ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

 

ƏFQAN QƏBĠLƏLƏRĠ ÜSTÜNƏ AXIN 

 

Cümə axşamı günü, ayın on üçündə [=8 sentyabr] Yusif-zey tayfasının 

cəzalandırılması məqsədilə hərəkət edib Dih-Yaqub çayının Kabil tərəfində-

ki çayıra endik. Ata minəndə Babacan axtaçı (mehtər) atı bir az tərs tutduğu 

üçün  hiddətimdən  üzünə  bir  yumruq  vurmuş  və  adsız  barmağım  dibindən 

qırılmışdı. O zaman o qədər ağrımadı, lakin bu yurda gəlib enəndə çox izti-

rab verdi. Bir müddət çox əziyyət çəkdim, yazı yaza bilmırdım. Axırda yax-

şılaşdı. 

Bu  səfərə  çıxdığımız  yerdə  xalam  Dövlət  Sultan  xanımın  Qutlu  Mə-

həmməd Barlas adlı südqardaşı Kaşğardan xanım tərəfdən məktub və xəbər 

gətirdi.  O  gün  diləzaq  əfqanlarmm  böyüklərindən  Məlik  Bu  xan  ilə  Məlik 

Musa da gəlib hədiyyələr verərək mülazimət etdilər. 

Bazar günü, ayın on altısmda [=11 sentyabr] Qoç bəy gəldi. 

Çərşənbə  günü,  ayın  on  doqquzunda  qalxıb  Püt-haqdan  keçərək  bu 

Püt-haq  irmağının  sahilində  hər  dəfə  endiyimiz  yerə  endik.  Bamyan,  Kah-

mərd  və  Quri  kimi  Qoç  bəyə  aid  vilayətlər  özbəklərə  yaxın  olduğu  üçün 

Qoç  bəyi  bu  yürüşdən  azad  edib  ona  öz  sardığım  yaylıq  ilə  bir  dəst  paltar 

ehsan etdikdən sonra yanımızdan ayrılıb öz vilayətinə getməsinə izin verdim. 

Cümə günü, ayın iyirmi birində [=16 sentyabr] Badam-Çeşməyə endik. 

(242  b)  Ertəsi  gün  də  Barıq-Aba  endik.  Özüm  Qaratuyu  gəzib  gəldim.  Bu 

yurdda bir ağacda bal tapıldı. 

Mənzildən-mənzilə  hərəkət  etdik  və  çərşənbə  günü,  ayın  iyirmi  altı-

sında  [=21  sentyabr]  Baği-Vəfaya  endik.  Cümə  axşamı  günü  də  bu  bağda 

qaldım. 

Cümə günü qalxıb Sultanpurdan keçib endik. O gün Şah Mir Hüseyn 

vilayətindən gəldi. 

Başlarında Məlik Bu xan və Məlik Musa olmaq üzərə diləzaq böyük-

ləri  də  o  gün  gəldilər.  Yusif-zeyinin  uzaqlaşdırılması  üçün  Sevad  üzərinə 

yürümək niyyətilə çıxmışdıq. Lakin diləzaq məlikləri «Heşnəgarda əhali də, 

azuqə  də  çoxdur»  deyərək  Heşnəgara  yürüş  üçün  israr  etdilər.  Danışılıb 

BABURNAMƏ 

 

259 

məsləhət  etdikdən  sonra  Heşnəgarda  azuqə  çox  olduğu  üçün  oradakı 

əfqanların üstünə axın edilməsinə, Heşnəgar və ya Pərşavər kurqanlarından 

birindən  anbar  kimi  istifadə  edərək  bu  taxıldan  ərzaq  hazırlayıb  bir  dəstə 

igidlə birlikdə Şah Mir Hüseynin orada qoyulması qərara alındı. Bu iş üçün 

öz vilayətinə gedib hazırlığını görüb gəlmək üzərə Şah Mir Hüseynə on beş 

günlük bir müddət üçün izin verildi. 

Ertəsi  gün qalxıb  Cuyi-Şahiyə  gəlib endik.  Tanrıverdi ilə  Sultan Mə-

həmməd  Dulday  da  sonradan  bu  yurdda  olduğumuz  vaxt  gəlib  yetişdilər. 

Həmzə də Qunduzdan o gün gəldi. 

Bazar  günü, ayın  sonuncu günü [=25 sentyabr] Cuyi-Şahidən  atlana-

raq Qırıq-Arxa (243  a) endik. Mən bir neçə  yaxın dostla birlikdə salla gəl-

dim. Bu yurdda ikən bayram hilalı göründü. Dəreyi-Nurdan bir neçə heyvan 

yükü  şərab  gətirmişdilər,  axşamdan  sonra  içki  məclisi  quruldu.  Məclisdə 

Mühib  Əli  Qurçu,  Xoca  Məhəmməd  Əli  Kitabdar,  Şah  [Şüca]  bəyin  oğlu 

Şah Həsən, Sultan Məhəmməd Dulday və Dərviş Məhəmməd Sarban vardı. 

Dərviş Məhəmməd tövbəliydi. Kiçıklikdən bəri mənim adətim də eyləydi ki, 

içməyən adamı zorla içirtməzdim. Dərviş Məhəmməd hər zaman söhbətlər-

də iştirak edir, amma içməsi üçün heç bir şəkildə israr edilməzdi. Xoca Mə-

həmməd Əli bir seçim şansı qoymadan zorla ona şərab içirtdi. 

