Ўзбекистон республикаси



Yüklə 1,89 Mb.
səhifə4/293
tarix02.01.2022
ölçüsü1,89 Mb.
#42734
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   293
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti (1)

ТAQRIZCHILAR:

G’.Shoumarov – O’zDJTU rektori, psixologiya fanlari doktori, professor

N.Xo’jayev – TDIU professori, iqtisod fanlari doktori






MUNDARIJA







Mundarija

3




KIRISH SO’ZI O’RNIDA

5

I qism

PSIXOLOGIYA FAN SIFATIDA

7

I Bob

Psixologiya fani predmeti

8

1.1.

Yangi davr va psixologiya

9

1.2.

Psixologiya fanining dolzarbligi

10

1.3.

Psixologiya fanining predmeti

11

1.4.

Psixologiyaning tarmoqlari

14

1.5.

Psixologiya fanining metodlari

18

II Bob

Psixologiya: fan tarixi, fanlararo aloqa, tadbiqiy va amaliy sohalar

27

2.1.

Psixologik bilimlarning paydo bo’lish davrlari (e.av. 4-5-asrlar va 16-17-asrdagi taraqqiyoti)

28


2.2.

Psixologiyaning ilmiy fan sifatida shakllanishi(19-20-asrlar)

33

2.3.

Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni

37

2.4.

Psixologiyaning tadbiqiy va amaliy sohalari

41

2.5.

Amaliy psixologiyaning asosiy yo’nalishlari

42

III Bob

Psixikaning nerv-fiziologik asoslari

48

3.1.

Nerv sistemasining tuzilishi

49

3.2.

Markaziy nerv sistemasi

50

3.3.

Bosh miya va psixik funksiyalar

53

IV Bob

Psixik jarayon: tasnif, xususiyat, qonuniyatlar

57

4.1.

Bilish jarayonlari va professional faoliyat

58

4.2.

Bilish jarayonlari va ularning qisqacha tasnifi

60

4.3.

Idrok va idrok qilish qonunlari

62

4.4.

Xotira va shaxs tajribasining boyligi

68

V Bob

Shaxs – tafakkur va mustaqil fikrlashning subyekti sifatida

77

5.1.

Tushunish va tafakkur qilishning ijtimoiy mohiyati

78

5.2.

Tafakkurning turlari

80

5.3.

Tafakkur mahsullari va operasiyalari

83

5.4.

Mustaqil fikrlash–sog’lom ma’naviyat va tafakkurning alohida xossasi sifatida

85


5.5.

Mustaqil fikrlash – ijtimoiy-psixologik hodisa

87

II qism

SHAXS VA JAMIYAT

93

VI Bob

Psixologiyada shaxs va jamiyat muammosi

94

6.1.

Shaxs ijtimoiy ta’sirlar mahsuli sifatida

95

6.2.

Shaxsdagi sog’lom e’tiqod va mafkuraviy tasavvurlarning shakllanishi

98

6.3.

Shaxs ijtimoiylashuvining asosiy mezonlari

103

6.4.

Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs hayotiy yo’nalishining shakllanishi

106

VII Bob

Shaxs faolligi va ijtimoiy xulqining motivasiyasi

111

7.1.

Shaxs va uning faolligi

112

7.2.

Faoliyat turlari: jismoniy va aqliy harakatlar

113

7.3.

Ijtimoiy xulq motivlari va shaxs motivasiyasi

115

7.4.

Motivlarning turlari

118

7.5.

Motivlarning anglanganligi: ijtimoiy ustanovka va uni o’zgartirish muammosi

119

VIII Bob

Shaxsning individual-tipologik xususiyatlari

125

8.1.

Individual-tipologik xususiyatlar klassifikasiyasi

126

8.2.

Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lish

128

8.3.

Temperament va faoliyatning individual xususiyatlari

132

8.4.

Xarakter va shaxs

134

III qism

SHAXS: YOSH DAVRLAR VA AKMEOLOGIYA

140

IX Bob

Shaxs taraqqiyotining yoshga bog’liq xususiyatlari

141

9.1.

Shaxs taraqqiyotidagi ijtimoiy va genotipik omillar

142

9.2.

Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo’lish

143

9.3.

Bolalik – ilk yoshlik davri


145

9.4.

O’smirlik va o’spirinlik davrlarida shaxs ijtimoiylashuvining o’ziga xos xususiyatlari

149


9.5.

Yetuklik davri psixologiyasi – Akmeologiya

156

IV qism

SHAXS VA IJTIMOIYLASHUV

160

X Bob

Shaxs ijtimoiy-psixologik fenomen sifatida

161

10.1.

Uch savolga – turfa xil javob

162

10.2.

