ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

b) əsgər o tərəfə keçdi və qənimət olaraq qumaş və heyvanlar gətirdi. Düz-

dür, bundan əvvəl də bir neçə dəfə də xidməti və cəsarəti görünmüşdü, eti-

bar  və  iltifat  göstərib  aşçılıq

1

 rütbəsindən  xassə  bəkavul  rütbəsinə  yüksəlt-

mişdim. Bu şücaətindən dolayı da ona çox inayət və ehsanlarda bulundum. 

Bu barədə irəlidə söz açılacaq. Gerçəkdən də inayət və ehsana layiq idi. 

İki-üç mənzil boyunca Sind çayını sahildən izləyərək, çayın aşağısına 

doğru  getdik.  Əsgər  axın  edə-edə  atlarını  haldan  saldı.  Qənimət  də  axına 

dəyməzdi, hamısı öküzdən ibarətdi. Dəştdə ikən əsgərin əlinə  qoyun və bəzi 

yerlərdə qumaş kimi şeylər keçmişdi, amma Dəşti keçdikdən sonra öküzdən 

başqa bir şey yox idi. Sind çayı sahilindəki mənzillərdə iş o dərəcəyə çatdı 

ki, bir qulluqçu üç-dörd yüz öküzü birdən gətirirdi. Çox olduğu üçün gətirir-

dilər, ancaq hər mənzildə bir o qədəri qalırdı. 

Sind sahilini izləyərək üç mənzil gəldik. Üç mənzildən sonra Pir-Kanu 

məzarı qarşısında Sind çayından ayrılaraq Pir-Kanu məzarına gəlib dayandıq. 

Məzarın  bəzi  mücavirlərinə  əziyyət  verdikləri  üçün  əsgərlərdən  birini  ibrət 

olsun deyə parçalatdım. Bu məzar Hindistanda (152 a) fövqəladə mötəbər bir 

məzardır və Mehtər Süleyman dağına bitişik dağların ətəyində yerləşir. 

Bu məzardan qalxıb keçid üzərinə endik. Oradan qalxıb Düki vilayə-

tindəki çaya endik. O yurddan qalxanda isə Şah [Şüca] bəyin adamı və Sivi-

nin valisi olan Fazil Göyəldaşın casusluq etməyə gəlmiş iyirmi qədər adamı-

nı  tutub  gətirdilər.  O  vaxtlar  aramızda  düşmənçilik  olmadığı  üçün  atlarına 

və silahlarına toxunmadan sərbəst buraxdıq. 

Ertəsi  gün  Düki  kəndlərindən  Çutali  deyilən  kəndin  yaxınına  endik. 

Sind  çayının  bir  az  o  tərəfində  və  onun  sahilində  durmadan  axın  edildiyi 

halda at yemi və ot bol olduğu üçün atlar süstləşmirdi, lakin Sind çayından 

Pir-Kanu  tərəfə  doğru  çıxanda  ot  heç  tapılmır,  ara-sıra  iki-üç  mənzildə  bir 

az ot tapıla bilirdi. At yemi ise heç tapılmırdı. Bu yurdlardan etibarən əsgə-

rin atları geri qalmağa başladı. 

Çutalidən keçib endiyimiz yurdda yük heyvanı olmadığı üçün mənim 

öz çadırım da qaldı. Burada ikən bir gecə elə yağış yağdı ki, çadırda su to-

                                                           

1

 Aşçılıq,  yaxud  bavurçuluq:  hökmdar  sarayında  mətbəxdə  çalışanlara  məxsus  rütbə. 

Bəkavulluqdan [yeməklərə nəzarət edən şəxsin ünvanı] aşağı dərəcədə bir rütbə. 

 

BABURNAMƏ 

 

165 

puğuma qədər çıxdı. Kilimləri bir yerə yığıb onların üstündə oturdum. O ge-

cəni sabaha qədər bu cür sıxıntı içində keçirdim.  

 

BĠR ĠNTRĠQANIN ORTAYA ÇIXARILMASI 

 

İki mənzildən sonra Cahangir Mirzə gəlib qulağıma (152  b) gizli bir 

sözü  olduğunu  söylədi.  Yalnız  qaldıq.  Mənə  belə  dedi:  «Baqi  Çağanyani 

mənim yanıma gəlib dedi ki, padşahı yeddi-səkkiz və ya on adamla Sind ça-

yının o biri üzünə keçirək və sizi padşah edək». 