Bazar ertəsi, bayram günü hərəkət etdik. Yolda baş ağrısından qurtul-

maq üçün məcun yedik. Məcunun təsiri altında ikən xənzəl

1

 gətirdilər. Dər-

viş Məhəmməd xənzəli heç görməmişdi. Mən bunun Hindistan quvunu ol-

duğunu söylədim və bir dilim kəsib verdim. İştahla dişlədi və acısı axşama 

qədər ağzından getmədi. 

Gərm-Çeşmənin təpəsinə enib yemək yedikdən sonra xeyli müddətdən 

bəri  öz  vilayətində  olan  Ləngər  xan  da  at  və  bir  xeyli  məcun  hədiyyəsi  ilə 

gəlib bizə qoşuldu. Oradan qalxıb Yedəbirə endik.  İkindi vaxtında bir neçə 

yaxın dostla sala minərək bir küruh qədər aşağı gedib çıxdıq. 

Ertəsi gün də oradan qalxıb Xeybər keçidinin dibinə (243 b) endik. O 

gün Sultan Bəyazid bizim xəbərimizi alınca Bare yoluyla Nilabdan keçərək 

arxamızdan  gəldi  və  belə  ərz  etdi:  «Afridi  əfqanları  ailə  və  mallarıyla 

Baredə  otururlar.  Çoxlu  düyü  əkmişlər,  tarlalarda  düyü  yetişmiş,  ancaq 

yığılmamışdır».  Amma  biz  Heşnəgardakı  Yusif-zeyi  əfqanlarının  üstünə 

yürümək niyyətilə yola çıxdığımız üçün ona önəm vermədik. 

Günorta  Xoca  Məhəmməd  Əlinin  [Kitabdar]  çadırında  şərab  məclisi 

oldu. Tam bu məclisdəykən Sultan Tərahi vasitəsilə bu tərəflərə gəlməyimi-

zin səbəbini açıqlayaraq Bəcura, Xoca Kəlana məktub göndərdik. Fərmanın 

haşiyəsinə bu beyti yazdım:  

Səba, bə lütf bigu an ğəzəli rənara, 

Ki sər bə kuhi biyaban to dadeyi-mara. 

                                                           

1

 Xənzəl:  yabanı qabaq, Hindistanda yetişən acı bir meyvə.  

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

260 

Ey səba, lütfən, o gözələ söylə: 

Bizi dağlara və çöllərə atan sənsən. 

Oradan sabah tezdən hərəkət edib keçiddən endik və Xeybər boğazın-

dan keçərək Əli-Məscidə gəldik. Oradan günorta üstü hərəkət edib müxəllə-

fatdan ayrılaraq iki pas sonra Kabil çayının sahilinə gəlib bir az uyuduq. Sə-

hər vaxtı bir keçid taparaq sudan keçdik. 

Önçülərimiz əfqanlarm xəbər alaraq qaçdıqlarını bildirdi. Yürüyüb Se-

vad  çayından  keçib  əfqanlarm  əkinləri  arasına  endik.  Deyilənlərin  yarısı, 

hətta dörddə  biri  qədər belə  azuqə  yox idi. Heşnəgarı bu  azuqə  ümidi  (244 

a)  ilə  gücləndirmək  şəklindəki  hesabımız  baş  tutmadı.  Bu  səfərə  qeyrət  et-

miş olan diləzaq məliklərinin canları da bu üzdən sıxıldı. 

İkindi vaxtı Sevad çayının Kabil tərəfinə keçib endik. Ertəsi gün Se-

vad çayından qalxıb Kabil çayından keçərək endik. Toplantıya qatıla biləcək 

bəylər  çağrılıb  danışıldı  və  Sultan  Bəyazidin  dediyi  kimi  afridi  əfqanlarına 

axın edib onların malları və azuqəsi ilə birlikdə Perşavər kurqanını hazırla-

yaraq  orada  əsgər  saxlanılmasına  qərar  verildi.  Hindu  bəy  Koçin  və  Hast 

mirzələri bu mənzildə arxamızdan gəlib yetişdilər. 

O gün məcun yedik. Məclisdə Dərviş Məhəmməd Sarban, Məhəmmə-

di  Göyəldaş,  Gədai    Tağayi  və  Əsəs  [Xoca  Məhəmməd  Əli  Tağayi]  vardı. 

Sonra Şah Həsəni də dəvət etdik. Yeməkdən sonra ikindi vaxtı sala mindik. 

Ləngər  xan  Niyazini  də  sala  çağırdıq.  Axşam  vaxtı  saldan  çıxıb  ordugaha 

gəldik. 

Verdiyimiz  qərara  görə,  çayın  sahilindən  səhər  vaxtı  qalxıb  Camdan 

keçərək  Əli-Məscid  çayının  mənbəyinə  endik.  Arxamızdan  gələn  Əbülha-

şim Sultan Əli belə dedi: «Ərəfə gecəsi Cuyi-Şahidə Bədəxşandan gələn bir 

adama  birlikdə  Cam  çayından  keçdim.  Mənə  Sultan  Səid  xanın  Bədəxşan 

üstünə  gəldiyini  dedi.  Mən  də  bunu  padşaha  xəbər  vermək  üçün  gəldim». 

