Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi

BILIMLENDIRIW SAPASÍN BAHALAW MAZMUNI.
Bilimlendiriw sapası haqqında túsinik

Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev “Ullı maqsetlerimizge, iygilikli niyetlerimizge jetisiwimiz, jámiyetimizdiń jańalanıwı, turmısımızdıń ilgerilewi hám keleshegi, ámelge asırılıp atırǵan is-ilajlarımız hám jobalarımızdıń nátiyjeli taǵdiri, aldın ala dáwir talaplarına juwap beretuǵin joqarı tájiriybeli, sanalı, oy-pikirge iye bolǵan qánige kadrlar tayarlaw mashqalası menen baylanıslı”, dep aytıp ótkeni biykarǵa emes.

Sol sebepli de, mamleket shaxstıń qáliplesiwi hám kamal tabıwında zárúr áhmiyetke iye bir qatar wazıypalardı ámelge asırıwdı óz juwapkershiligine aladı. Shaxstıń bilim alıwı biypul támiynleniw máselesi tiykarǵı nızamımızdıń 41-statyasında da belgilep qoyılǵan.
Sebebi millet biliminiń sapa dárejesi mámlekettiń keleshektegi strategiyalıq rawajlanıwın belgilep beriwshi tiykarǵı faktor esaplanadı. Millet biliminiń dárejesi bolsa, oqıtıw xızmeti nátiyjesinde qáliplesedi. Mamlekettiń dúnya bazarındaǵı básekelesiw dárejesi millettiń intellektual hám ilimiy potencialı dárejelerine tıǵız baylanıslı boladı.
Usı sebepten mámleketimizde sociallıq- ekonomikalıq siyasatınıń tiykarında bilimge ùlken itibar qaratılıp kelinbekte. Bilimlendiriw boyınsha mámleket tárepinen jaratılǵan shárt- shárayatlar, imkaniyatlar tiykarǵı shaxstıń qáliplesiwi, kamal tabıwı hám óz maqset hámde máplerin ámelge asırılıwın támiynlewi:
- mámlekettiń shaxstıń konstituciyalıq huqıqın ámelge asırıw barısındaǵı wazıypasınıń orınlanıwın támiynleydi;
- shaxstıń mámleket, jámiyet hám ózi ushın paydalı subyekt sapasında qáliplesiwine;
- jámiyet aǵzası sıpatında shaxsta mámlekettiń hám xalıqtıń ulıwma mápleri tiykarǵı birlesiw immunitetiniń payda bolıwına;
- shańaraqtı materiallıq tárepten támiynlew hám shańaraq aǵzaların jámiyet hámde mámleket ushın zárúr subyekt sapasında qáliplestiriwde qatnasıw sıyaqlı bir qatar wazıypalardıń orınlanıwı nátiyjeli bolıwına xızmet qıladi.
Sonıń ushın bilimlendiriw sapası hám onı qáliplestiriwdi turaqlı túrde rawajlandırıp barıw sociallıq- ekonomikalıq áhmiyetke iye aktual másele bolıp esaplanadı. Sol sebepli mámleketimizde ǵarezsizliktiń dáslepki jıllardan- aq tálim- tárbiya, onı shólkemlestiriw hámde huqıqıy tártipke salıw máselelerine ayırıqsha itibar qaratılmaqta.
Bilimlendiriw sociallıq turmıstıń zárúr tarawı esaplanadı. Áyne bilimlendiriw jámiyettiń intellektual, mádeniy, ruwhıy jaǵdayın qáliplestiredi. Bilimlendiriwdiń mazmun- mánisi hám onıń baǵdarlandırılǵanlıǵı bilimlendiriw standartları hám baǵdarlamalarında sáwlelendiriledi. Bilimlendiriw sapasın ańlawǵa bolǵan jantasıwlardı tómendegi izbe- izlikte sáwlelendiriw múmkin:

• 
  Bilim tasıwshı;
  
• 
  Bilim jetkeriwshi;
  
• 
  Bilim alıwshı;
  

• 
  Bilimdi stillik jetkiziwdiń qabıl qılınıwshanlıǵı;
  
• 
  Bilimniń fundamentallıǵı;
  
• 
  Alınǵan bilimlerdiń talapshańlıǵı;
  
• 
  Jańa bilimlerdi alıw.
  