“Nega?”, “Nima uchun?” yoxud ijtimoiy xulqning motivlari

163

10.3.

Agressiya va egressiya: sabab va oqibat

164

XI Bob

Shaxs va uning shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi ijtimoiy omillar

168

11.1.

Ijtimoiy reprezentasiya

169

11.2.

Ta’sirga beriluvchanlik: konformizm – nonkonformizm

170

11.3.

Shaxs e’tiqodi va guruh

173

11.4.

Xulq normalari, ijtimoiy kutishlar va sanksiyalar

175

11.5.

Ijtimoiy ta’sirlarning shaxs tomonidan anglanilishi

176

11.6.

“Men” – obrazi va o’z-o’ziga baho

181

11.7.

Shaxs dunyoqarashi va e’tiqodini o’zgartiruvchi omillar

184

11.8.

Ijtimoiy-psixologik metodlar: kontent-analiz, anketa

188

XII Bob

Shaxs insoniy munosabatlar obyekti va subyekti sifatida

193

12.1.

Insoniy munosabatlar psixologiyasi

194

12.2.

Muloqot va unga o’rgatish muammolari

205

XIII Bob

Shaxs va guruh

210

13.1.

Shaxs uchun referent bo’lgan guruh

211

13.2.

Guruhlar o’lchami va ularning turlari tasnifi

214

13.3.

Guruh va shaxs: psixologik o’zaro moslik

221

XIV Bob

Shaxs gender tadqiqotlar obyekti...

226

14.1.

Ijtimoiy psixologiyada gender muammolari

227

14.2.

Rahbarlik va gender tafovut

230

14.3.

Liderlik va superliderlik

231

14.4.

Salomatlik – ijtimoiy-psixologik muammo sifatida

233

V qism

SHAXS VA SALOMATLIK

238

XV Bob

Salomatlik: psixologik yondoshuv va mezonlar

239

15.1.

Salomatlik psixologiyasi: fan hamda amaliyot sifatida

240

15.2.

Sog’lom bo’lishning psixologik asoslari

241

15.3.

Salomatlikni ta’minlovchi zarur biologik hamda psixologik bosqichlar

244

15.4.

Psixologik moslashuvchanlik va muvozanatni baholash mezonlari

247

15.5.

Ma’naviyatlilik psixologik salomatlikning mezoni sifatida

248

15.6.

Ortobiotika yoki ortobioz: fan va amaliyot talqini

253

15.7.

O’zni qadrlash va salomatlikni asrash mezonlari

255

15.8.

Salomatlik gigiyenasi va profilaktikasi

258

XVI Bob

Shaxs va konfliktlar

265

16.1.

Konfliktlarning turlari va sabablari

266

15.2.

Ijtimoiy-psixologik konfliktlar

268

16.3.

Pedagogik konflikt

270

16.4.

Shaxsning ichki (o’zi bilan o’zi) ruhiy konflikti

272

16.5.

Oiladagi konfliktlar

278

VI qism

SHAXS VA MEHNAT

282

XVII Bob

Mehnat faoliyati psixologiyasi

283

17.1.

Psixologiya va mehnat

284

17.2.

Mehnat faoliyatini o’rganish metodlari

287

17.3.

Mehnat faoliyatining klassifikasiyasi

289

17.4.

Professional shaxsning shakllanishi

290




GLOSSARIY

295




BIBLIOGRAFIYA

302


KIRISH SO’ZI O’RNIDA

Shiddat bilan hayotimizga XXI asr kirib keldi. Uning global o’zgarishlar davri bo’lishiga hyech kimda shubha qolmadi, desak bo’ladi. Chunki bu davrda eng avvalo inson ongi va ruhiyatida evrilishlar yuz bermoqda. Bu xolat Inson va uning ichki dunyosini, zamondoshlarning bir-birlari ongi va shuurida ro’y berayotgan o’zgarishlarga monand xatti-harakat qilishlari lozimligini talab qiladi. Davrimiz insonni mustaqil fikrli shaxs sifatida har bir soniyada o’ylashga, fikrlashga, mulohaza yuritib, o’zi uchun xulosalar chiqarishga majbur etmoqda. Ya’ni, bu cheksiz olamda biz o’zimizni o’zgalarsiz, o’z manfatlarimizni o’zgalar manfaatisiz tasavvur qila olmaganimiz uchun ham psixologiyani bilishga majburmiz. Zero, mustaqil davlatimizning siyosati Inson manfaatini himoya qilish, uning uchun munosib turmush tarzini yaratish ekan, bu ishlarni amalga oshirish uchun bo’lg’usi mutaxassis, u pedagog-o’qituvchi bo’ladimi yoki quruvchi-muxandis yoki agronom bo’ladimi, shifokor bo’lib, el dardiga darmon bo’ladimi, ijtimoiy borliq qonuniyatlarini bilishi va undan maromida foydalib, turmush normalariga bo’ysunishi, jamiyatda o’zining munosib o’rnini egallab, fuqarolik burchini ado etishga tayyor bo’lishi darkor. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, talabalar xukmiga havola etilayotgan ushbu darslik jamiyatdagi Shaxs psixologiyasini o’rganish va uning tamoyillariga bo’ysunishni taqozo etadi.