Bəyləri çağıraraq vəziyyəti dəyərləndirdik. Bu xəbər üzündən kurqanı (244 

b) hazırlamağı uyğun görməyərək Bədəxşana getmək üzrə geri döndük. 

Ləngər  xana  xələt  geydirib  Məhəmməd  Əli  Cəng-Cəngə  köməkçi  tə-

yin edərək getməsinə izin verdim. O gecə Xoca Məhəmməd Əlinin [Kitab-

dar] çadırında içki məclisi quruldu. Sabah tezdən buradan qalxıb Xeybər ke-

çidini aşaraq keçidin dibinə endik. 

Xızır-xeyl  əfqanlarından  çox  nalayiq  hərəkətlər  görünmüşdü.  Əsgər 

gedib-gəlirkən geridə qalan və kənara düşən əsgərlərə ox atıb atlarını götü-

rürdilər. Onlara hədlərini bildirmək və cəzalandırmaq zəruri idi. Bu niyyətlə 

səhər vaxtı keçidin altından qalxdıq,  günorta  yeməyini Dih-Gülamanda  ye-

yib atlara da yem verdikdən sonra günorta təkrar atlandıq. 

Kabildə olanların oradakı Xızır-xeyl əfqanlarını həbs etmələri və mal-

larını  müfəssəl  siyahıya  alıb  yazılı  xəbər vermələri və  Bədəxşandan da hər 

hansı bir xəbər gəlsə, izah edib bir adam vasitəsilə dərhal göndərmələri üçün 

BABURNAMƏ 

 

261 

Məhəmməd Hüseyn Qurçu təcili Kabilə göndərildi. 

O  gecə  ikinci  pasa  qədər  yürüyüb  Sultanpurdan  bir  az  irəlidə  endik. 

Orada bir az uyuduqdan  sonra təkrar atlandıq.  Xızır-xeyllər Behar və  Mih-

qramdan  Qarasuya  qədər  olan  yerlərdə  yaşayırlarmış.  Sabaha  doğru  gedib 

axınçılar  göndərdik.  Mallarının  və  çoluq-çocuqlarının  böyük  qismi  əsgərin 

əlinə düşdü. Az bir qismi isə dağa yaxın olduğu üçün oraya qaçaraq qurtul-

du. 

Sabah  tezdən  Kılağuya  (245  a)  endik.  Burada  qırqovul  aldıq.  Geridə 

qalmış olan müxəlləfat da o gün gəlib bizə qoşuldu. 

Vəziri əfqanları vergilərini hər zaman nizamlı bir şəkildə vermirdilər. 

Qorxularından üç yüz qoyun hədiyyə gətirdilər. 

Barmağım qırılalı heç bir şey yaza bilmirdim. Bu yurdda bazar günü, 

ayın on dördündə [=9 oktyabr] az bir şey yazdım. 

Ertəsi  gün  xırılçı  və  səmu-xeyl  əfqanlarının  böyükləri  gəldilər.  Dilə-

zaq əfqanlarının böyükləri də onların günahlarının bağışlanmasını israrla xa-

hiş etdilər. Günahlarını bağışlayıb əsirləri azad elədik. Vergilərini dörd min 

qoyun  olaraq  müəyyənləşdirib  böyüklərinə  xələt  geydirərək  təhsildarlar  tə-

yin edib göndərdik. 

Bu işi bitirdikdən sonra  cümə axşamı günü, ayın on səkkizində [=13 

oktyabr] oradan qalxıb Behara və Mihqrama endik, ertəsi gün də Baği-Vəfa-

ya  gəldik.  Baği-Vəfanın  çox  gözəl  zamanıydı.  Meydanlar  tamamilə  yonca-

lıqdı, nar ağacları saralmışdı. Payız gözəl rəngini almışdı. Ağaclarda narlar 

qıpqırmızı  olmuşdu.  Portağal  ağacları  yaşıl  idi  və  ağaclardakı  portağallar 

hələ tam saralmamışdı. Narı bizim vilayətin yaxşı narı qədər olmasa da yax-

şı idi. Baği-Vəfadan ilk dəfə belə bir həzz aldıq. Burada olduğumuz üç-dörd 

gün ərzində (245 b) bütün əsgərlər doyunca nar yedi. 

Bazar günü oradan hərəkət etdik. Mən bir pəhərə qədər bəzi portağal-

ları payladım. Şah Həsənə iki ağacın portağalı ehsan  edildi, bəzi igidlərə bir 

ağacın portağalı, bəzilərinə iki adama bir ağacın portağalı ehsan edildi. Qış-

da Ləmqanı seyr etmək niyyətində olduğum üçün hovuz kənarındakı iyirmi-

yə qədər portağal ağacının mənim üçün qorunmasını əmr etdim. O gün Gən-

dəməyə, ertəsi gün isə Çiydəliyə endik. 

Axşama yaxın şərab məclisi quruldu. İçkilərin çoxu orada idi. Söhbət 

sona çatarkən Qasım bəyin bacısı oğlu Gədai  Behcət xeyli masqaralıq elədi. 

Sərxoş olunca mənim yanımdakı  yastığa söykəndi. Gədai Tağayi onu məc-

lisdən əlində qaldırıb çıxardı. 