Bilimlendiriw sapasın dáslep bilim alıwshıǵa hár túrli metodikalar járdeminde bilimdi jetkeriwshi (professor- oqıtıwshılar quramı)nıń sapası menen anıqlanadı.
Alınǵan bilimlerdiń fundamentallıǵına baylanıslı halda bilim alıwshı tómendegilerge erisiwi múmkin:
Oqıwǵa kiriw imtixanları boyınsha konkurslarda jeńimpaz bolıwı;
Jumısqa ornalasıw barısındaǵı tańlawlardan tabıslı ótiwi;
Oqıw procesiniń aldınǵı basqıshlarında úyrenilgen bazalıq pánlerdiń bilimlerine tiykarlanatuǵın pánlerdi bir qansha nátiyjeli ózlestiriwi.
«Sapa menejmenti (quality management) – bul sapaǵa baǵdarlandırılǵan basshılıq hám basqarıwdıń muwapıqlastırılǵan xızmeti bolıp tabıladı. Ol sapa menejmenti principlerinen paydalanıwǵa tiykarlanǵan, menejmenttiń bárshe funkciyaların názerde tutqan halda shólkemge tásir etiwshi úzliksiz process esaplanadı.
Tálim procesin shólkemlestiriwge jańasha jantasıwlar, tálim sapasına qatań MBSnıń talapları sapa qadaǵalawınıń zamanagóy ideyaları tiykarında qurılǵan kompleksli sistemasın jaratıwdı talap etedi. Tálim sapasın kompleks baqlaw hám bahalaw sistemasın islep shıǵıw hám da engiziw boyınsha prezentaciyalardı 3 basqıshta ótkeriw usınıs etiledi.
1- basqısh - pedagogikalıq hám ilimiy - metodikalıq ádebiyatlar, tálimdegi qadaǵalawdıń hár túrlı tur hám metodların qóllaw boyınsha aldıńǵı pedagogikalıq tájriybeni úyreniw, analiz qılıw hám ulıwmalastırıw; pedagogikalıq jámáátti bilimlerdi jetilistiriw kurslarında oqıtıw, izertlewdiń maqset hám wazıypaların anıqlaw.
2- basqısh - qadaǵalaw hám test tapsırmaların islep shıǵıw, baqlawdıń kompleks sistemasın islep shıǵıw.
3- basqısh - pedagogikalıq eksperiment ótkeriw, boljawlardı tastıyıqlaw maqsetinde alınǵan nátiyjelerdi ulıwmalastırıw hám sistemaǵa salıw.
Ataqlı úzliksiz processlerdi jaqsılaw modeli (cikl PDCA)Shuxart – Deming cikli. U.Shuxart Deming—ámerikali alım másláhatshi sapatı basqarıw teoriyası boyınsha birinshi bolıp PDCA koncepciyasın jarattı. (1939 j. «Sapatı basqarıwdıń statistikalıq usılları»).
Deming Shuxart ciklin aktiv en jaydırdı hám keyinshelik PDCAnı – cikl PDSA ("study" – úyreniw) modifikaciya qıldı.
1950- jıllarda E. Deming Yaponiyada onı qollawdı usınıs etip Kaydzen sistemasın jaratıwǵa alıp keldi.
Deming jantasıwınıń tiykarǵı mánisi tómendegishe, tómen nátiyjelilik hám jaman sapatıń sebebi kópshilik jaǵdayda xızmetkerlerde emes, al sistemada bolıp tabıladı. Sonday eken, islep shıǵarıw nátiyjelerin basqarıw ushın basshılardıń sistemasınıń ózine ózgerisler kiritiw kerek.
Deming óziniń tiykarǵı itibarın tómendegilerge qaratqan:
- standartlardan sheginiwler haqqında statistikalıq maǵlıwmatlardı jıynawdıń zárúrligine;
- processler hám kompaniya ónimlerindegi shetke shıǵıwlardıń kemeyiwine;
- shetke shıǵıwlardıń sebeplerin izlew, analiz etiw hám joq etiwge.
Búgingi kúnde de Edvard Demingtiń 14 principi pútkil dúnya boyınsha sapatı basqarıwdıń tiykarǵı principleri bolıp tabıladı.
Zamanagóy sapa menejmenti – bul basshılıq hám qollap- quwatlawdıń nátiyjeli quramı bolıp, qoyilǵan wazıypalardıń orınlanıwın támiynleydi. Joqarı bilimlendiriw mákemelerinde sapa menejmenti ideyaları hám usıllarınan paydalanıw barlıq buwınlarda: joqarı bilimlendiriw mákemeleri dárejesinde, onıń bólimlerinde, fakultet hám kafedralarında, talabalardıń bilimi, kónlikpe hám eplilikleri qáliplesetuǵın hám tutınıwshılar ushın “qádiriyatlar, bahalar” jaratılatuǵın auditoriyalarında ámelge asırılıwı zárúr.
Sapa menejmenti anıq princip hám koncepciyalarǵa, olardı turmısqa en jaydırıwdıń ámeliy modellerine tiykarlanadı. Eń kóp tarqalǵan sapa menejmenti modeli 9000 seriyasındaǵı ISO xalıqaralıq standartlar modeli esaplanadı. Onıń quramında bilimlendiriw mákemeleriniń sapa sistemasınıń úlgili modeli islep shiǵılǵan.
Sapa menejmentiniń zamanagóy modelleri tiykarında tolıq sapa (Total Quality), TQM- yaǵnıy sapası ulıwma basqarıq principleri hám processli jantasıw ideyası jatadı. Mine usı jantasıwlar oqıtıwshı xızmetinde óziniń kórinisin tabıw lazım.
Sapa maqsetlerge sáykes keliw dárejesi sapasında házirgi kúndegi eń kóp isletiletuǵın kategoriyalardan biri esaplanadı. Bunıń tiykarında házirde xalıqaralıq ámeliyatta tómendegi bes tiykarǵı jantasıw ajıratıp kórsetiledi:

1. 
   Dástúrlik jantasıw tómendegishe quram tapqan: tálim sapasın támiynlew kerek, onıń potencialın asırıw, sebebi bunday JOOnın tamamlaǵan pitikeriwshi miynet bazarında bir qansha joqarı poziciyanı iyeleydi.
   
2. 
   Ilimiy standartlardan sáykes keliwden kelip shıǵadı.
   

3. Menedjerlik jantasıwı ózinde, sapalı tálim dep paciyent (tutınıwshı) qanaatlanǵanlıq jaǵdayın kórsetedi.
4. Tutınıwshı, bul jerde tutınıwshı sapatı anıqlaydı hám nátiyjede onıń hár qanday qálewi orınlanadı. Tiykarǵısı JBM bunıń ushın pul aladı.
5. Demokratiyalıq jantasıwda JBM ózi jaylasqan aymaǵına, jámiyetke payda keltiredi.
Tálimniń sapası:

• 
  Direktiv hujjetlerde berilgen wazıypalardıń atqarılıwı;
  
• 
  Oqıw hám oqıw- ámeliy jumıslardıń úzliksizligi hám jańa pedagogikalıq texnologiyalardıń qollanılıwı;
  
• 
  Bilimlendiriw mákemesiniń materiallıq- texnikalıq oqıw bazasiniń zamanagóyligi;
  
• 
  Ilimiy- izertlew jumislarınıń nátiyjeliligi;
  
• 
  Ruwxiy- aǵartiwshılıq jumıslardıń tásirshenligi sıyaqlı bólimlerdiń iskerligi muwapıqlastırılǵanlıǵına tuwrıdan- tuwrı baylanıslı.
  
• 
  Tálimniń sapası direktiv hujjetlerde belgilengen wazıypalar atqarılıwına tuwrıdan- tuwrı baylanıslı bolıp tabıladı. Globalizaciya sharayatında jobalastıtilǵan keleshek innovaciyalıq baǵdarlaması sheńberinde milliy mentalitet negizinde tálimniń xalıqaralıqdárejede standartlasıwın támiynlew ústingi wazıypa etip belgilengen. Ásirese bul baǵdarlama sheńberinde tómendegi is- ilájlar ámelge asırılıwı kózde tutılǵan:
  
• 
  Ózbekstan Respublikasınıń “Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızam tiykarında “Partlaw effekti”ne erisiw faktorların qáliplestiriw;
  
• 
  Joqarı bilimlendiriwdiń MBS tálim baǵdarlari hám qánigelikleri klassifikatorına zárúr ózgerislerdi kiritip barıw hámde olarǵa sáykes oqıw- metodikalıq kompelkslerdiń jańa áwladın jaratıw;
  

 Pánlerdiń oqıw- metodikalıq támiynatın jánede quramalastırıw arqalı ózbetinshe tálim ushın shárt- sharayattı jaqsılaw, tálimniń demokratiyalıq modelin jaratıw;
 Jańa pedagogikalıq texnologiyalardı ózinde jámlestirgen innovatsiyalıq dástúriy didaktikalıq kompleksin jaratıw.
Házirge kúnde respublikamızda 181 + 5 bakalavriyat tálim baǵdarları, 434 magistratura qánigelikleri boyınsha mámleketlik bilimlendiriw standartların engiziw arqalı támiynlenedi. Ulıwma orta, orta arnawlı, kásip- óner hám joqarı bilimlendiriwdiń úzliksizligi hám izbe- izligi joqarı bilimlendiriw sapasınıń zárúr faktorı bolıp tabıladı.
Tálim sapasın kóp qırlı túsinik sapasında kórip shıǵıw múmkin. Bul túsiniktiń mánisin anıqlawǵa usınıwshılar talapların qanaatlandırıw arqalı olardıń qanaatlanǵanlıǵın asırıw maqsetinde sapa menejmenti sistemasın qollawda processli jantasıw kóz - qarasınan jantasıw maqsetke muwapıq.
Tálim sapası- alınǵan bilimlerdiń anıq maqsetlerge hám jasaw sapasın asırıwǵa erisiw ushın konkret shárt- sharayatlarda hám orınlardaǵı zárúrligi bolıp tabıladı.
Processli jantasıw ayrıqsha tálim processleriniń izbe- izligi hám óz- ara baylanıslıǵı sheńberindegi basqarıwdıń toqtawsızlıǵın ańlatadı.
Sapa menejmenti – menejment teoriyası hám ámeliyatı jetiskenliklerinen paydalanǵan halda zamanagóy xabar texnologiyalarına arnalǵan integrallasqan sistema bolıp esaplanadı. Onıń jetiskenliliginiń sapalıq hám muǵdarlıq kórsetkishlerin qollaw arqalı bahalaw múmkin.
Deming, Djuran hám Isikava ideyaların basqıshpa- basqısh ámelge asırıw menen tábiyiy resurslarǵa eń kámbaǵal bolǵan, urıstan qıyınshılıq penen shıqqan Yaponiya duniyanıń eń bay mámleketlerinen birine aylandı.
Bul dáwirde ámerikalıq alım A.Feygenbuam tárepinen ulıwma sapa qadaǵalawı (TQM) koncepciyası jaratılǵan. TQM koncepciyasın Yaponiyada qollaw ǵalabalasıp ketken. Bul dáwirge kelip, hujjetlestirilgen sapa sisteması payda bolǵan hám onda tek ǵana sapa xızmeti qánigeleriniń, al sapa tarawı ushın pútkil adminstrativliktiń juwapkershiligi hámde wákilligi ornatılǵan.
TQM koncepciyasın qollaw hám rawajlandırıw AQSH hám Evropada da ámelge asırıla baslaǵan. Sonnan soń Britaniya standartı BS 7750 payda bolıp, ol tiykarında sapa sistemasın sertifikatlaw máselesi qoyılǵan. Bul ónimdi sertifikatlaw, onıń sapasınıń asıwına hámde ónimge bolǵan isenimdi asırǵan. Ótken asirdiń 70 jıllarınıń aqırı hám 80 jıllardıń baslarında ulıwma sapa qadaǵalawınan ulıwma sapa menejmenti (TQM) ne ótile baslanǵan.
Bul ISO 9000 (1987 jıl) standartınıń payda bolıwı menen baslanǵan. Bul hujjet onıń metodologiyalıq tiykarın belgileydi. Eger TQM – bul ornatılǵan talaplardı orınlaw maqsetinde sapatı basqarıw hám qadaǵalawdı talap qılǵan bolsa, TQM – bul jáne maqsetler hám talaplardı basqarıwdı da óz ishine aladı.
Sapatıń úshligi: «Sapa úshligi» principi D.Djuran tárepinen jaratılǵan bolıp ol sapa qadaǵalawınan sapatı basqarıwǵa ótiwdi tiykarlap bergen: «Sapatı basqarıw úsh process járdeminde ámelge asırıladı: jobalastırıw, qadaǵalaw, jaqsılaw».