va turmush tarzi o’zgarishiga mutanosib ravishda u ham o’zgarishini 
anglatadi. Shuni aloshida ta'kidlash joizki, shayvonlar psixikasining rivojlanishini 
biologik qonun tarzidagi tabiiy tanlash mezoni bilan o’lchanadi. Shayvonlardan 
farqli o’laroq insonda ong shakllanishining paydo bo’lishi muayyan bosqichlar 
orqali rivojlanishi moddiy ishlab chiqarilish vositalarini yaratish hamda 
takomillashtirish, mashsulotlarni qayta ishlash qonunlari bilan belgilanadi.
Inson ongining ijtimoiy tarixiy taraqqiyot xususiyatiga ega ekanligini 
anglashi (tushunish) shaxs ongining ijtimoiy borliqqa (makro, mikro, mize 
mushitiga) bog’liqligi xaqidagi ham tabiatshunoslik, ham insonshunoslik umumiy 
prinsipga asoslangan buyuk xulosa kishilik jamiyatining olamshumul tantanasidir. 

---

35 
2. Ong bilan faoliyat birligi prinsipini psixologiya fanida qabul qilinishi 
shunday ma'noni anglatadi: a)ong bilan faoliyat bir-biriga qarama-qarshi voqelik 
emas; b) ong bilan faoliyat aynan biror -biriga o’xshashi ham emas; v) ong bilan 
faoliyatning birligi ularning shukm surishi mexanizmidir;(kursiv E.g’.).Faoliyat 
o’zining tuzilishi bo’yicha ichki va tashqi tarkiblariga ega bo’lsa -da, voqelik 
tashqi ifodasi bilan ajralib turadi.Ong bo’lsa faoliyatning ichki rejasini, uning 
dasturiy jabshasini aks ettiradi. Real vaqtlarning o’zgaruvchan(rivojlanishini 
anglatuvchi) modeli ongda yuzaga keladi, odam atrof mushit bilan munosabatga 
kirishganda undan mo’ljal oladi, natijada nuqsonlarga yo’l qo’ymaydi. Faoliyat 
ong yordamida amalga oshadi va o’z navbatida ong mazkur jarayonda 
takomillashadi (muammo va uning yechimi variasiyalar, invariantlar turtki 
vazifasini o’ynaydi). 
Ilmiy tadqiqot nuqtai nazaridan ong bilan faoliyat birligi prinsipi, 
birinchidan, xulq-atvor, faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirishga kafolat 
beradi; ikkinchidan, harakat, sa'i-harakatlarni muvaffaqiyatlarga erishishning 
ta'minlovchi ichki psixologik mexanizmni aniqlashga imkon beradi; ularning 
birligi psixikaning ob'ektiv qonuniyatlarini ochishga muhim imkoniyati, puxta 
hart-haroit yaratadi. 
Agarda psixika faoliyat samarasi va mashsuli sifatida talqin qilinsa, u 
taqdirda psixika va ongning faoliyatda rivojlanish prinsipi to’g’ri tushunilgan 
bo’ladi.Mazkur prinsip rus psixologlari L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L. 
Rubinshteyn,A.N.Leontev, B.M. Teplov, B.G.Ananev va boshqalarning ilmiy 
tadqiqotlarida o’z ifodasini topgan. 
3. Psixikaning taraqqiyotini dialektika nuqtai nazaridan tushunish psixik 
taraqqiyot insonning mehnat faoliyatiga, ta'limga, o’yin faoliyatiga bog’liq 
ekanligini aniqlashdan dalolat beradi. Ijtimoiy tajribani o’zgartirish jarayonining 
yuz berishi shaxs uchun psixik taraqqiyotning shakli sifatida xizmat qiladi va 
dasturiy bilimlarni egallashga mustashkam zamin shozirlaydi. Har qaysi faoliyat 
turi inson psixikasini rivojlantirish manbai va mexanizmi rolini bajaradi. 
Psixologlarning ushbu prinsipga taalluqli fikrlaridan namunalar keltiramiz: 1) 
L.S.Vigotskiy; ta'lim psixikaning rivojlanishini yo’naltiradi, shu bilan birga bu 
jarayonda ongli faoliyatning yangi, mutlaqo boshqacha shakllari yaratiladi; 
2)P.P.Blonskiy: tafakkur kichik maktab yoshida o’yinlar bilan, o’spirinlik yoshida 
o’qish bilan bog’liq tarzda rivojlanadi; 3) S.L.Rubinshteyn; ong faoliyatda paydo 
bo’lib, ana shu faoliyatda shakllanadi; 4)B.M.Teplov: qobiliyat faqat rivojlanishda 
mavjud bo’ladi; lekin rivojlanishi faoliyat jarayonidan boshqacha mushitda yuz 
bermagandek, qobiliyat tegishli yaqqol faoliyatdan ajralmagan holda paydo bo’la 
olmaydi. 
Ma'lumki, psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyati va 
miyaning mashsulidir. Psixika borliqning sezgi organlari orqali insonning miyasiga 
bevosita ta'sir etishi asosida vujudga kelib, bilish jarayonlarida, shaxsning 
xususiyati va holatlarida, diqqati, shis tuyg’ulari, xarakter xislatlarida, qiziqishi 
hamda eshtiyojlarida o’z ifodasini topadi. 