«Bu fikirdə olan daha kimlər var?» deyə soruşdum. 

«Mənə Baqi bəy indi söylədi, başqalarını bilmirəm» dedi. 

«Daha başqaları varsa, onları da öyrənin. Bəlkə də Seyid Hüseyn Ək-

bər, Sultan Əli Çöhrə ilə Xosrov şaha mənsub bəy və igidlərdən də bəziləri 

vardır» dedim. Gerçəkdən də, Cahangir Mirzə bu dəfə fövqəladə yaxşı hərə-

kət etmiş və qardaşlığın gərəklərini yerinə yetirmişdi. Cahangir Mirzənin bu 

hərəkəti mən Kahmərddə  ikən  və o da bu bədbəxt  hərifin  azdırmalarına və 

fəsadına qapılmışkən ona qarşı elədiyim yaxşı hərəkətin cavabı idi.  

O  yurddan  qalxıb  təkrar bir  yurda  enəndə əsgər arasında atı işə  yara-

yan  adamlar Cahangir  Mirzənin  komandanlığına verilərək o civarda oturan 

əfqanlara axın etmək üçün göndərildi. Bu yurdlarda əsgərin atı daha çox ge-

ri qalmağa başladı. İki üç-yüz atın geri qaldığı günlər olurdu. Bir çox yaxşı 

adam atsız qaldı. Mənim yaxşı içkilərimdən olan Şah Mahmud Oğlaqçının 

atları tamamən geri qalıb özü də piyada gəldi. Qəznəyə qədər əsgərin atları-

nın  vəziyyəti  bu  şəkildə  davam  etdi.  Üç-dörd  mənzildən  sonra  Cahangir 

Mirzə bəzi (153 a) əfqanlara axın edərək bir qədər qoyun gətirdi. 

Bir-iki mənzildən sonra Abi-İstadəyə gəldik. Önümüzə böyük bir çay 

çıxdı. Çayın o tərəfindəki çöllər heç görünmürdü. Su sanki göylə birləşmiş 

kimi  görünürdü.  Sərabın  o  üzündəki  dağlar  və  təpələr  necə  asılıymış  kimi 

görünürsə,  suyun  o  biri  tərəfindəki  dağlar  və  təpələr  də  yerlə  göy  arasında 

asılıymış kimi görünürdü. Burada yığılan sular Kəttəvaz vadisi, Zürmət va-

disi, Qəznə çayı və Qarabağ çayırına yağan bahar yağışlarının selləri və yaz-

da su daşanda suvarmadan artan sular imiş. 

Abi-İstadəyə  bir  küruh  yaxınlaşanda  qəribə  bir  şey  gördük:  bu  su  ilə 

göy arasında şəfəqə bənzəyən qıpqırmızı bir şey görünür və təkrar yox olur-

du.  Yaxınlaşıncaya  qədər  bu  vəziyyət  davam  etdi.  O  zaman  anlaşıldı  ki, 

bunlar  bağlan  [vəhşi  qazlar]  imiş.  On  min,  iyirmi  min  deyil,  daha  çox  qaz 

vardı. Bu qazlar uçub qanad açanda qırmızı tükləri bəzən görünür, bəzən də 

görünmürmüş.  Yalnız  bu  quşlar  deyil,  burada  hər  növ  çoxlu  quş,  suyun 

sahilində isə fövqəladə çoxlu quş yumurtası vardı. 

Bu  çayın  sahilində  quşların  (153  b)  yumurtalarını  yığmağa  gələn  iki 

əfqan bizi görüncə özlərini suya atdılar. Bir neçə adam yarım küruha yaxın 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

166 

bir məsafəyə qədər gedib onları gətirdi. Su içində nə qədər irəliləsələr də, su 

yenə  eyni  dərinlikdə  idi  və  atın  qarnına  qədər  çıxırdı.  Düz  bir  yer  olduğu 

üçün hər halda suyu da dərin deyildi. 