Sabah  tezdən  o  yurddan  qalxdıq.  Quru  say  tərəfindəki  Barıq-Abı  bir 

aşağı-bir yuxarı dolaşmağa getdim. Bir neçə sərv ağacı fövqəladə gözəl sa-

ralmışdı.  Orada  enib  yılqıran  yeməyi  yedik.  Payızın  şərəfinə  şərab  içdik. 

Yoldan qoyun gətirərək kabab çəkməyi əmr etdim. Palıd budaqlarına od vu-

rub seyr etdik. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

262 

Molla  Əbdülməlik  Divanə  gəlməkdə  olduğum  xəbərini  Kabilə  apar-

maq üçün izin istədi. Molla Əbdülməlikə bu izin verilərək Kabilə göndərildi. 

Həsən  Nəbirə  də  məni  görmək  üçün  Mirzə  xanın  [Sultan  Veys]  yanından 

gəlmişdi, burada gəlib (246 a) mülazimət etdi. Günortaya qədər orada içdik, 

sonra hərəkət etdik. 

Məclisdəkilər çox sərxoş olmuşdular. Seyid Qasım elə sərxoş olmuşdu 

ki, iki nökəri onu at üstünə qoyaraq çətinliklə ordugaha götürdü. Dost Mə-

həmməd Bağır da elə sərxoş olmuşdu ki, Emin Məhəmməd Tarxan ilə Məsti 

Çöhrə nə qədər çalışsalar da, onu ata mindirə bilmirlər. Başına su tökürlər, 

yenə  olmur.  Bu  arada  xeyli  əfqan  ortaya  çıxır.  Emin  Məhəmməd  Tarxan 

şərabın təsiri ilə «Onu bu şəkildə düşmənin əlinə verməkdənsə, başını kəsib 

aparım» deyə düşünür və min bir çətinliklə atın üstünə qoyub gətirirlər. 

Gecə  yarısı Kabilə gəldik. Kaşğara Sultan Səid xanın yanına elçi ola-

raq getmiş olan Qulu bəy [Arğun] geri qayıtmışdı, sabah divana gəlib müla-

zimət etdi. Qulu bəylə birlikdə Bişkə Mirzə İtərçini elçiliyə göndərmişdi, o, 

vilayətin məhsulundan bir qədər hədiyyə gətirdi. 

Çərşənbə günü, zülqədə ayının ilk günü [=25 oktyabr] Kabilin məzarı 

qarşısına  gedib  tək  başıma  səbuhi  içdim.  Məclis  əhli  sonra  bir-bir,  iki-iki 

gəldi. Günəş doğandan sonra Baği-Bənövşəyə gedib hovuz kənarında içdik. 

Günortaya  doğru  uyuduq  və  günorta  təkrar  içdik.  Bu  günorta  söhbətində 

bundan əvvəlki söhbətlərdə şərab təklif edilməyən Tanrıqulu bəylə Məhən-

diyə (246 b) şərab verdim. Yatsı vaxtı hamama gəldim. O gecəni hamamda 

keçirdim. 

Cümə axşamı günü Yəhya Nuhani başda olmaq üzrə Hindistan tüccar-

larına xələtlər ehsan edərək getmələrinə izin verdim. Şənbə günü, ayın dör-

dündə  isə  [=28  oktyabr] Kaşğardan gələn  Bişkə  Mirzəyə  xələt  geydirilərək 

ehsanlarla birlikdə getməsinə izin verdim. 

Bazar günü qapı üzərindəki kiçık rəsm salonunda söhbət etdik. Dar bir 

hücrə olmasına baxmayaraq məclisdə on altı adam vardı. 

 

BABURUN XƏZAN SEYR ETMƏK ÜÇÜN ĠSTALĠFƏ GETMƏSĠ 

 

Çərşənbə  axşamı  günü xəzan  seyr  etmək üçün  İstalifə  getdim. O gün 

məcun yemişdim. Gecə çox yağış yağdı. Mənimlə birlikdə gələn bəylərin və 

içkilərin çoxu Baği-Kəlan içində qurulmuş olan çadırıma girdilər. 

Ertəsi gün bu bağda şərab məclisi qurduq və axşama qədər içdik. Sa-

bah olanda isə səbuhi elədik. Sərxoş olaraq uyuyub günorta vaxtı İstalifdən 

hərəkət etdik, yolda məcun yedik. İkindi vaxtına yaxın Bihzadiyə gəldik. 

Xəzan  fövqəladə  gözəl  olmuşdu.  Xəzan  seyri  zamanı  şəraba  meylli 

olanlar içki istəməyə başladılar. Məcun yemiş olmamıza baxmayaraq xəzan 

fövqəladə  gözəl olduğu üçün xəzana uğrayan ağacların  altında oturaraq şə-

BABURNAMƏ 

 

263 

rab içdik. Yatsı vaxtına qədər eyni  yerdə söhbət  etdik. Molla Mahmud Xə-

lifə gəldi. Onu da söhbətə dəvət etdik. Abdullah [Kitabdar] yaman sərxoşdu. 

Xəlifənin  ağzından  bir  söz  çıxdı,  (247  a)  Abdullah  isə  Molla  Mahmudun 

fərqində olmadan bu misranı oxudu: 

Bər hər ki bengəri be həmin dağ mübtəla əst. 

