1 – amaliy mashg'ulot radioizatopli zichlik o’lchagichning metrologik xarakteristikalarini aniqlash

1 – AMALIY MASHG'ULOT
Radioizatopli zichlik o’lchagichning metrologik
xarakteristikalarini aniqlash

1. 
   Radioizatopli zichlik o’lchagichning ishlash prinspi.
   
2. 
   Metrologik xarakteristikalarini aniqlash.
   

Quyida radioizatopli zichlik o’lchagichning me’yorlangan metrologik xarakteristikasi keltirilgan:
- o’lchash diapazoni: 1000 – 1075 kg/m³;
- asosiy keltirilgan xatolik chegarasi: γ = 0,25%;
- asosiy keltirilgan xatolikni muntazam tashkil etuvchisining yo’l qo’yadigan- chegaraviy qiymati: γ_c = 0,1 %;
- asosiy keltirilgan xatolik tasodifiy tashkil etuvchi o’rtacha kvadratik og’ishining yo’l qo’yadigan chegaraviy qiymati: [σ (γ)] = 0,075 %
Nuqsonning berilgan ehtimoliy qiymati: R_δ≤ 5 %

Zichlik o’lchagich ko’rsatishining o’tish bog’liqligi

1-jadval

Nazorat qilinayotgan muhitning zichligi kg/m^3	1000	1015	1025	1050	1075
ImitatopHing zichligi kg/m^3	995	1008	1016	1040	1062

Zichlik o’lchagichning metrologik parametrlarini o’lchash sxemasi

Nazorat qilinayotgan muhit imitatori sifatida odatda bromoform- tribrommetan – SN Vr₃ eritmasi qo’llaniladi. GOST 5851 bo’yicha «toza» markali va GOST 17299 bo’yicha esa A markali etil spirti S₂N₅ON qo’llaniladi. Suyuq imitator komponentlarining tahminiy nisbati 2-jadval­da keltirilgan.
2-jadval

Imitator nomeri	Zichlik o’lchagichning qiymati, kg/m^3	Foizli ulushli
		bromoforma	spirt
1	800	0,5	99,5
2	1000	10,0	90,0
3	1200	19,5	80,5
4	1400	29,0	71,0
5	1600	38,5	61,5
6	1800	48,0	52,0
7	2000	57,5	42,5
8	2200	67,0	33,0
9	2400	76,5	23,5
10	2600	86,0	14,0
11	2800	95,5	4,5

2. Suyuq imitator tayyorlanganda zichlikning haqiqiy qiymati GOST 22524 bo’yicha piknometr yoki umumiy holda areometrlar bilan o’lchanadi. Zichlikni aniqlash usuli – MI 1914 bo’yicha areometrlar bilan, GOST 18995.1 bo’yicha esa piknometrlar yordamida amalga oshiriladi.
Nazorat qilinayotgan muhitning imitatori ma’lum tipdagi zichlik o’lchagich uchun texnik shart bilan muvofiqlikda tanlanadi.
I. Asosiy keltirilgan xatolikning muntazam tashkil etuvchisini aniqlash.
1. Buning uchun dastavval zichlik o’lchagich bilan o’lchashlar sonini aniqlashimiz lozim.

bu erda k – ehtimoliy xatolik qiymati orqali aniqlanuvchi koeffitsient,
(3-jadval).
3-jadval

Rb , %	1	2,5	5	10
k	400	100	36	9

2. Zichlik o’lchagichning ko’rsatishi quyidagi jadvalda keltirilgan


5-jadval

№	xi	№	xi	№	xi	№	xi
1	1012	6	1016	11	1020	16	1014
2	1010	7	1015	12	1019	17	1010
3	1012	8	1011	13	1011	18	1015
4	1017	9	1014	14	1015	19	1017
5	1010	10	1014	15	1013	20	1017

3. Piknometrik usul bilan o’lchangan imitator zichligining qiymati 1008 kg/m³ ga teng.
O’tish bog’liqligi bo’yicha bu qiymat nazorat qilinayotgan muhit zichliging haqiqiy qiymati 1015 kg/m³ ga teng (1-jadval).
4. Zichlik o’lchagichning asosiy keltirilgan xatoligining muntazam tashkil etuvchisini baholanishini aniqlaymiz.

bu erdaX_N – biz qarayotgan usulda X_N=1075 kg/m³_­ ga teng bo’lib, GOST bo’yicha normallashgan qiymat hisoblanadi.
Asosiy keltirilgan xolikning (0,08 %) muntazam tashkil etuvchisini baholash – o’rnatilgan oraliqda ruxsat etilgan qiymatdan oshib ketmasligi kerak.