Kəttəvaz çölündən Abi-İstadəyə tökülən çayın sahilinə gəlib endik. Bu 

çay quruyan bir çaydır. Burada heç bir zaman su axmazdı. Neçə dəfə bura-

dan keçsək də, bu çayda heç su görməmişdik. Amma bu dəfə bahar yağışları 

üzündən çaya o qədər su yığılmışdı ki, heç bir keçid tapa bilmədik. Düzdür, 

su çox geniş deyildi, lakin çox dərin idi. Bütün at və dəvələri üzdürərək keç-

dik.  Əşyaların  bir  qismini  urğanlarla  bağlayıb  suyun  o  tərəfindən  çəkərək 

çıxardılar. Bu sudan keçib  Köhnə Nani  yoluyla  və Sərdih bəndi  üzərindən 

Qəznəyə gəldik. Cahangir Mirzə bizi bir-iki gün qonaq edib ziyafətlər verə-

rək hədiyyələr təqdim etdi. 

O il  çayların çoxu  daşmışdı.  İş  o  yerə  çatmışdı ki,  Dih-Yaqub çayın-

dan keçid tapılmırdı. Bir göldə düzəltdirmiş olduğum gəmini gətirdərək Kə-

mərinin qarşısından Dih-Yaqub çayına endirtdim. Hər kəs qarşı tərəfə gəmi 

ilə keçdi. Oradan Secavənd keçidindən aşıb Kəməridən suyu gəmiylə keçə-

rək zilhiccə ayında [=1505 may] (154 a) Kabilə gəldik. 

Yusif  bəy  [Oğlaqçı]  bundan  bir  neçə  gün  əvvəl  qulunc  xəstəliyindən 

Allahın rəhmətinə qovuşdu. 

 

NASĠR MĠRZƏNĠN XƏTASI 

 

[Baburun ən kiçık qardaşı] Nasir Mirzə adamlarına vilayətlərindən bə-

zi  əşyalarını  gətirtmək  və  iki-üç  gün  sonra  arxadan  gəlmək  üçün  izin  alıb 

Quş-Künbəzdə qalmışdı. Bizdən ayrılınca da Dəreyi-Nur xalqının sərkəşliyi 

üzündən əsgərini Dəreyi-Nur üzərinə göndərir. 

Dəreyi-Nur  kurqanının  möhkəmliyi və  ərazisinin  çəltik  tarlası  olması 

dolayısıyla çətin keçilməsi haqqında əvvəlcə bəhs etmişdim. Bu əsgərin ko-

mandanı olan [Dərviş Məhəmməd] Fəzli isə əsgəri belə təhlükəli bir yolda 

və  pis  ərazidə  ehtiyat  tədbirləri  almadan  dağınıq  bir  halda  axına  göndərir. 

Dəreyi-Nur əhalisi çıxıb dağıniq haldakı axınçıları qovur, digərləri də qarşı 

çıxa bilməyərək qaçırlar. Xeyli adam, at və silahları da itirirlər. Fəzli kimi 

bir  adamın  komandanlıq  etdiyi  əsgərin  halı  belə  olar.  Bu  üzdənmi,  yoxsa 

könlündə pis bir niyyət vardı, ondanmı, bilmirəm, amma Nasir Mirzə bizim 

arxamızdan gəlmədi və orada qaldı. 

Bir  də  Əyyubun  [Bəycik]  oğullarından  Yusif  ilə  Bəhlul  qədər  şərir, 

fitnəkar,  axmaq  və  kibirli  adamlar  yoxdur.  Elingar  tüməni  Yusifə,  Əlişəng 

isə Bəhlula verilmişdi. (l54 b) Bunlar da vilayətlərindən bəzi əşyalarını alıb 

Nasir Mirzə ilə birlikdə gələcəkdilər. Nasir Mirzə gəlmədiyi üçün bunlar da 

gəlmədilər. Bu qış Nasir Mirzənin içki və söhbət arxadaşları onlar idi. Yenə 

bu qış bir dəfə  gedib tərkəlani əfqanlarına axın edirlər. Yaz gəlincə, Nigən-

BABURNAMƏ 

 

167 

xar  və  Ləmqanata  gəlmiş  olan bütün  aymaq, el  və  ulusun ailə və mallarını 

oradan qaldırıb sürərək Baran sahilinə gəldilər.  

Nasir  Mirzə  Baran  və  civarında  olarkən  bədəxşanlıların  özbəkləri  öl-

dürərək özbəyə düşmən olduqları xəbəri gəldi. 

