*zbekiston respublikasi

IV BOB 
FAOLIYaTNING PSIXOLOGIK TALqINI 
 
1. Faoliyat to’g’risida umumiy tushuncha 
Psixologiya fanida shayvonlarning xatti-harakati (ularning qaysi taraqqiyot 
bosqichidan qat'i nazar), xulq-atvorining yuzaga kelishi ko’p jishatdan ularni 
qurshab turgan makro, mikro va mize mushitga bog’liq. Ularning namoyon 
bo’lishi biologik (tabiiy) hartlangan omillar, vositalar tomonidan belgilanadi va 
boshqarilib turiladi. Insonni shayvonot olamining shususiyatlari bilan qiyoslashga 
harakat qilsak, u holda mutlaqo boshqacha voqelikning shoshidi bo’lishimiz 
mumkin. Chunonchi shaxs o’zining faolligi bilan shayvonot olamidan farqli 
o’laroq ajralib turadi, mazkur harakatlantiruvchi kuch (faollik) ilk bolalik yoshidan 
e'tiboran ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davomida to’plangan insoniyatning tajribasiga 
va jamiyatning qonun-qoidalarini egallashga yo’naltirilgan bo’ladi. Uzoq davrlar 
davom etgan maxsus jarayonning ta'sirida sodda tarzdagi xatti-harakatda faollik 
ustuvorlik qilganligi tufayli o’zining yuqori bosqichiga o’sib o’tib, yangicha 
mazmun, moshiyat, shakl va sifat kashf etgan.
Faollik negizida paydo bo’luvchi o’zgacha sifatni, o’ziga xoslikni egallagan 
xatti-harakatning yuksak ko’rinishi, faqat insongagina taalluqliligi orqali u 
psixologiya fanida faoliyat deb nomlana boshlandi. Faoliyat faollikning shaxsga 
xos turi sifatida vujudga kelib, u o’zining psixologik alomatlari bilan xatti- 
harakatdan tafovutlanadi. Uning farqli alomatlari tavsifi yuzasidan maqsadga 
muvofiq mulohazalar yuritish ayni muddaodir. 
Birinchidan, faoliyatning mazmuni to’la-to’kis uni yuzaga keltirgan tabiiy, 
biologik va ma'naviy eshtiyoj bilan hartlanmaganligi tufayli uning psixologik 
mexanizmi ham o’zgacha negizga qurilishi mumkin. Mabodo eshtiyoj motiv 
(lotincha motiv turtki, harakatga keltiruvchi degan ma'noni anglatadi) sifatida 
faoliyatga ichki turtki berib, uni jadallashtirishga, faollashtirishga erishsa, u 
vaziyatda faoliyatning mazmuni, shakllari ijtimoiy: hart-haroit, talablar, zaruriyat, 
tajriba kabilar bilan belgilanadi. Shuni aloshida ta'kidlash o’tish joizki, insonni 