Kimə baxsan, bu dərdə mübtəladır. 

Molla Mahmud ayıqdı, bu misranı oxuduğu üçün Abdullahı zarafatla 

daşlamağa başladı. Abdullah durumun fərqinə varınca, təlaşlandı və onu ya-

tışdırmaq üçün xeyli şirin söz söylədi. 

Cümə  axşamı  günü  xəzanı  seyr  edib  axşamdan  sonra  çarbağa  gəlib 

endim.  Cümə  günü,  ayın  on  altısında  [=9  noyabr]  Baği-Bənövşədə  məcun 

yeyib bəzi yaxın dostlarla gəmiyə mindik. Hümayun ilə Kamran [Mirzə] də 

bir az sonra gəldilər. Hümayun məharət göstərərək bir ördək vurdu.  

Şənbə  günü,  ayın  on  səkkizində  [=11  noyabr]  çarbağdan  gecə  yarısı 

hərəkət  etdim.  Mühafizləri  və  mehtərləri  geri  göndərdim.  Molla  Baba  kör-

püsündən keçib Divrin boğazından çıxaraq Quş-Nadiri və bazarların kəhrizi 

ni xırsxana arxasından dönərək sabah tezdən Turdu bəy Xaksarın kəhrizinə 

gəldim. Turdu bəy bunu xəbər alıb təlaşla qoşaraq qarşıma gəldi. 

Turdu bəyin  kasıblığı məlumdu. Yanımda  yüz şahruxi  götürmüşdüm. 

Turdu bəyə verdim və «Şərabı və digər gərəkli şeyləri hazırla, tək və ləvən-

danə  bir  məclis  istəyirəm»  dedim.  Turdu  bəy  şərab  üçün  Bihzadi  tərəfinə 

getdi. Atımı Turdu bəyin adamlarından birinə verdim və gedib kəhrizin ar-

xasında bir təpədə oturdum. Bir pas keçmişdi ki, (247 b) Turdu bəy bir kuzə 

şərab gətirdi. Qarşılıqlı oturub içməyə başladıq. 

Turdu bəy şərab gətirdiyi vaxt Məhəmməd Qasım Barlas ilə Şahzadə 

[Şah İsmayılın oğlu Təhmasib] bunu eşitmişlər. Məndən xəbərləri olmadan 

Turdu bəyin arxasınca piyada gəldilər. Onları da söhbətə dəvət etdik. 

Turdu bəy dedi: «Bülbül İnəkə sizinlə şərab içməyi arzu edir». 

«Mən də bir qadının içdiyini heç görmədim, çağırın» dedim. 

Şahi adlı bir qələndər ilə kəhrizli bir rübab çalanı da söhbətə dəvət et-

dik. Axşama qədər kəhrizin arxasındakı təpədə oturub içdik. Ondan sonra da 

Turdu  bəyin  evinə  gedib  yatsı  vaxtına  qədər  şam  ışığında  içdik.  Gözəl  və 

dedi-qodusuz bir məclis oldu. Mən yatdım. Məclisdəkilər təkrar bir evə ge-

dib nağara vaxtına qədər içdilər. Bülbül İnəkə gəlib mənə çox cilvələr etdi. 

Axırda özümü sərxoşluğa vurub qurtuldum. 

O birilər fərqinə varmadan tək başıma İstərğəcə getməyi düşünürdum, 

amma onlar xəbər tutunca,  mümkün olmadı.  Axırda nağara  vaxtı  atlandım. 

Turdu bəy ilə Şahzadəyə xəbər göndərib üçümüz atlara minərək İstərğəc tə-

rəfinə  hərəkət  etdik.  Fərz  vaxtı  İstalifin  altında  olan  Xoca-Həsənə  vardıq. 

Bir müddət atlardan enərək məcun yeyib xəzan seyr etdik. 

Günəş doğarkən  İstalif (248 a) bağına enib üzüm yedik və oradan İs-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

264 

tərğəcə  tabe  olan  Xoca-Şəhaba  enib  uyuduq.  Ata  Miraxurun  evi  oralarda 

imiş. Uyğudan qalxıncaya qədər yemək və bir kuzə şərab hazırlamış. 

Xəzan  çox  gözəldi.  Bir  neçə  qədəh  içib  hərəkət  etdik.  Günorta  vaxtı 

İstərğəcda xəzanın ən gözəl olduğu bağa enib söhbət etdik. Qısa bir müddət 

sonra Xoca Məhəmməd Emin gəldi. Yatsı vaxtına qədər içdik. O gün və ge-

cə Kabildən Abdullah [Kitabdar], Əsəs [Xoca Məhəmməd Əli Tağayi], Nur 

bəy və Yusif Əli gəldilər. Sabah tezdən yemək yeyib atlandıq, İstərğəcin al-

tındakı Baği-Padişahini seyr etdik. 

Bir alma ağacında çox gözəl bir xəzan görüntüsü yaranmışdı. Hər bir 

budağında beş-altı  yarpaq düzgün bir biçimdə qalmışdı, elə gözəldi ki, rəs-

samlar uğraşsalar belə rəsm edə bilməzdilər. 

