1 Bosh miya umumiy tuzilishi. Bosh miya nervlari-n craniales

1 Bosh miya umumiy tuzilishi. Bosh miya nervlari-n.craniales Bosh miya — encephalon quyidagi bo‘limlarga bo'linadi:1) rombsimon miya — rhombencephalon. O'z navbatida rombsimon miyaikki qismdan iborat:a) myelencephalon — uning tarkibiga uzunchoq miya — medullaoblongata kiradi.b) metencephalon — uning tarkibiga ko'prik — pons va miyacha — cerebellum kiradi.2) o'rta miya — mesencepnalon.3) oldingi miya—prosencephalon. O'z navbatida oldingi miya ikki qismdan iborat:a) diencepnalon — oraliq miya;b) telencephalon — oxirgi miya.Bosh miya tarkibida uning so'g'oni — truncus encephali bo'lib, bu hosila tarkibini quyidagilar tashkil etadi.a) medulla oblongata — uzunchoq miya;b) pons — ko'prik;d) mesencephalon — o'rta miya.Bosh miya nervlari 12 juft bo'lib, bosh miya asosidan chiqadi va quyidagi nervlarni hosil qiladi:I -n. n. olfactorii hid biluv nervi; II — n. opticus — ko‘ruv nervi;III — n. oculomotorius — ko‘zni harakatga keltiruvchi nerv IV — n. trochlearis — g‘altak nervi;V — n. trigeminus — uch shoxli nerv; VI — n. abducens — ko'zni uzoqlashtiruvchi nerv; VII — П. facialis — yuz nervi;VIII _ n. vestibulocochlearis - dahliz-chig‘anoq nervi yoki eshituv- muvozanat nervi;IX — n. glossopharyngeus — til-halqum nervi; X — n. vagus — adashgan nerv; XI — n. accessorius — qo'shimcha nerv;XII — n. hypoglossus — til osti nervi.I va II juft bosh miya nervlari: hid biluv nervi - n. olfactorius hamda ruv nervi n. opticus bosh miyaning old miya qismidan taraqqiy etadi Qolgan bosh miya nervlari, to'liq holda orqa miya nervlariga mos kelmaydi Har bir nerv orqa miya nervlarining old yoki orqa ildizlarini eslatadi.mos keldi Juft bosh miya nervlari oriIa miYaning oldingi ildizlariga V, VII, VIII, IX, Xjuft bosh miya nervlari orqa miyaning orqa ildizlariga mos o'rta bo‘lib, bu nervlar tarkibida tugunlar hosil bo‘ladi.Bosh miya nervlari tarkibida, orqa miya nervlariga o‘xshash quyidagi o'zaklar bo'ladi: I) somatik sezgi o'zaklari; 2) somatik harakatlantiruvchi o'zaklar; 3) vegetativ o'zaklar. O'z navbatida vegetativ o'zaklar: a) visseral — sezgi o'zaklaridan; b) visseral—harakat o'zaklaridan hosil bo'ladi.1. Somatik sezgi o'zaklari bosimni, haroratni, tovush to'lqinlarini yoki numi qabul qilib, II, V, VIIIjuft bosh miya nervlari tarkibida bo'ladi.2. Somatik harakatlantiruvchi o'zaklar: III, IV, V, VI, VII, IX, X, XI, XII juft bosh miya nervlari tarkibida bo'ladi.3. Visseral sezgi o'zaklari ichki a’zolardan, og'iz va burun bo'shliqlaridan sezgini qabul qilib, I, V, IX, Xjuft bosh miya nervlari tarkibida bo'ladi.4. Visseral harakatlantiruvchi o'zaklar ichki a’zolar va qon tomirlar devoridagi silliq mushaklami, yurak mushaklarini va bezlami innervatsiya etib, VII, IX, X juft bosh miya nervlar tarkibida bo'ladi.

2,Uzunchjq miya va ko’prik,Uzunchoq miya — medulla oblongata orqa miyaning davomi hisoblanadi. Uning yuqori chegarasi ko'prik bilan tutashsa, pastki chegarasi ensa suyagining katta teshigiga yoki birinchi juft orqa miya nervining chiqish sohasiga to'g'ri keladi.Uzunchoq miyaning oldingi yuzasida, orqa miyada uchragan fissura mediana anterior —- oldingi tirqish ко rinadi. Bu tirqishning ikki yon tarafida harakat o'tkazuv yo'llarining tutamlaridan tashkil topgan piramida dastasi — pyramis medullae oblongatae joylashadi. Bu dastalar orqa miyaga o'tish chegarasida qisman kesishib, decussatio pyramidum qarama-qarshi tarafga o'tadi. Kesishgan tolalar orqa miyaning yon tizimchalariga davom etadi. Kesishmagan tutamlar esa orqa miyaning oldingi tizimchalari tarkibida yo'naladi. Uzunchoq miyaning oldingi yuzasida oldingi yon egat — sulcus antero- lateralis ko'rinadi. Bu egatning lateral tarafida — oliva deb atalgan bo rtma joylashadi. Bu hosila tishsimon tuzilishga ega bo'lgan kulrang modda nucleus olivarisdan hosil bo'ladi. Bu o'zaklar muvozanat saqlaydigan oraliq markaz bo'lib hisoblanadi. Olivalar oldidagi egat — sulcus preolivaris, uning orqasidagi egat — sulcus retroolivaris shu sohadagi maydoncha — area retroolivaris deyiladi. Oldingi va orqa egatlar orasida tizimchalar — funiculus lateralis joylashadi.Uzunchoq miyaning orqa yuzasi o'rtasidan orqa miyada uchragan o'rta egat — sulcus medianus posterior joylashadi. Yon tarafida esa yon egatlar — sulcus posteriolateralis uchraydi. O'rta va yon egatlar orasida sezuvchi o'tkazuv yo'llariga mansub bo'lgan nozik dastalar — fasciculus gracilis va ponasimon dastalar — fasciculus cuneatus joylashadi. Bu dastalarning yuqori qismida nerv hujayralari to'plamidan hosil bo'lgan bo'rtiqlar uchraydi. Nozik dastalar — tuberculum gracilum, ponasimon dastalar esa — tuberculum cuneatum bilan yakunlanadi. Uzunchoq miya yuqori lateral tarafda miyacha bilan bog'lanadigan miyachaning pastki oyoqchalari — pedunculus cerebellaris inferior ga davom etadi.Ko'prikning pastki sohasi uzunchoq miya bilan birlashib, yuqoridan miya oyoqchalariga davom etadi. Yon tarafdan esa miyachaning o'rta oyoqchalari pedunculus cerebellaris medius vositasida ko'prik miyacha bilan tutashadi. Ko'prikning oldingi yuzasidan qon tomir joylashadigan egat — sulcus basilaris yo'naladi.Uning orqa yuzasi rombsimon chuqurchani tashkil qilishda qatnashib. IV qorincha bo'shlig'iga qaragan bo'ladi. Uzunchoq miya va ko'prik orasida sulcus bulbopontinus egati ko'rinadi. Miyacha bilan ko'prik sohasida burchak— angulus pontocerebellaris hosil bo'ladi. Ko'prik sohasidan miyacha va o'rta miya orasidagi miyachaning ustki oyoqchalari — pedunculus cerebellaris superior yo'naladi. Bu oyoqchalar sohasida ustki chodir — velum medullare superioir tortilgan bo'lib, ular orasidagi yugancha — frenulum veli deyiladi. Ko'prikning oldingi sohasi, uning asosi — pars basilaris pontis, orqa sohasi ko'prik tomi tegmentum pontis deyilad