Təfsilatı belədir: Şeybani xan Qunduzu Qənbər Biyə verib özü Xarəz-

mə getdi. Qənbər [Bi Mərvi] də Bədəxşan əhalisini öz tərəfinə çəkmək üçün 

Məhəmməd Məxduminin Mahmud adlı oğlunu Bədəxşana göndərdi. Ataları 

Bədəxşan şahlarının bəylərindən olan Mübarək şah da üsyan edib Məxdumi-

nin oğlunun və bir neçə özbəyin başını kəsdi. Əvvəlcə Şaf-divar deyə məş-

hur olan Qaleyi-Zəfəri kurqan edib möhkəmləndirdi. Ona Qaleyi-Zəfər adını 

o vermişdi. Xosrov şahın silahşoru olan və o zamanlar Həmləngan kurqanını 

əlində tutan Məhəmməd Qurçu da Rustakda Şeybani xanın sədrini bir neçə 

özbəklə  birlikdə  öldürüb Həmlənganı  möhkəmləndirdi.  (155  a)  Ataları  Bə-

dəxşan şahların bəylərindən olan Zübeyr Raqi də Raqda üsyan etdi. Xosrov 

şahın qardaşı Vəlinin nökəri Cahangir Türkmən də bu qarışıqlıqda bəyindən 

ayrılaraq, qaçan ya da qalan bir neçə sipahi və aymağı toplayıb qorunaqlı bir 

tərəfə  çəkilmişdi.  Nasir  Mirzə  bu  xəbərləri  alınca,  Bədəxşanı  ələ  keçirmək 

niyyətilə bir neçə axmaq və darqafalı adamın təşviqi ilə dağın digər tərəfin-

dən  gələn  bütün  dış  elləri  ailə  və  mallarıyla  birlikdə  alaraq  Şibertu  və  Ab-

Dərə yoluyla dağın digər tərəfinə keçdi. 

 

XOSROV ġAHIN ÖLÜMÜ 

 

Xosrov şah Əhməd Qasım ilə birlikdə Əcərdən qaçıb Xorasan tərəfinə 

getmişdi. Yolda Bədiüzzaman Mirzə ilə Zünnun bəyə [Arğun] buluşub gö-

rüşərək  birlikdə  Herata  gəlib  Sultan  Hüseyn  [Bayqaral  Mirzəyə  sədaqətlə-

rini  bildirdilər.  Bunlar  neçə  il  Mirzəyə  düşmənçilik  etmişdilər  və  hər  cür 

ədəbsizlik də bunlardan çıxmışdı. Bunların üzündən Mirzənin könlündə nə 

yaralar vardı. Bax, bu adamların hamısı mənim üzümdən bu cür aşağılıq və 

səfil bir halda gedib Mirzəni gördülər. 

Xosrov  şahı  adamlarından  ayıraraq  belə  gücsüz  halda  qoymasaydım 

və Kabili Zünnunun oğlu Müqimin əlindən almasaydım, gedib Mirzəni gör-

məzdilər. Bədiüzzaman Mirzə də bunların (155  b) əlində xəmir kimiydi  və 

onların  sözündən  çıxa  bilmirdi.  Sultan  Hüseyn  Mirzə  hamısını  yaxşı  qarşı-

ladı  və  etmiş  olduqları  pisləri  üzlərinə  vurmaq  bir  yana,  onlara  ehsanlarda 

belə bulundu. 

Xosrov şah bir müddət sonra  «Gitsəm, o vilayətləri tamamilə ələ ke-

çirərəm» deyə düşünərək öz vilayətlərinə getmək üçün izin istədi. Amma si-

lahsız və hesabsız olaraq gəlmiş olduğu üçün bir bəhanə taparaq getməsinə 

izin vermədilər. Fürsət tapdıqca getmək üçün izin arzusunu təkrarladı. Çox 

israr edincə, Məhəmməd Burunduq  [Barlas] gözəl  bir cavab  verərək  «Otuz 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

168 

min əsgərin və bütün vilayətlərin əlində ikən nə etdin ki, indi beş  yüz ada-

mınla özbəklərin nəzarətində olan vilayətlərdə bir şey etmək istəyirsən» de-

di.  Bir neçə dəfə    nəsihət  edib  məqbul  sözlər söylədilər; lakin müqəddəratı 

təyin edilmiş olduğu üçün təsir etmədi. Çox israr edincə, axırda izin verdilər. 