İstərğəcdən hərəkət edib Xoca-Həsəndə yemək yedikdən sonra axşam 

üstü Bihzadiyə gəlib Xoca Məhəmməd Eminin İmam Məhəmməd adlı nökə-

rinin evində içdik. Ertəsi çərşənbə axşamı günü Kabil çarbağına gəldim. 

Cümə axşamı günü, ayın iyirmi üçündə, oradan qalxıb qalaya girdim. 

Cümə günü Məhəmməd Əli Heydər Riqabdar bir ağ şahin tutub hədiy-

yə etdi. 

Şənbə  günü,  ayın  iyirmi  beşində  Çinar-Bağda  məclis  quruldu.  Yatsı 

vaxtı  hərəkət  etdik.  Seyid  Qasım  keçən  olaydan  dolayı  incik  idi,  gələrkən 

onun evinə enib bir neçə qədəh içdik. 

Cümə  axşamı  günü,  zilhiccə  (248  b)  ayının  ilk  günü  [=24  noyabr] 

Qəndəhardan Tacəddin Mahmud gəlib mülazimət etdi. 

Bazar ertəsi  günü, ayın  on doqquzunda [=12 dekabr] Məhəmməd Əli 

Cəng-Cəng Nilabdan gəldi. 

Çərşənbə  axşamı  günü,  ayın  iyirmisində  Səngər  xan  Cəncuhə  Bxirə-

dən gəlib bizə qoşuldu. 

Cümə günü, ayın iyirmi üçündə Əlişir bəyin [Nəvai] dörd divanından 

gözəlliyinə və vəznlərinə görə ən gözəl qəzəl və beytlərini seçib qurtardım. 

Çərşənbə axşamı günü, ayın iyirmi yeddisində [=20 dekabr] ərkdə bir 

məclis quruldu və burada hər kəsin sərxoş olunca getməsi və bir daha söh-

bətə qatılmaması əmr edildi. 

Cümə günü, zilhiccə ayının axırıncı günü [=22 dekabr] Ləmqanı seyr 

etmək üçün atlandım.  

 

 

 

 

 

 

 

 

BABURNAMƏ 

 

265 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KABİL-926 (23 DEKABR 1519 - 12 DEKABR 1520) 

 

DOQQUZ YÜZ ĠYĠRMĠ ALTINCI ĠLĠN HADĠSƏLƏRĠ 

 

Şənbə günü, məhərrəm ayının ilk günü [=23 dekabr 1519] Xoca-Seya-

rana  gəldik.  Təpə  üzərində,  yeni  açılmış  bir  arxın  kənarında  şərab  məclisi 

düzəldi. Sabah qalxıb Xoca-Rigi-Rəvanı seyr edərək Seyid Qasımın Bülbül 

köşkünə enib söhbət elədik. Sabah oradan qalxıb məcun yeyərək gedib Bil-

kərə endik. Gecə içdikdən sonra bir də səbuhi məclisi qurduq və günorta ge-

dib Dürnaməyə endik. Şərab məclisi oldu. Sabah da yenə səbuhi məclisi qu-

ruldu. Dürnamənin böyüyü olan Haqdad mənə bağıni hədiyyə etdi. 

Cümə axşamı günü qalxıb Nicravda taciklərin kəndinə endik. 

Cümə günü isə Çihil-Külbə ilə Baran çayı arasındakı dağda ov etdik. 

Xeyli geyik vurduq. Əlim qırılandan (249 a) bəri ox atmırdım. Çox sərt ol-

mayan  bir  yayla  bir  geyiyin  baldırına  ox  atdım,  ox  tüklü  qisminın  yarısına 

qədər batdı. İkindi üstü dönüb Nicrava gəldik. 

Ertəsi gün də Nicrav əhalisinin cizyəsi altmış misqal qızıl olaraq təyin 

olundu. 

 

BABUR LƏMQANI SEYR ETMƏYƏ GEDĠR 

 

Bazar ertəsi günü Ləmqanı seyr etmək niyyətilə atlandıq. Bu gəzintidə 

Hümayunun da bizimlə  birlikdə  olmasını düşünmüşdüm,  amma qalmaq ar-

zusunda  olduğunu  söylədi  və  Kürə  keçidində  geri  dönməsinə  izin  verdim. 

Gedib Bədrava endik. Oradan Uluğbuya gəldik. 

Baran çayında ovçular bir qədər balıq tutdular, ikindi üstü bir sala mi-

nərək içki içdik. Axşam vaxtından bir az sonra da saldan çıxıb ağ çadıra ge-

dib içməyə davam etdik. Heydər Ələmdar Davərtin kafirlərinin yanına gön-

dərilmişdi, Badic dibində bu kafirlərin böyükləri bir neçə tuluq şərab gətirib 

mülazimət etdilər. 

Keçiddən enəndə çoxlu çəyirtgə gördük. Ertəsi gün də sala minib mə-

cun yedik və Bulandan bir az aşağıda saldan çıxaraq ordugaha gəldik, iki sal 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

266 

halında gəldik. 

Cümə günü qalxıb Məndravərdən bir az aşağıdakı bir dağ ətəyinə en-

dik. Axşam şərab məclisi yapıldı. 

