Ўзбекистон республикаси

Yosh davrlari va konflikt
XX asrning ikkinchi yarmiga kelib, ruhiy va asab kasalliklari miqdori keskin oshdi. Jahon Sog’liqni saqlash Tashkilotining ma’lumotlariga qaraganda, 1970 yilda 1000 kishiga 127,8 ta ruhiy va asab bilan bog’liq bemorlar to’g’ri keladi.

Ayniqsa, bolalar va o’smirlar orasida 30 yillarda 1000 bolaga 22-30 ta nevroz kasalligi to’g’ri kelsa, 1979 yilda nevroz va nefozga o’xshash kasalliklar soni 63 taga oshgan¹⁷. Keyingi yillarda sog’lom bolalarda yuzaga keladigan o’tish yoshlari bilan bog’liq krizis davrlari yoki tanazzul davrlari haqida ko’p ilmiy tadqiqotlar va kuzatishlar o’tkazilganligi haqida ma’lumotlar mavjud¹⁸.

Krizis davrlari yoki yoshlari asosan 3, 7, va 12-15 deb farqlanadi. Shu yoshlarda bolalar va o’smirlar o’z-o’zidan injiq, qaysar, janjalkash bo’lib qoladi. Ota-onasi va yaqinlari bilan tez-tez kelishmovchiliklar kelib chiqadi. Arzimagan narsaga xarxasha qiladi. Ba’zan kattalarning ota-ona, tarbiyachi va o’qituvchilarning aytganini qilmasdan o’jarlik qiladi.

1) 3 yoshdagi krizis. Asosan shu yoshda bola organizmida yuz beradigan jismoniy va garmonal o’zgarishlardan tashqari bolaning ruhiy tizimida “men”lik paydo bo’lib, o’z mustaqilligini kattalarga ko’rsatishga harakat qiladi. Shu vaqtgacha uning oyoq kiyimini kiydirib qo’ysangiz yoki ovqat yodirib qo’ysangiz “rahmat” aytar edi, endi sizni nariga itarib “men o’zim” deb o’jarlik qilmoqda, chunki kichik insonda “o’zlik” paydo bo’lib, shakllanmoqda.

2) 7 yoshdagi krizis. Asosan bolaning hayot tarzida yuz bergan yangilik, maktab sharoitiga moslashish bilan bog’liq bo’lib bola auditoriyadagi tartib-intizomga, o’qituvchining talablariga o’rganishi zarur bo’ladi. Bundan tashqari, bolaga uyda ham “dars tayyorlash”, “o’z vaqtida uxlash va ma’lum vaqtda ertalab turish” deya talablarni qo’yishadi. Bu o’zgarishlarga agar oila bolani tayyorlab borgan bo’lsa yoki bolaning o’zi jismonan va ruhan tayyor bo’lsa, bu jarayon yengil kechadi. Bordi-yu, bolaning asab va ruhiy tizimida qandaydir nuqsonlar bo’lsa, bola maktabda ta’lim olishga tayyor bo’lmasa, uyda uni maktabda zarur bo’ladigan qoida-qonunlar, tartib-intizomga o’rgatmagan bo’lsalar (40 minut davomida tinch o’tirish, boshqalarga halaqit bermaslik, o’qituvchining topshiriq va vazifalarini bajarish va boshqalar) o’qituvchi yoki tengdoshlari bilan konflikt kelib chiqishi muqarrar.

3) O’smirlik yoshidagi (12-15 yosh) krizis. Talabalarda intellektual imkoniyatlarining va shaxsiy-ijtimoiy tajribaning oshishi, dunyoqarash va bilimlar doirasining kengayishi kuzatiladi. O’smirda “men”lik his-tuyg’usi kuchayib, o’zini o’ta kuchli, bilimli, mustaqil his eta boshlaydi.