5. 
   Asosiy keltirilgan xatolik o’rtacha kvadratik og’ishining tasodifiy tashkil etuvchisini aniqlaymiz:
   
   1. 
      Zichlik o’lchagich ko’rsatishining o’rtacha arifmetik qiymatini aniqlaymiz.
      

5.2 Asosiy keltirilgan xatolikning ruxsat etilgan oraliqdagi qiymati o’rtacha kvadratik og’ishining tasodifiy tashkil etuvchisini baholanishining bajarilishini ahamiyatini aniqlaymiz.
Zichlik o’lchagich izchillik bilan o’lchashni amalga oshiradi, agar asosiy keltirilgan xatolik o’rtacha kvadratik og’ishining tasodifiy tashkil etuvchisi quyidagi munosabatni qanoatlantirsa:

bu yerda – me’yoriy hujjatda keltirilgan aniq tipdagi zichlik o’lchagichning asosiy keltirilgan xatolik o’rtacha qiymati og’ishining tasodifiy tashkil etuvchisining ruxsat eilgan oraliqdagi qiymati.
– doimiy koeffitsient bo’lib, uning qiymati o’lchashlar soni “n” ga va qiyoslash ehtimoliy xatoligi R_bning berilgan qiymatiga bog’liq (5-jadval bo’yicha GOST 8. 368-79 dan aniqlanadi).
5-jadval

O’lchashlar soni	Rb(%) qiymatdagi ning qiymati
	1	2,5	5	10
10	21,7	19,0	16,9	14,7
11	23,2	20,5	18,3	16,0
12	24,7	21,9	19,7	17,3
13	26,2	23,3	21,0	18,5
14	27,7	24,7	22,4	19,8
15	29,1	26,1	23,7	21,1
16	30,6	27,5	25,0	22,3
17	32,0	28,8	26,3	23,5
18	33,4	30,2	27,6	24,8
19	34,8	31,5	28,9	26,0
20	36,2	32,9	30,1	27,2

Biz ko’rayotgan misolda , n = 20 bo’lganda jadval bo’yicha ga teng

Asosiy keltirilgan xatolik o’rtacha kvadratik og’ishining tasodifiy tashkil etuvchisini baholashda o’rnatilgan oraliqdagi qiymatlar sezilarli darajada oshadi.
III. Asosiy keltirilgan xatolikni aniqlash.
Asosiy keltirilgan xatolikning har bir aniqlangan qiymati GOST 8.368-79 bo’yicha 6-jadvalda keltirilgan.
6-jadval.

№	Xatolik qiymati	№	Xatolik qiymati	№	Xatolik qiymati	№	Xatolik qiymati
1	– 0,279	6	0,093	11	0,465	16	– 0,093
2	– 0,465	7	0	12	0,372	17	– 0,465
3	– 0,279	8	– 0,372	13	0,372	18	0
4	0,186	9	– 0,093	14	0	19	0,186
5	– 0,465	10	– 0,093	15	– 0,186	20	0,186

Zichlik o’lchagichning asosiy keltirilgan xatoligining baholanishini aniqlaymiz.
Zichlik o’lchagichning asosiy keltirilgan xatoligining baholanishi, bunda xatolikning tasodifiy tashkil etuvchisi 0,1 ga ortadi, u xatolik­ning yig’indi nisbiy nolli qiymati intervalining chegarasidan aniqlanadi, bunda 95 % xatoliklarning realizatsiya qilinishi umumiy xatoliklarni realizatsiya qilish miqdoridan kelib chiqadi. Xatolikni realizatsiya qilishning umumiy miqdori 10 dan kam bo’lmasligi kerak.
Biz ko’rayotgan ishimizda realizatsiyaning umumiy miqdori, asosiy keltirilgan xatolikni baholash intervali chegarasidan aniqlangan bo’lib, uning qiymati 0,95×20=19 ga teng.
Xatolikning barcha qiymatlaridagi asosiy keltirilgan xatolikning eng katta qiymati 19 chegaradagi intervalga mos keluvchi ya’ni realizatsiyasi
0,465 >0,25 dek bo’ladi.
Asosiy keltirilgan xatolikning baholanishi o’rnatilgan oraliqda ruxsat etilgan qiymatdan oshadi.
Zichlik o’lchagich qiymatni o’lchab boshlaydi, agar zichlik o’lchagichning asosiy keltirilgan xatolikning baholanishi zichlik o’lchagichning aniq tipi bo’yicha me’yoriy hujjatlarda o’rnatilgan asosiy keltirilgan xatolikning ruxsat etilgan qiymat oralig’iga kiritilmas.


Sinov va nazorat savollar

1. 
   Radioizatopli zichlik o’lchagichning ishlash prinsipi qanday?
   
2. 
   Zichlik o’lchagichning metrologik xarakteristikalarni ko’rsating?
   
3. 
   Zichlik o’lchagichning metrologik parametrlarini o’lchash sxemasini tushuntirib bering?