Şənbə günü sala minib Dərutə boğazından keçərək Cahannümanın  bir 

az yuxarısında saldan çıxıb Adinapur önündəki Baği-Vəfaya gəldik. Nigən-

xar  tüməninin  hakimi  Qiyam  bəy  Orduşah  saldan  çıxanda  gəlib  sədaqətini 

bildirdi.  

Bir müddətdir Nilabda olan Ləngər xan (249 b) Niyazi də yolda gəlib 

mülazimət  etdi.  Baği-Vəfaya  endik.  Portağalları  gözəl  saralmış,  səbzələri 

gözəl yetişmişdi, fövqəladə gözəldi. Beş-altı-gün Baği-Vəfada qaldıq. 

Qırx yaşımda içkiyi buraxmaq niyyətində idim və buna da bir ildən az 

bir müddət qaldığı üçün ifrat dərəcədə içirdim. 

Bazar günü, ayın on altısmda [=7 yanvar 1520] səbuhidən sonra ayıla-

raq  məcun  yediyimiz  vaxt  Molla  Yarək  pəncgahda  müxəmməs  formasında 

bəstələdiyi nəqşi çaldı. Gözəl bir nəqş bəstələmişdi. Xeyli zamandır belə iş-

lərlə  məşğul  olmurdum.  Məndə  də  bir  şey  bəstələmək  arzusu  doğdu.  Yeri 

gələndə bəhs edəcəyim üzrə, bu münasibətlə çahargah sövtünü bəstələdim. 

Çərşənbə  günü  səbuhi  zamanı  zarafatla:  «Sartca  oxuyan  hər  kəs  bir 

qədəh  içsin»  dedi.  Bu  surətlə  çox  adam  qədəh  qaldırdı.  Sübh  namazı  vaxtı 

çəmən ortasındakı ağacların arasında oturduq və «Türkcə oxuyan hər kəs bir 

qədəh içsin» dedim. Bu dəfə də çoxlu adam qədəh qaldırdı. Günəş doğunca 

portağalların dibinə, hovuzun kənarına gedib içdik. 

Ertəsi gün Dutədən sala minib Cuyi-Şahidən keçib Ətərə vardıq. Ətər-

dən  qalxıb  Dəreyi-Nuru  seyr  edərək  Susan  kəndinə  qədər  getdikdən  sonra 

geri qayıdıb Əmləyə endik. 

Xoca Kəlan Bəcuru (250  a) yaxşı idarə edirdi. Mənim müsahibim ol-

duğu üçün onu geri çağıraraq Bəcura Şah Hüseyni hakim təyin etdik. Şənbə 

günü,  ayın  iyirmi  ikisində  [=13  yanvar]  Şah  Hüseynin  getməsinə  izin  ver-

dim. 

O gün də Əmlədə içdik. Ertəsi gün yağmur altında Künərdə Məlikqu-

lunun  evinin  yerləşdiyi  Küləqrama  gəldik,  onun  ortancıl  oğlunun  portağal 

sahəsinə baxan evinə endik. Yağmur yüzündən portağallığa getmədən o ev-

də  içdik.  Yağmur  fövqəladə  çox  yağdı.  Bir  tilsim  bilirdim,  Molla  Əli  xana 

öyrətdim.  Dörd  kağıza  yazıb  dörd  tərəfə  asdı.  Yağış  dərhal  dayandı,  hava 

açılmağa başladı. 

Sabah bir sala mindik, başqa bir sala da igidlər mindilər. Bəcur, Sevad, 

Künər və o civarda bir növ boza düzəldirlər. Kim deyilən bir şeydən, ot kök-

lərindən və bəzi ədviyyatdan düzəldirlər. Çörək kimi yuvarlaq edir, quruda-

raq  saxlayırlar.  Bozanın  mayası  həmən  kim  maddəsidir.  Bəzi  bozalar  çox 

ləzzət verir, lakin çox duzlu və dadsız olur. Bu bozadan içmək istədik. Lakin 

duzluluğu üzündən içəməyərək məcuna üstünlük verdik. 

BABURNAMƏ 

 

267 

Digər  sala  minmiş  olan  Əsəs  [Xoca  Məhəmməd  Əli  Tağayi],  Həsən 

İgrək və Məsti Çöhrəyə bu bozadan içmələrini əmr etdim. Həsən İgrək içib 

sərxoş oldu, özünü nalayiq aparmağa başladı. (250 b) Əsəs də çox sərxoş ol-

du və  bir çox çirkin  hərəkətlər  elədi. O qədər  narahat  olduq  ki, onu saldan 

çıxarıb suyun digər tərəfinə keçirməyi düşündüm. Bəziləri rica edərək araya 

girdilər. 

O vaxt Bəcuru Şah Mir Hüseynə əta edərək Xoca Kəlanı da müsahib 

olduğu  üçün  yanımıza  çağırmışdıq.  Onun  Bəcurda  qalması  çox  uzadı.  Bə-

curda işlərin artıq yolunda olduğunu təsəvvür edirdim. Şah Mir Hüseyn Bə-

cura  gedərkən  Künər  çayının  keçidində  bizə  rast  gəldi.  Çağırıb  şifahi  bəzi 

əmrlər verdikdən sonra bir xassə  zireh ehsan edərək getməsinə izin verdim. 

Nurgilin qarşısına gələndə bir qoca gəlib sədəqə istədi. Saldakılar ona 

paltar,  sarıq  və  dəsmal  kimi  şeylər  verdilər,  ixtiyar  xeyli  əşya  yığdı.  Yarı 

yolda  pis  bir  yerdə  sal  təhlükəli  bir  yerə  çarpdı.  Çox  qoxduq.  Düzdür,  sal 

batmadı, lakin Mir Məhəmməd Caləban suya düşdü. 

Gecəni  Ətərin  yaxınlığında  keçirdik.  Çərşənbə  axşamı  günü  Məndra-

vərə  gəldik.  Qutlu  Qədəm  ilə atası  Dövlət Qədəm  [Qaravul] qalanın içində 

bir  məclis  düzəltmişdilər.  Düzü,  səfasız  bir  yerdi,  lakin  onların  xatiri  üçün 

bir neçə qədəh içib ikindi üstü ordugaha gəldik. 

Çərşənbə günü Kəngdər çeşməsinə gedib seyr etdik. Kəngdər Məndra-

vər tüməninə tabe bir kənddür. Bütün Ləmqanatda yalnızca bu kənddə xur-

ma vardır. Bu kənd dağ ətəyindən bir az yuxarıda (251 a) yerləşir. Xurmalı-

ğı şərq tərəfindədir. Bu çeşmə də xurmalığın yanında və maili bir yerdədir. 

Çeşmə başından altı-yeddi kari aşağıda, daşları yığıb bir araya gətirərək qüsl 

etmək üçün bir sığınaq düzəltmişlər. Bu sığınağa gələn çayı o şəkildə  yük-

səltmişlər ki,  su  qüsl  edən adamın başına  tökülür. Çeşmənin  suyu  çox dur-

ğundur,  qış  günləri  suyu  əvvəlcə  bir  az  soyuq  təsir  bağışlayır,  lakin  suda 

qaldıqca insana xoş gəlir. 

Cümə axşamı günü Şir xan Tərkəlani bizi evinə çağırıb ziyafət verdi. 

Günorta oradan qalxıb bu iş üçün özəl olaraq düzəldilmiş balıqxanalarda ba-

lıq tutdular. Balıqxananın necə olduğundan daha əvvəl söz açmışdım. 

Cümə  günü  Xoca  Mirmiran  kəndinün  yaxınına  endik.  Axşam  üstü 

məclis quruldu. 

Şənbə günü Əlişəng ilə Əlingar arasındakı dağda ova çıxdıq. Bir tərəf-

dən əlingarlılar və bir tərəfdən da əlişənglilər dairə quraraq geyikləri dağdan 

endirdilər.  Çox  geyik  vurduq.  Ovdan  dönüb  Əlingarda  məliklərin  bağına 

enib məclis qurduq.  

Qabaq dişimin yarısı qırılıb yarısı qalmışdı və o gün yemək əsnasında 

bu qalan yarısı da qırıldı. 

Ertəsi gün qalxıb balıqlara tor atdırdıq. Günortaya yaxın Əlişəngə ge-

dərək bağda içdik. Ertəsi gün də pis hərəkətlər edib haqsız yerə qan tökmüş 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

268 

olan Əlişəng məliki Həmzə xan qan davacılarına təslim edildi, qisas aldılar. 

Çərşənbə axşamı (251 b) günü, əvrad

1

 oxuduqdan sonra Yanbulaq yo-

luyla  Kabilə  doğru  hərəkət  etdik.  İkindi  çağı  Uluğbudan  çayı  keçib  axşam 

vaxtı  Qaratuya  gəldik,  atlara  yem  verildi.  Əlimizdə  olan  şeylərdən  yemək 

hazırlandı. Atlar arpalarını bitirincə hərəkət etdik

2

. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                           

1

 Əvrad: vird sözünün cəmidir, oxunması adət halına gələn dualar. 

2

 Baburun  xatirələrinin  bir  qismi  itmişdir.  926-cı  ilin  əvvəllərindən,  yəni  12  dekabr 

1520-ci ildən 932-ci ilə, yəni 18 oktyabr 1525-ci ilə qədər olan hissəsi yoxdur. 

Bu müddət ərzində aşağıdakı hadisələr baş vermişdir. 926-cı ildə Babur üçüncü Hindis-

tan səfərinə çıxmışdır. Həmin il Xan Mirzə Bədəxşanda öldüyü üçün Babur böyük oğlu Hü-

mayunu oraya vali təyin etmişdir. Qəndəhar bölgəsini ələ keçirdikdən sonra Qəhdəhar şəhə-

rini almağa çalışmış və 928-ci ildə buna nail olmuşdur. 

929-cu  ildən  etibarən  Baburun  Hindistandakı  işləri  də  asanlaşmışdır,  çünki  bəzi  əfqan 

bəyləri Sultan İbrahim Ludiyə qarşı mübarizədə ondan kömək istəmişlər. Bu bəylərin dəstə-

yindən faydalanan Babur 930-cu ildə yenidən Hindistana girmiş, Lahor və Dibalpur şəhər-

lərini almış, Pəncabın böyük hissəsini ələ keçirmişdir. Ancaq Babur Kabilə döndükdən son-

ra ona kömək edən əfqan bəyləri Pəncabı almaq sevdasına düşmüşlər.  

 

BABURNAMƏ 

 

269