Ózbekstannıń eń jańa tariyxı

2. Puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin isenimli qorǵaw kepilliklerin támiyinlew. Hákimshilik, jınayat, puqaralıq hám ekonomikalıq nızamshılıqtı jetilistiriw
Ǵárezsizlik jıllarında sud-huqıq tarawın izbe-iz demokratiyalastırıw hám erkinlestiriw, sud hákimiyatınıń biyǵárezligin bekkemlew, puqaralardıń huqıq hám de erkinliklerin qorǵaw sistemasınıń nátiyjeliligin arttırıw boyınsha úlken jumıslar islendi. Xalıqaralıq normalarǵa say taraw nızamshılıǵı qáliplestirilip, turaqlı jetilistirip barıldı. Aytıw múmkin, bul baǵdardaǵı derlik barlıq normativ-huqıqıy hújjetler menen tastıyıqlanǵan is-ilajlar baǵdarlamalarında, bárinen burın, insan, puqaranıń huqıq hám erkinlikleri ol qanday statusta bolıwına qaramastan, birlemshi ekenligi, olardıń máplerin qorǵaw hám bunda, sud uyımlarınıń roli hám de juwapkershiligin arttırıwǵa ayrıqsha itibar qaratılǵanlıǵın kóriw múmkin.
Búgingi kúnde biziń huqıqıy doktrinamız demokratiyalıq principlerge tiykarlanǵan bolıp, bárinen burın, Ózbekstan Konstituciyası talaplarına kóre insan huqıqlarınıń ústinligin támiyinleydi, hár bir shaxsqa óz huqıq hám erkinliklerin sud arqalı qorǵaw, mámleketlik uyımlar, lawazımlı shaxslar, jámiyetlik birlespelerdiń nızamsız is-háreketleri ústinen sudqa shaǵım etiw huqıqın kepilleydi.
Konstituciyanıń bul qaǵıydası ulıwma tán alınǵan xalıqaralıq normalarǵa say keledi. Atap aytqanda, «Insan huqıqları dún`ya júzilik Deklaraciyası»nıń 8-stat`yasında aytılǵanınday: «Hár bir insan oǵan konstituciya yaki nızamlar bergen tiykarǵı huqıqları buzılǵan jaǵdaylarda bunday huqıqlardıń wákillikli milliy sudlar tárepinen nátiyjeli qayta tikleniwin talap etiw huqıqına iye». Bunnan tısqarı, xalıqaralıq normalar mámleketlerdiń sud qorǵawında bolıw imkaniyatların rawajlandırıw baǵdarındaǵı minnetin de kórsetip ótedi («Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar haqqında»ǵı Xalıqaralıq Pakttiń 2-stat`yası).
Ádil sudlawdı ámelge asırıw sapasın jaqsılaw, puqaralardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵaw kepilliklerin kúsheytiw maqsetinde, sonday-aq, 2017-2021-jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń bes tiykarǵı baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasına muwapıq,
birinshiden, sud uyımları jumısınıń járiyalılıǵın bunnan bılay da támiyinlew, xalıq penen ashıq pikirlesiwdi keńeytiw hám ádil sudlawdı ámelge asırıwda jámiyetshiliktiń roli kúsheyttirildi;
ekinshiden, Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudınıń veb-saytında sud qararların sistemalı ráwishte járiyalaw tártibi engizildi;
úshinshiden, sudlar jumısı haqqında hár sherekte wálayat sudlarınıń baslıqları hám olardıń orınbasarları tárepinen turaqlı ráwishte brifingler ótkeriw jolǵa qoyıldı;
tórtinshiden, sud hújjetiniń mazmun-áhmiyetin sud procesi qatnasıwshılarına tolıq túsindirip beriw sud ámeliyatına kirgizildi;
besinshiden, Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı sudlaw kollegiyaları tárepinen sud islerin qadaǵalaw tártibinde, wálayatlar hám olarǵa teńlestirilgen sudlar tárepinen sud islerin appelyaciya hám kassaciya tártibinde kórip shıǵıw ámeliyatınıń obzorların hár sherekte járiyalaw qatań belgilep qoyıldı.
Bunnan tısqarı, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2018-jıl 13-iyul` «Sud-huqıq sistemasın bunnan bılay da jetilistiriw hám sud hákimiyatı uyımlarına isenimdi arttırıw is-ilajları haqqında»ǵı Pármanına tiykar Ózbekstan Respublikası Sud`yalar joqarǵı keńesiniń sud`yalardı tańlaw hám lawazımǵa tayınlawdıń qalıslıǵı hám járiyalılıǵına isenimdi arttırıw maqsetinde hár bir aymaqta sud`yalar korpusın qáliplestiriwge kómeklesiwshi komissiyalar dúzildi.