---

46 
mehnat qilishga undagan motiv moddiy ovqatga nisbatan eshtiyoj vujudga kelishi 
tufayli tug’ilishi hodisasi muayyan darajada uchrab turadi.
Aksariyat shollarda ishchi dastgoshni ochlikning oldini olish uchun emas, 
balki jamiyat tomonidan mas'ul ijtimoiy vazifa sifatida belgilanganligi sababli 
boshqarishga qaror qiladi. Bundan ko’rinib turibdiki, ishchining mehnat faoliyati 
mazmuni moddiy eshtiyoj bilan emas, balki maqsad bilan belgilanadi, bu o’z 
navbatida maqsadning ijtimoiy negizida yotuvchi tayyorlash mas'ulligi bilan 
uyg’unlashib ketadi. Modomiki shunday ekan, odam nima uchun bunday yo’sinda
xatti-harakat amalga oshirgani, uning nimani ko’zlab ish qilayotgani mos 
kelmaydi, chunki uni faollikka undovchi turtki, xoshish-istak bilan faoliyatni 
yo’naltiruvchi aniq maqsad o’zaro mutanosib emas. Binobarin, faoliyat faollik 
manbai shisoblanmish eshtiyoj sifatida yuzaga kelgan tarzda faollikning 
yo’naltiruvchisi tariqasidagi anglanilgan maqsad bilan idora qilinadi. 
Ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta'minlash uchun psixika narsa va 
hodisalarning xususiy ob'ektiv xossalarini aks ettirishi, qo’yilgan maqsadga 
erishish yo’l-yo’riqlarini aniqlab berishi joiz. 
Uchinchidan, faoliyat shaxsning xulq- atvorini maqsadga qaratilgan 
harakatlarni ro’yobga chiqarish, yuzaga kelgan eshtiyojlarni va yordamga 
mushtojligi yo’q faollikning imkonini beradigan boshqarishni uddalashi lozim. 
Shuning uchun faoliyat bilish jarayonlarisiz, irodaviy zo’r berishsiz amalga oshishi 
amri mashol, chunki u har ikkala omil bilan uzviy aloqaga kirishganidagina 
yaratuvchanlik xususiyatini kasb etadi, xolos. 
Odatda faoliyatga ta'rif berilganda, birinchi galda anglashilgan maqsad bilan 
boshqarilishi, so’ngra psixik (ichki) va jismoniy (tashqi) faollikdan iborat ekanligi 
ta'kidlab o’tiladi. Lekin ushbu belgilar faoliyat ta'rifini mukammal tarzda ochib 
berishga qurbi yetadi, degan gap emas, albatta. 
Inson faolligida anglanilgan maqsad mavjudligi to’g’risida mulohaza 
yuritish uchun har xil xususiyatli bir qancha omillarga murojaat qilishga to’g’ri 
keladi. Faoliyatning motivlari, ro’yobga chiqarish vositalari, axborot tanlash va uni 
qayta ishlash anglanilgan yoki anglanilmagan, ba'zan anglanilganlik noto’kis, 
shatto u noto’g’ri bo’lishi mumkin. Jumladan: a) maktabgacha yoshdagi bola o’yin 
faoliyatiga nisbatan eshtiyojini gosho anglaydi, xolos; b) boshlang’ich sinf 
o’quvchisi o’quv motivlarini hamisha ham anglash qurbiga ega bo’lmaydi; v) 
o’smir ham xulq motivlarini noto’kis va noto’g’ri anglashi mumkin; g) shatto 
voyaga yetgan odam ba'zan xulq motivini noo’rin xaspo’shlashga intiladi. Bundan 
tashqari, shatto faoliyatni amalga oshirishni rejalashtirish, uni ro’yobga chiqarish 
uchun qaror qabul qilish, mashsulani taxminlash, xulosa chiqarish ham 
anglanilganlik kafolatiga ega emasdir. Chunki faoliyatni ro’yobga chiqaruvchi 
harakatning aksariyati ong tomonidan boshqarilmaydi, jumladan, velosiped uchish, 
kuy chalish, kitob o’qish, telefon qilish odatiy hodisadir. 
Shuni uqtirib o’tish lozimki, faoliyatning jabshalarini ongda aks darajasi va 
mukammalligi uning anglanilganligi ko’rsatkichi mezoni shisoblanadi.
Lekin faoliyatning anglanganligi darajasi keng ko’lamli bo’lishiga 
qaramasdan, maqsadni ko’zlash (anglash) uning ustuvor belgisi vazifasini 

---

47 
o’ynayveradi. Faoliyatda maqsadni anglash ishtirok etmasa, unda u 
ixtiyorsiz(impulsiv) xatti-harakatga aylanib qoladi va bunday xolat ko’pincha 
shissiyot bilan boshqariladi. Jashl, g’azab (affekt), kuchli eshtiros holatlari yuz 
bergan odam ixtiyorsiz harakat qiladi. Biroq xatti-harakat ixtiyorsizligi uning 
anglanilmaganligini bildirmaydi, aksincha bunda inson motivining shaxsiy jabshasi 
anglanilgan bo’ladi, uning ijtimoiy mazmuni esa qamrab olinmaydi.