Üç-dörd yüz adamıyla birbaşa Dəhanə sərhəddin gəlib girdi. O zaman 

Nasir  Mirzə  dağın  o  biri  tərəfinə  keçmişdi.  Gəlib  Dəhanə  civarında  Nasir 

Mirzəni  gördü.  Bədəxşan  əşrəfi  yalnız  Nasir  Mirzəni  istiəyir,  Xosrov  şahı 

istəmirdi. 

Nasir Mirzənin qeyrətinə baxmayaraq Xosrov şah vəziyyəti anlayaraq 

Kuhistana getməyə razı olmadı. Xosrov şahın niyyəti Mirzəni vasitə (156 a) 

olaraq birlikdə  götürüb  vilayəti  ələ  keçirməkdi.  Axırda  dil tapa bilməyərək 

İşkəmiş civarında hər iki tərəf səflər düzüb zirehlər geydilər, az qala vuruşa-

caqdılar. Sonra bir-birlərindən ayrıldılar; Nasir Mirzə Bədəxşan tərəfinə get-

di,  Xosrov  şah  da  bir  sürü  baldırı  çılpaq  sərsərini  toplayıb  yaxşı-pis  minə 

yaxın  adamla  Qunduzu  mühasirəyə  almaq  niyyətilə  gəlib  şəhərdən  bir-iki 

agac məsafədə yerləşən Xoca Çartağa endi. 

Məhəmməd Şeybani xanın Əndicanda Sultan Əhməd Tənbəli də yanı-

na  alıb  Hisar  üzərinə  yürüməsi  ilə  Xosrov  şah  da  vilayətlərini  vuruşmadan 

və qarşı çıxmadan buraxıb çıxmış, Şeybani xan da Hisara gəlmişdi. 

Hisarda Şirim Çöhrəylə bərabər bir dəstə yaxşı igid vardı. Bəylərinin vi-

layətlərini  buraxıb  getməsinə  baxmayaraq  bunlar  Hisarı  təslim  etmədilər. 

Şeybani xan Hisarın mühasirəsini Həmzə Sultan ilə Mehdi Sultana tapşırııb özü 

Qunduza getdi və Qunduz vilayətini kiçık qardaşı Mahmud Sultana verib orada 

durmadan Xarəzmə, [Sultan Hüseyn Mirzənin adamı] Çin Sufinin üstünə qoşun 

çəkdi.  Heç  Səmərqəndə  çatmamışdı  ki,  kiçık  qardaşı  Mahmud  Sultan 

Qunduzda vəfat etmiş, buna görə Qunduzu Qənbər Bi Mərviyə vermişdi. 

Xosrov  şah  gələndə  Qunduzda  Qənbər  Bi  [Mərvi]  vardı.  Qənbər  Bi 

Həmzə  Sultana  və  digər  sultanlara  ard-araa  adamlar  göndərib  (156  b)  on-

lardan yardım istədi. 

Həmzə  Sultan  da  Amu-Dərya  sahilindəki  Saraya  gəlib  əsgərini  oğul-

larının  və  bəylərinin  komandanlığında  Qunduza  göndərdi.  Bunlar  gələr-

gəlməz  dərhal  Xosrov  şahın  qarşısına  çıxdılar.  Şişman  hərif  vuruşa  bilmə-

diyi  kimi  qaçmağı  da  bacarmadı.  Elə  o  anda  Həmzə  Sultanın  adamlarının 

əlinə  düşdü. Bacısı oğlu Əhməd Qasımı, Şirim Çöhrəni və digər bəzi yaxşı 

igidləri öldürdülər. Xosrov şahı Qunduza gətirib boynunu vurdular və başını 

Xarəzmə Şeybani xanın hüzuruna göndərdilər. 

Xosrov şahın dediyi kimi, o Qunduz civarına gələr-gəlməz mənim ya-

nımdakı adamlarımın tövrləri bir az dəyişmişdi. Böyük bir qismi qalxıb Xo-

ca-Rivaca və  civarına getdi. Mənim yanımda olanların çoxu onun adamları 

idı. Moğollar [Xosrov şahı öldürərək] yaxşı hərəkət etdilər. Mənə qarşı bir-

lik olanlar da bu xəbər gələr-gəlməz, oda su tökülmüş kimi sindilər.  

BABURNAMƏ 

 

169 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KABİL - 911 (4 İYUN 1505 - 24 MAY 1506) 

 

DOQQUZ YÜZ ON BĠRĠNCĠ ĠLĠN HADĠSƏLƏRĠ 

 

BABURUN ANASININ ÖLÜMÜ VƏ BÖYÜK BĠR ZƏLZƏLƏ 

 

Məhərrəm  ayında  [=1505  iyun]  anam  Qutlu  Nigar  xanım  qızdırma 

xəstəliyinə tutuldu. Qan aldılar, bir xeyri olmadı. Seyid Təbib adında xora-

sanlı bir həkim vardı, Xorasan üsuluna görə qarpız verdi. Əcəli gəlmişdi, al-

tı gün sonra şənbə (157 a) günü Allahın rəhmətinə qovuşdu. [Baburun əmi-

si] Uluğ bəyin dağ ətəyində saldırdığı Baği-Novruzi adlı bir bağ vardı. Va-

rislərinin iznini alaraq Qasım Göyəldaş ilə birlikdə bazar günü bu bağa gəti-

rərək torpağa tapşırdıq. 

Bu matəm əsnasında xan dayım Alaca xan ilə nənəm İsən Dövlət bə-

yimin də vəfat etdikləri xəbərini gətirdilər. Xanımın ölümünün qırxıncı gü-

nü yaxınlaşarkən xanların anası Şah bəyim, mənim xalam və Sultan Əhməd 

Mirzənin  arvadı  Mehrinigar  xanım  və  Məhəmməd  Hüseyn  Gürgan  Duğlat 

Xorasandan gəldilər. Matəmlər təkrar təzələndi və ayrılıq atəşi sonsuz oldu. 

Matəm mərasimindən sonra fəqirlərə və miskinlərə aş verilib ölülərin ruhu-

na dualar edildikdən sonra könülləri alıb matəm paltarını çıxardıq. 

Bu  önəmli  işləri  gördükdən  sonra  Baqi  Çağanyaninin  təkidiylə  Qən-

dəhara qoşun çəkdik. Yola çıxdıqdan sonra Quş-Nadir çayırına gəlib enəndə 

mənə qızdırma gəldi. Bu, qəribə bir xəstəlikdir. Xeyli əlləşərək məni çətin-

liklə oyadırdılar, dərhal gözüm təkrar qapanır və yuxuya dalırdım. Dörd-beş 

gün sonra bir az yaxşılaşdım. 

Bu  zaman  elə  bir  zəlzələ  oldu  ki,  kurqan  və  bağ    divarlarının  böyük 

qismi yıxıldı. Şəhərdə və kəndlərdə bir çox ev  yıxıldı, evlərin və divarların 

altında qalıb ölənlər çox (157 b) oldu. Pamğan kəndinin evləri tamamən yı-

xıldı; yetmiş-səksən qədər yaxşı adam divar altında qalaraq öldü. 

Pamğan ilə Biqdut arasında bir böyük daş atımı genişliyində olan bir 

torpaq parşası  bir ox atımı qədər aşağıya çökdü,  yox  olan toprağın  yerində 

bulaqlar ortaya çıxdı. İstərqaçdan Meydana qədər -təxminən altı-yeddi ağac 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

170 

qədər bir məsafədir-  torpaq  elə  yarılmışdı  ki,  bəzi  tərəfində  ərazi  fil  qədər 

yüksəlmiş və bəzi tərəfində də fil qədər çökmüşdü. Yarılan yerlərə bəzən bir 

adam sığardı. 

Zəlzələ olanda bütün dağların başından toz buludları qopdu. Nurullah 

tənburçu qarşımda saz çalırdı. Bir sazı da vardı. O sırada hər iki sazını əlinə  

aldı. O qədər özündən keçdi ki, sazlar bir-birinə çarpdı. 

Cahangir  Mirzə  təpədə,  Uluğ  bəy  Mirzənin  tikdirmiş  olduğu  imarət-

lərdən birinin üst qatındakı eyvanda idi. Zəlzələ olunca, özünü aşağıya atdı, 

bir şey olmadı. Cahangir Mirzənin yaxınlarından biri də bu üst qatda idi, üst 

qatın damı üstünə  yıxıldı.  Lakin  Allah  qorudu  və  heç bir  yerinə  zərər  dəy-

mədi. 