Darslikning ahamiyati yana shundaki, u mustaqil yurtimiz fuqarolari psixologiyasida ro’y berayotgan o’zgarishlar, ularning hayotga, uning qadriyatlariga, kasb-kori, oilasi, o’z salomatligi va yaqinlariga bo’lgan munosabatlarida milliy mafkuramizning asosiy mazmun va mohiyatlari namoyon bo’layotganligi bilan uyg’un tarzda bayon etilganligidir. Zero, mustaqillik psixologiyasini ongi va shuurida aks ettirgan hamyurtlarimiz, birinchi navbatda, yosh avlod kundalik muomalasi va turmush tarzida o’sha millat va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi solih amallarga intilaveradi va sog’lom g’oyalarsiz yashay olmaydi. Bu haqda davlatimiz rahbarining fikrlari biz uchun o’gitdir: “O’zining hayotini, oldiga qo’ygan maqsadlarini aniq tasavvur qila oladigan, o’z kelajagi haqida qayg’uradigan millat hyech bir davrda milliy g’oya va milliy mafkurasiz yashamagan va yashay olmaydi”.1

Yuqorigilardan kelib chiqqan xolda biz jamiyatimiz hayotida ro’y berayotgan barcha o’zgarishlarning ijtimoiy psixologik mohiyatini bo’lg’usi mutaxassislar tomonidan o’zlashtirilishiga ko’mak beruvchi ilmiy manbalarning ahamiyatini yana bir marotaba ta’kidlashni istardik. Zero, mamlakatimizda o’zining sifat bosqichi doirasida muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan Kadrlar tayyorlashning Milliy dasturi barcha ishlarimizning amaldagi g’oyaviy yo’nalishini belgilaydi va yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, “yoshlarimizning iymon-e’tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o’z mustaqil fikriga ega bo’lgan barkamol insonlar etib tarbiyalash” 2 ishining samaradorligiga ulush bo’lib qo’shiladi.

Darslik O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirligining tavsiyasiga ko’ra yozilgan bo’lib, oliy o’quv yurtlarining “Pedagogika” va “Psixologiya” yo’nalishlariga ixtisoslashmagan mutaxassisliklari bo’yicha tahsil olayotgan talabalar uchun mo’ljallangandir. Unda O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni g’oyalaridan kelib chiqqan xolda har tomonlama mukammal, malakali mutaxassislar tayyorlash vazifasi ko’zda tutilgan. Kitobda ilk marotaba Shaxs fenomeni psixologiya fani qamrab olgan asosiy maummolar va mavzularning markaziy figurasi sifatida e’tirof etilgan va uning ishlab chiqarish hamda xalq ho’jaligining turli sohalarida samarali faoliyat yuritishi uchun o’z “Men”i va o’zgalar bilan o’rnatadigan murakkab munosabatlari, ushbu tizimda namoyon bo’ladigan psixik jarayonlar, xolatlar va individual tipologik xususiyatlar bayon etilgan.

Shaxs taraqqiyoti va kamoli uchun muhim bo’lgan omil va jihatlar, jumladan, undagi fikrlash jarayonlari, insondagi fikrning mustaqilligi, salomatligi, tashqi ijtimoiy muhitga kirishib ketishi, moslashishi, mehnat faoliyati, professional yuksalishiga turtki bo’luvchi muhim omillar, ya’ni, ma’naviyati, mafkurasi, oilasi va oilaviy munosabatlari, turli ijtimoiy guruhlardagi maqomi, shaxslararo munosabatlar va nizolar kabi qator masalalar yoritilgan.

Darslikning tuzilishi, mavzularning bayon etilishida tanlangan stilistik uslub, mutloq yangidan kiritilgan mavzular uning talabalar tomonidan maqbul tarzda idrok etilishiga imkon beradi. Mualliflar guruhi kitobxonlar, talaba va magistrlar, professor-o’qituvchilar tomonidan bildiriladigan har qanday fikr va mulohazalarni qabul qiladi va keyingi nashrlarda albatta, ularni inobtaga oladi.

Professor V.M. Karimova
I qism



Yüklə 1,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   293




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin