Ўзбекистон республикаси

11.2. Ta’sirga beriluvchanlik: konformizm – nonkonformizm
Konformizm – bu real yoki tasavvurlardagi guruhning shaxs e’tiqodi va xulq-atvoriga ta’sirini tushuntiruvchi hodisadir. U ikki xil namoyon bo’lishi mumkin:

• 
  yon berish – qalban qo’shilmasa-da, tashqi harakatda ko’pchilik firiga ergashish;
  
• 
  ma’qullash – e’tiqod va qarashlarning ijtimoiy tazyiqqa to’la mos kelishi.
  

Konformizmning tabiatini tushuntiruvchi eksperimentlar (masalan, Muzafer Sherif, Solomon Ash, Milgram va b.q.) ma’lum ma’noda bizga hayotda yoqmaydigan narsalarning kelib chiqishini, masalan, johillikning, o’g’rilik yoki boshqa illatlarning tabiatini tushunishga imkon beradi, ya’ni, johillik yoki yomonlik, albatta yomon odamlarning borligi uchun kelib chiqmaydi, balki odamlarning turli vaziyatlarda noxaqlikka ko’nikishlari yoki xudbinlik yoki yovuzlikni ko’rib o’tib ketaverish, ularga nisbatan isyonni namoyon qilmaslik oqibatidir.

Konformizm hodisasini eksperimental yo’l bilan o’rgangan tadqiqotchilarning fikricha, bu – ma’lum shart-sharoitlarning oqibatidir. Masalan, konformizm guruhning katta yoki kichikligiga, uning hajmiga bog’liq. Odamlar o’zlari uchun biroz bo’lsa-da, obro’li yoki yoqimtoy bo’lgan odamlar soni uch yoki undan ortiq bo’lgan sharoitda ularning gaplariga juda tez ishonib, ergashib ketaveradilar. Bundan tashqari, yuqori darajali konformizm holati biror masala yuzasidan javoblar ko’pchilik ichida berilganda, yoki oldindan biror javobga sha’ma qilinmagan sharoitda tez sodir bo’ladi.

Nima uchun odamlar konformizmni namoyon etadilar, bu aslida inson tabiatiga zid emasmi? degan savol tabiiy. Yoki bo’lmasa, ko’pchilikning ta’siriga o’ylamay-netmay berilaverish yaxshimi? Bu shaxsning o’zligiga, mustaqilligiga putur yetkazmaydimi, degan savol o’rinli bo’lib, uning javobini ikki manbadan – jamiyatning insonlar uchun ishlab qo’ygan normalari tizimidan, shunga mos tarzda odamning o’zgalar tomonidan tan olinishiga intilishidan va odamlarning o’zaro kommunikativ ma’lumotlar almashinishlari jarayonida so’zlar va iboralar orqali bir-birlariga yetkazadigan ta’sirlari orqali tushuntirishga harakat qiladi.

^{38-rasm. Konformizm hodisasi turlari}
Kim ko’proq konformli, degan savolga ko’pchilik mualliflar ayollarning erkaklarga, yoshlarning kattalarga nisbatan ancha ishonuvchan va ta’sirlarga beriluvchan ekanliklarini e’tirof etadilar. Bundan tashqari, olimlar bu hodisaning milliy-xududiy o’ziga xosliklarini va bu kabi xulq-atvor ayrim tang, sust vaziyatlarda odam irodasining pastlashi sifatida namoyon bo’lishini aytishgan. Nima bo’lganda ham, bizningcha, shaxsning tashqi tazyiqlarga berilishi, tanqidsiz u yoki bu harakat tiplariga ergashib ketaverishi individual xususiyatlarga ega bo’lib, u odamning dunyoqarashiga, mentalitetiga va ma’lumoti darajasiga bog’liqdir.

Nonkonformizm-chi? Kimlar o’zgalar fikriga ergashmaydi? Shunday insonlar toifasi borki, ular ko’pchilikka, qolaversa, ikkilanuvchilarga ergasholmaydi. Ular hakida ba’zan liderlar termini, ba’zida esa, “qo’shilmaslar” iborasi ishlatiladi. Bu yaxshimi yoki yomonmi? O’zbeklarda “Podadan ajraganni bo’ri yeydi” degan maqol bo’lishiga qaramay, aynan ana shunday yagonalar, kamchilikni tashkil etuvchi “qo’shilmaslar” tarixiy shaxslar yoki jamiyatda tub islohotlarni boshlovchilar bo’lib chiqadi. Agar bunday qobiliyat tug’ma – xarizmatik bo’lib, buni odamlar qalban his qilsalar, ular norasmiy liderlarga aylanadi, agar bunday intilish ataylab, boshqalarga ko’rsatib qo’yish uchun namoyish etilsa, ular rasmiy liderlarga – rahbarlarga aylanib qoladilar. Nima bo’lganda ham liderlik va rahbarlik muammolari ham ijtimoiy psixologiyaning ustivor yo’nalishlaridan hisoblanadi.