---

36 
Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyati yotadi. tashqi dunyodan 
kirib keladigan qo’zg’atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar javob 
reaksiyasini bildiradi. Bosh miya katta yarim harlarida vujudga keladigan 
muvaqqat nerv bog’lanishlari psixik hodisalarning fiziologik asoslari shisoblanadi 
va ular tashqi ta'sirning natijasida shosil bo’ladi. 
Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funksiyasi muvaqqat nerv 
bog’lanishlarining 
birlashish 
mexanizmi 
hamda 
analizatorlar 
faoliyati 
mexanizmlari ta'sirida shosil bo’ladi. 
Psixikani tadqiq etish insonning butun ongli faoliyatini-uning ham nazariy, 
ham amaliy shayot faoliyatini o’rganishdir "Odamning ongliligi uning turli-tuman 
faoliyatida, xatti-harakatlarida namoyon bo’ladi. Inson shaxsi har xil shakl va 
mazmunga ega bo’lgan nazariy hamda amaliy faoliyatlarda tarkib topadi. Bunda 
mushit, irsiy belgilar, ijtimoiy ta'sir asosiy omillar shisoblanadi. 
Inson o’zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-
siyosiy mushit ta'siri ostida bilimlarni o’zlashtira boradi, ijtimoiylashadi.
Ijtimoiy mushitda uning shis-tuyg’ulari, xarakteri, qobiliyati, iqtidori, 
tafakkuri, eshtiyojlari, e'tiqodi, uni faollikka da'vat qiluvchi harakat motivlari, 
istaklari, tilaklari, xoshishlari asta-sekin o’zgarib boradi. 
Insonning bilish faoliyati rivojlanishi unga o’zini qurshab turgan borliqni 
yanada chuqurroq, to’laroq, aniqroq aks ettirish imkoniyatini yaratadi va u 
borliqning asl moshiyatini, turli yo’sindagi o’zaro bog’lanishlari, murakkab 
munosabatlari va aloqalarni tobora aniqroq yoritadi. Shu bilan birga mazkur 
jarayonlarda shakllanib kelayotgan insonning borliqqa, voqelikka, jismlarga, 
kishilarga va o’ziga munosabati vujudga keladi. 
Inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishda namoyon 
bo’ladi. Insonning moddiy turmushi, u shayot kechirayotgan tuzumning moddiy 
asosiga emas, balki uni qurshab olgan odamlarning turmush tarzlari, umuminsoniy 
qiyofalari, dunyoqarashi, maslagi, ijtimoiy voqelikka munosabatlari, intilishlari, 
ijod mashsullari va xatti-harakatlarining majmuasidir. 
Insonning borliqni aks ettirishi faol jarayondir. Insonning rivojlanishi 
ob'ektiv borliqqa va o’ziga faol ta'sir ko’rsatishida sodir bo’ladi.
O’yinni kuzatishi, mehnati, o’qishi, adabiy asarni mutolaa qilishi, 
qiziqishining barqarorlashuvi va boshqalar shaxsning psixik rivojlanishini 
ifodalaydi. 
Rivojlanish inson shaxsining tarkib topishi jarayonidir. Rivojlanish o’zaro 
bog’liq qator bosqichlarda amalga oshadi. Shaxs aql-zakovatining ko’rsatkichi, 
sifati, xususiyati uning atrofdagi odamlar bilan kundalik munosabatlari va amaliy 
faoliyatida vujudga keladi, o’zaro ta'sir natijasida unda aqlning ijodiy 
mashsuldorligi, teranligi, tezligi, mustaqilligi, tanqidiyligi, chuqurligi orta boradi.