Ўзбекистон республикаси

Shaxs va ijtimoiylashuv

X Bob

SHAXS IJTIMOIY-PSIXOLOGIK FENOMEN SIFATIDA

Bobning qisqacha mazmuni

Uch savolga – turfa xil javob. Ijtimoiy-psixologik tafakkurning mohiyati. Ijtimoiy psixologiya fan sifatida o’z oldiga qo’yadigan uchta asosiy savol-muammoning mazmuni. Ijtimoiy stereotiplar. Qadriyatlar tizimi. Ijtimoiy identifikasiya.

“Nega?”, “Nima uchun?” yoxud ijtimoiy xulqning motivlari. Agressiv xulq-atvor. Sabablar yoki motivlar tizimi.

Agressiya va egressiya: sabab va oqibat. Robert Beron va Debora Richardsonlarning ilmiy izlanishlari tahlili. Agressiyaga moyillik darajasi. Egressiv xulqning motivasiyasi. P.Dereshkyavichus va L.Yovayshalarning egressiv xulqning keltirib chiqaruvchi sabablar haqidagi qarashalari. Mustaqil fikrlash.
10.1. Uch savolga – turfa xil javob
Bugun tom ma’noda olib qaralganda, ijtimoiy hayot muammolarini, umuman ijtimoiy-gumanitar fanlarning hayotdagi o’rni va salohiyatini chamalashda ijtimoiy psixologiyani chetlab o’tib bo’lmaydi. Bu fanning ma’lum ma’nodagi inqirozini va rivojlanmay qolganligini eng avvalo jamiyatdagi tuzum bilan, odamlarning u yoki bu mafkuraviy bo’hronlar ta’sirida bo’lganligi bilan izohlash mumkin. Zero, aslida ijtimoiy-psixologik tafakkurning o’zi inson kabi qadimiy va o’lmasdir. Chunki odam jamiyatda yashar va o’zining ma’lum ma’noda boshqalarga bog’liqligini anglar ekan, uning shuurida ijtimoiy psixologiya fan sifatida o’z oldiga qo’yadigan quyidagi uch asosiy savol-muammo har doim ko’ndalang bo’laveradi:

• 
  odamlar bir-birlari to’g’risida qanday o’ylashadi? Bu – ijtimoiy borliqning ongimizdagi aksini bildiradi;
  
• 
  odamlar bir-birlariga qanday ta’sir ko’rsata oladilar? Bu – konformizm, e’tiqodlilik va ijtimoiy ta’sirning bizdagi madaniy tamoyillar, odatlar, ko’nikmalar orqali kundalik xatti-harakatlarimiz mezoniga aylanishini tushuntirishdir;
  
• 
  ular bir-birlariga qanday munosabatda bo’ladilar? Bu – yangicha munosabatlar tizimida – insoniylik va iymon, dinu-diyonat, maslak va biddiyatlar ta’sirida nima uchun adovat – jaholatga, mayllar – altruizmga, nizolar – adolatga aylanishi mumkinligini va boshqa dolzarb ijtimoiy muammolarni o’rganish vositasidir.
  

Nima uchun aynan bugun insoniy munosabatlar va ularni boshqarish masalasi dolzarb bo’lib, ijtimoiy hayot sirlarini bilishga ehtiyoj kuchaydi?

Birinchidan, aytish mumkinki, dunyo miqyosida global tarzda ijtimoiy stereotiplar barham topib, o’zgara boshladi. Kechagina mumkin bo’lmagan narsalarga bugun ruxsat bor, kecha umuman erkinlik, demokratiya tushunchalarini guyoki, G’arb madaniyati deb e’tirof etgan bo’lsak, bugun butun jamiyat bu jarayonlar bilan yashay boshladi, buning natijasida inson ongi, uning boshqalarga munosabatlari ham o’zgardi.

Ikkinchidan, qadriyatlar tizimi o’zgardi. Umuminsoniy qadriyatlarga yaqingacha, xayoliy gumanizm sifatida qaragan bo’lsak, bugun o’z milliy qadriyatlarimizni qaytarish barobarida bu qadriyatlarni ham qabul qilmoqdamiz. Qabul qilmaslik esa odamlar, eng avvalo, yoshlar ongida shunday vakuumni hosil qilmoqdaki, buning oqibatlariga hayotimizda misollar ko’p (diniy aqidaparastlik, jinoyatchilik, giyohvandlik va hokazo). Masalaning muhim tomoni yana shuki, rivojlangan G’arbning o’zi bugun Sharq madaniyatini, Sharq mentalitetini va uning qadriyatlarini e’tirof etib, ularga munosib baho bermoqda. Demak, umumjahon globallashuvi jarayonlarida insonlar o’rtasidagi munosabatlar madaniyatlararo hamda millatlararo munosabatlar darajasigacha ko’tarildi.

Uchinchidan, insonning o’zini kimlar bilandir solishtirish, taqqoslash, o’xshatish tizimida o’zgarishlar (ijtimoiy identifikasiya) ro’y berdi. Ijtimoiy psixologiya shaxs psixologiyasiga e’tibor berarkan, uning jamiyatda mustaqil fikrlovchi, yurtparvar va vatanparvar, fidoiy inson sifatidagi fazilatlarini anglashiga yordam berishi kerak bo’lib qoldi. Chunki ilgari “sovet fuqarosi” faqat o’sha mafkuraviy talablar qobig’ida o’zini tasavvur etar edi xolos.

Yana bir narsa – aynan mustaqillik har bir fandan, jumladan ijtimoiy-gumanitar fanlardan hayotda o’z o’rnini topish, tadbiqiy ilmiy ishlarni rivojlantirish, fanning ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi mavqyeini tasavvur qilishni talab qilmoqda. Shu ma’noda ijtimoiy psixologiyaning bugungi realligimizda hayot muammolarini xal qilishdagi o’rnini tasavvur qilish joizdir.