Təpədəki evlərin çoxu yerlə bir oldu. O gün yer otuz üç dəfə tərpəndi. 

Təxminən bir ay hər gecə və hər gündüz yer iki-üç dəfə tərpənirdi. Bəylərə 

və  sipahilərə  əmr  etdim  ki,  kurqanın  bürc  və  divarının  yıxıq  və  yarıqlarını 

təmir etsinlər. (158  a) İyirmi gün və ya bir ay ərzində kurqanın bütün qırıq 

və çat yerləri ciddiyyət və diqqətlə təmir edilərək tamamlandı. 

Əvvəlcə Qəndəhar tərəfinə getmək üçün başladığımız səfər xəstəlik və 

zəlzələ üzündən bir az gecikmişdi. Xəstəliyi atlatdıqdan və kurqanı yenidən 

təmir etdirdikdən sonra əvvəlki qərarımıza qayıtdıq. 

Qəndəhar tərəfinə getmək,  yoxsa axın etmək üçün dağ və ovaları do-

laşmaq  haqqında  hələ  bir  qərara  gəlməmişdik.  Şənizin  ətəyinə  enəndə  Ca-

hangir  Mirzə  və  bəyləri  toplayıb  məsləhətləşərək  Qalat  üzərinə  yürüməyə 

qərar verdik. Cahangir Mirzə ilə Baqi Çağanyani bu yürüşdə daha artıq israr 

etdilər. 

Yolun yarısına gələndə Şir Əli Çöhrə, Kiçık Baqi Divanə və digər bir 

neçə  adamın  qaçmaq  niyyətində  olduqlarını  xəbər  aldıq.  Bunlar  yaxalandı. 

Şir Əli Çöhrə həm mənim, həm də başqalarının yanında müxtəlif vilayətlər-

də  bir  çox  fitnəyə  və  pis  əməllərə  qarışdığı  üçün  edam  edildi,  digərlərinin 

isə at və silahlarını aldıqdan sonra sərbəst buraxdıq. 

Qalata  gələr-gəlməz,  xüsusi  bir  silah  və  təchizat  hazırlığı  aparmadan 

hər tərəfdən hücuma keçdik. Çox şiddətli bir savaş oldu. Xoca Kəlanın bö-

yük qardaşı Kiçık bəy çox cəsur bir igid idi. Əvvəllər də bəhs etdiyim kimi, 

mənim  önümdə  bir  neçə  dəfə  qılıncla  çarpışmışdı.  Qalatın  (158  b)  cənub-

qərb tərəfindəki  bürcündən  dırmanaraq divarın üstünə  çıxanda gözünə  nizə 

sapladılar, Qalatın zəbtindən bir-iki gün sonra bu yara üzündən öldü. 

Şir Əli ilə qaçarkən yaxalanan Kiçık Baqi Divanə etdiyi qəbahəti ört-

basdır  etmək  üçün  qapıda  kurqan  divarının  dibinə  camənda  aldığı  daş  ya-

rasından orada öldü. Onların dışında bir-iki adam daha öldü. 

Savaş ikindəyə qədər bu şəkildə davam etdi. İgidlər bir xeyli vuruşub 

sıxışdırdıqdan sonra süstləşməyə başlayanda içəridəkilər aman diləyib kur-

qanı təslim etdilər. 

BABURNAMƏ 

 

171 

Zünnun bəy  Arğun  Qalatı  Müqimə  vermişdi,  burada  Müqimin  adam-

larından Fərrux Arğun ilə Qara Bulud vardı. Onlar ox qılıflarıyla qılınclarını 

boyunlarına asaraq gəldilər. Günahlarını bağışladıq. Bu ailəyə əziyyət etmək 

niyyətində deyildim, çünki özbəklər kimi bir düşmənin yaxınımızda olduğu 

bir zamanda öz aramızda belə  bir şey  olsa,  bunu  uzaqdan və  yaxından eşi-

dənlər və görənlər nə deyərdilər. 

Bu  yürüş  Cahangir  Mirzə  və  Baqi  bəyin  israrları  ilə  keçirildiyi  üçün 

Qalatı  mühafizə  vəzifəsini  də  Mirzənin  öhdəsinə  buraxdım,  lakin  o,  qəbul 

etmədi. Baqi də bu xüsusda yaxşı bir cavab verə bilmədi. Beləcə, Qalatı bu 

qədər müharibə ilə, zorla almağımız heç bir işə yaramadı. 