Lekin bu yoshdagi krizisning asosiy aybdori – bu shu yoshda jinsiy his-tuyg’ular, qarama-qarshi jinsga qiziqish kuchayadi. Tengdoshlar bilan muloqot va o’zaro muloqot ehtiyoji ortib borib, ba’zan tengdoshlarning fikri va maslahatlarini ota-ona va o’qituvchilarning fikridan yuqori qo’yadi. Bu ham bir mustaqillik (emansipasiya) belgisi bo’lib, agar o’smir o’z istak va orzularini amalga oshirishning yo’lini topa olmasa, kundan-kun oshib borayotgan jismoniy va psixologik energiyani kuchni sarf qilishga joy topa olmasa, unda u noto’g’ri yo’llarga kirib ketishi mumkin. 15-17 yoshlarda yanada orzu-havas va muammolar ko’payib boradi. Kelajakda qanday kasb-hunar tanlash, jamiyatda o’z o’rnini topish, o’zining hayot yo’lini belgilashdek murakkab vazifalar paydo bo’ladi. Shu yoshlarda o’smirlar va yoshlarni har xil ijtimoiy xavfli to’da va oqimlardan saqlash, uning kasb tanlashida, kelajagini, hayot yo’nalishini to’g’ri belgilashda ota-ona va o’qituvchilarni xizmati katta bo’ladi.

4) Talabalar psixologiyasi. Professor E.G’oziyevning ta’kidlashicha, “...o’quv yili boshida talabadagi ko’tarinki kayfiyat, oliy o’quv yurtiga kirganidan zavq-shavq tuyg’usi kuzatilsa, ta’limning shart-sharoiti, mazmuni, mohiyati, kun tartibi, muayyan qonun va qoidalari bilan yaqindan tanishish natijasida uning ruhiyatida keskin tushkunlik ro’y beradi, ...uning ruhiy dunyosida umidsizlik, ruhiy parokandalik kayfiyati, ya’ni istiqbolga ishonchsizlik, ikkilanish, hadiksirash kabi salbiy his-tuyg’ular namoyon bo’ladi”¹⁹. Natijada talabalarda ichki, shaxslararo va “talaba – o’qituvchi” konfliktlari kelib chiqadi.

E.G’oziyev va o’z kuzatishlarimizda shu narsa aniqlandiki, yuqorida bayon etilgan holat uzoq davom etmaydi, 3-6 oy davomida talabalarning ko’pchilik qismi oliy maktab sharoitiga moslashadilar.

Bundan keyingi bosqichlarda asosan konfliktli vaziyat ball to’plash va yuqori baho olish bilan bog’liq bo’lib, ular talabalarning juda ozchilik qismini tashkil etadi. Bular asosan, 18-19 yoshli infantil (o’z yoshiga nisbatan hissiy va intellektual darajasi past) yoshlar orasida professor-o’qituvchilarning talabalari va oliy maktabdagi tartib-intizomga moslasha olmagan talabalarni ba’zi bir tengdoshlari juda ham o’rinli ravishda “dumbulboy”, ya’ni “pishib yetilmagan” deyishadi.

Rostdan ham ular doimo darsga kechikib, keladi, kerak-keraksiz har xil bahonalar bilan o’qishga kelmaydi, kayfiyati ko’pincha ko’tarinki, “yomon” baho olgani uchun unchalik qayg’urmaydi. Beparvo, ular odatda otasi yoki onasining maslahati yoki majbur qilgani uchun zo’rg’a o’qishga qatnab yurganlar.

Shunday talabalar borki, o’ziga bino qo’ygan, o’zi haqida yuqori fikrda. Bundan xarakter asosan maktabda o’qituvchilarning aybi bilan shakllangan, ya’ni shu talabaning ota-onasining tayziqiga chiday olmasdan ular bu talabaga yuqori baho qo’yganlar. Oliy maktabdagi talabning yuqoriligi, “talaba – o’qituvchi” munosabatlarining o’ziga xosligi uni stress holatiga tushiradi va natijada konflikt kelib chiqadi.

Yana bir konflikt manbai, bu ham bo’lsa yuqori kurslarda (3-4 kurslarda) talabalarning (ayniqsa, ba’zi bir yigitlarning) “endi yuqori kursda o’qiyapman, o’qimasam ham bo’ladi” deb bo’shashib qolishlari bilan bog’liq. Bundaylarning ba’zilari universitetdan haydalayotganda vaziyatning nihoyatda jiddiyligini tushunib qoladilar.

Ko’pchilik qismini o’g’il bolalar tashkil etadigan guruhlarda ba’zan norasmiy liderlar – yetakchilar orasida kelishmovchilik yuzaga kelishi mumkin, ammo oliy maktab hayotidagi psixologik va ma’naviy muhit hammasini o’z joyiga qo’yadi.