Insan huqıqların sud arqalı qorǵaw hám sud qorǵawında bolıwı mashqalasına bolǵan dıqqat-itibar pútkilley tiykarlı. Anaw yaki mınaw uyımlar hám lawazımlı shaxslardıń hár qanday nızamsız qararı, is-háreketleri yaki háreketsizlikleri ústinen sudlarǵa hesh qanday tosqınlıqsız múrájat etiw imkaniyatı erkinliktiń áhmiyetli shárti esaplanadı. Sudqa shaǵım menen múrájat etiw, bunday shaǵım menen hákimshilik tártipke shaǵım etiwge qaraǵanda qatar abzallıqlarǵa iye, sebebi, sudta is kóriw qatań qaǵıydalar tiykarında bolıwı nızam menen tártipke salınǵan.
Búgingi kúnde sudqa biymálel múrájat etiw principiniń sanı hám solarǵa jeterli bolǵan sudlar hám sud`yalar menen támiyinleniwi; professional yuristler kórsetetuǵın kvalifikaciyalı járdemniń jeterli bolıwı; xalıqtıń kámbaǵal qatlamları ushın da ádil sudlaw bolıwın támiyinlew; sudta is kóriwge baylanıslı qaǵıydalardıń ápiwayılastırılıwı hám differenciyalanıwı sıyaqlı aktual wazıypalardıń orınlanıwına ayrıqsha itibar qaratılǵan.
Sonı atap ótiw zárúr, ádil sudlawdıń ámelge asırılıwı bir qatar ulıwma tán alınǵan demokratiyalıq principler: nızamshılıq (Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 15-stat`yası 2-bólimi); sud`yalardıń biyǵárezligi hám olardıń tek nızamǵa boysınıwı (Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 112-stat`yası); bársheniń nızam hám sud aldında teńligi (Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 18-stat`yası 1-bólimi); puqaralardıń sud qorǵawında bolıwı (Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 44-stat`yası); ayıpsızlıq prezumpciyası (Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 26-stat`yası); barlıq sudlarda islerdiń ashıq kórip shıǵılıwı (Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 113-stat`yası 2-bólimi); sud islerin júrgiziw tili (Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 115-stat`yası); gúman etiliwshi, ayıplanıwshı hám sudlanıwshınıń qorǵanıw huqıqı menen támiyinleniwine (Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 118-stat`yası) tiykarlanadı.
Bul principler baǵdarlamalıq, dáslepki qaǵıydalar sıpatında ádil sudlawdı shólkemlestiriw, onıń organlarınıń mámleketlik mexanizmindegi hám jámiyettiń siyasiy sistemasındaǵı, eń tiykarǵısı, insan hám puqaralardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵawdaǵı roli hám ornı haqqındaǵı máselelerge baylanıslı nızamshılıqtıń barlıq talapları ushın negiz esaplanadı.
Mámleketimizde ádil sudlawdıń rawajlanıwı hám jetilisiwi ámeliyatınan kelip shıǵıp, xalıqaralıq hújjetlerde belgilengen qaǵıydalar tiykarında ádil sudlaw demokratiyalıq negizleriniń mazmunı bayıtılıp barılmaqta. Ásirese, keyingi jıllarda bunday process biraz jedelleskenin kóriw múmkin.
Elimiz ǵárezsizlikke eriskeninen keyin xalqımız óz mámleketlik basqarıwı hám rawajlanıwın ózi sheshiw imkaniyatına iye boldı. Xalqımız erk-ıqrarınıń úlgisi bolǵan hám xalıqtıń avtonom wákilleri kelbetinde qabıl etilgen Konstituciyada demokratiyalıq-huqıqıy mámleket qurıw elimizdiń aldında turǵan eń áhmiyetli máselelerden biri ekenligi belgilep berildi.
Huqıqıy mámleket qurıw hám onıń qurılıs principlerin jámiyette qarar taptırıw procesinde, bárinen burın, respublikamız puqaralarınıń huqıqıy bilim hám mádeniyatın arttırıw áhmiyetli máselelerden birine aylandı.
Elimiz basshısı mámleketlik basqarıwdı jáne de demokratiyalastırıw baǵdarında ámelge asırılıwı lazım bolǵan reformalar kólemin belgilep berer eken, eń dáslep basqarıw tarawındaǵı ózgerisler hám sonıń menen bir qatarda, bazar ekonomikası principleri qarar tawıp atırǵan bir sharayatta puqaralar, isbilermenler hám xojalıq júrgiziwshi sub`ektlerdiń huqıq hám erkinlikleriniń ele de isenimli qorǵalıwı lazımlıǵın ayrıqsha atap ótti.