Qalatdan günəyə doğru gedərək Sevasəng, Aladağ (159 a) və o civar-

dakı əfqanların üstünə axın edib Kabilə döndük. Kabilə endiyim axşam mən 

kurqana getdim, çadır və atlar çarbağda idi. Xırılçı tayfasından bir oğru gə-

lib mənim zirehli savaş  atımı və xas bir xəncərimi çarbağdan oğurlamışdı.  

 

BAQĠ ÇAĞANYANĠNĠN ÖLÜMÜ 

 

Baqi Çağanyaninin Amu sahilində gəlib bizə qoşulmasından bəri yanı-

mızda ondan daha etibarlı və daha nüfuzlu bir adam yoxdu. Hər söz və hər 

işdə onun rəyi hakim idi. Gərçi onun münasib bir xidməti və layiqli bir in-

saniyyəti heç bir zaman görünməmiş, tam tərsinə, ondan hər cür ədəbsizlik 

və  pislik  çıxmışdı.  Xəsis,  alçaq,  qısqanç,  pis  qəlbli,  dargörüşlü  və  əxlaqsız 

bir adamdı. Xəsisliyi o dərəcədə idi ki, Termizi buraxıb köç və malıyla bizə 

qoşulanda bəlkə də otuz-qırx minə qədər  qoyunu vardı. Hər  yurdda bu  qo-

yun sürüləri bizim önümüzdən keçdiyi, bizim igid və adamlarımız açlıqdan 

sıxıntı çəkdikləri halda, bizə tək bir qoyun belə vermədi. Nəhayət, Kahmər-

də gələndə əlli qoyun verdi. 

Məni  padşah  olaraq  tanıdığı  halda  nağaranı

1

 öz  qapısında  çaldırırdı. 

Heç  kimsə  ilə  dost  deyildi  və  heç  kimsəni  sevmirdi.  Kabilin  bütün  gəliri 

damğa rəsmindəndir. Damğa rəsmi, Kabilin valiliyi, (159 b) Pənchir, Kedi-

Həzarə, Quşqaq

 

və eşik ixtiyarlığı tamamən onun əlində idi. Bu qədər etibar 

gördüyü halda heç məmnun və mütəşəkkir deyildi. 

Daha  əvvəl  də  dediyimiz  kimi,  o  qədər  pis  niyyətləri  olduğu  halda 

bunları əsla diqqətə almadıq və etdiklərini üzünə vurmadıq. Daima nazlanıb 

getmək  üçün  izin  istəyirdi.  Lakin  nazını  çəkib  səbəblər  göstərərək  bundan 

vaz keçirirdik. Bir-iki gün susur, sonra təkrar izin istəməyə başlayırdı. Axır-

da  nazı  və  izin  istəməsi  həddən  aşdı,  biz də  onun  əxlaq və hərəkətlərindən 

bezdik və izin verdik. 

                                                           

1

 Nağara:  ənənvi  olaraq  hökmdarın  qapısı  önündə  hər  alacaqaranlıq  və  şəfəq  vaxtında 

çalınan davul.  

 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

172 

İzin istədikdən sonra özü də peşman oldu. Canı sıxılmağa başladı, la-

kin  xeyri  olmadı.  Mənə  adam  göndərərək  «Doqquz  günah  işləmədən  məni 

sorğuya  çəkməyəcəyini  şərt  qoşmuşdu»  deyə  bildirdi.  Mən  də  Molla  Baba 

vasitəsilə on bir günahını tək-tək xatırladaraq cavab verdim. Axırda anladı, 

köç və malıyla birlikdə Hindistan tərəfinə getməsinə izin verildi. 

Özünün bir neçə adamı onu Xeybərdən ötürüb geri gəldi. Baqi də ka-

kiyani karvanına qoşularaq Nilabı keçdi. 

O zamanlar Dərya xan oğlu Yar Hüseyn Keçə-Qutda olurdu. Kühetdə 

bizdən aldığı fərmanları dəstəvuz edərək yanına diləzaq və Yusif-zeyi qəbi-

lələrindən bir dəstə əfqanı, cet və qücur qəbilələrindən bəzilərini də almışdı. 

Bütün işi-gücü xalqı soymaq və  yol kəsməkdi. Baqinin gəldiyi eşidən kimi