3.Miyachaning tuzilishi. Miyacha — muvozanatni saqlaydigan markazlarni o'z ichiga olgan a’zo hisoblanadi. Miyachaning ikki yon tarafida miyacha yarim sharlari hemispheria cerebelli va ularning orasida chuvalchangsimon qism — vermis ko'rinadi. Chuvalchangsimon hosila sohasi miyacha tanasi — corpus cerebelli deb ataladi.Miyachaning corpus cerebelli sohasida quyidagi bo'laklar bo'ladi:1) lobus cerebelli anterior — miyachaning oldingi bo'lagi. Bu bo'lak tarkibida lingula cerebelli — miyacha tilchasi. lobulus centralis markaziy bo'lakcha. ala lobuli centralis — markaziy bo'lakcha qanotlari, culmen cho'qqisi, lobulus quadrangularis anterior — oldingi to'rt burchakli bo'lakchalar bo'ladi.2) lobus cerebelli posterior miyachaning orqa bo'lagi. Bu bo'lak tarkibida lobus simplex — oddiy bo'lakcha, lobuli semilunares — yarimoysimon bo'lakchalar, lobus gracilis — nozik bo'lakcha, pyramis — piramida, lobus biventer — ikki qorinchali bo'lakcha, uvula — tilcha, tonsilla cerebelli miyacha murtaklari ko'rinadi.3) lobus flacculonodularis-bo'lakcha — tuguncha bo'lagi. Bii bo'lak tarkibida bo'lakcha — nodulus, tuguncha — flocculus, tuguncha oyoqchasi — pedunculus flocculi Iar bo'ladi.Miyacha miyaning qismlari bilan uch juft oyoqchalar vositasida o'zaro birikadi. Miyachaning yuqori oyoqchalari — pedunculi cerebellares superiores o'rta miya bilan birikadi. Miyachaning o'rta oyoqchalari — pedunculi cerebellares medius Voroliy ko'prigi bilan tutashadi.

4. 4-Qorincha,rombsimon chuqurcha.Rombsimon miya pufagidan taraqqiy etgan: uzunchoq miya, ko'prik va miyachalar orasidagi bo'shliq IV qorinchaga aylanadi.IV qorincha oldingi sohada o'rta miya bo'shlig'idan hosil bo'lgan miya suv yo'li — aqueductus cerebri ga davom etadi va III qorincha bo'shlig'i bilan aloqa bog'laydi. IV qorinchaning pastki sohasida esa, qorincha orqa miya markaziy kanali bilan tutashadi.IV qorincha bo'shlig'i bosh miyaning subaroxnoidal bo'shlig'i bilan ham aloqa bog'laydi: qorincha chodirining cho'qqi sohasidan — apertura mediana ventriculi quarti ochilsa, rombsimon chuqurchaning yon cho'ntaklari sohasidan — apertura lateralis ventriculi quarti boshlanadi. IV qorinchaning tubi va tom qismlarini ajratish mumkin. To'rtinchi qorinchaning tomi — tegmen ventriculi quarti deyilsa uning tubini rombsimon chuqurcha — fossa rhomboidea tashkil etadi. IV qorincha tom qismida chodir—fastigium ko'rinadi Qorinchaning tom qismida yuqori va pastki chodirlar bo'ladi. Y uqori chodir — velum medullare superius miyachaning yuqori oyoqchalari orasida joylashadi. Bu sohada yuqori oyoqchalarning yuganchasi frenulum veli medullaris superior bo'ladi. Sezuvchi nerv o'zaklari bo'lgan VIIIjuft bosh miya nervi lateral cho'ntaklar sohasida joylashadi. Faqat harakat o'zaklariga ega bo'lgan VI, XIIjuft bosh miya nervlari o'rta egat atrofidan boshlanadi. Bu nervlar orasida esa vegetativ o'zagi bo'lgan VII, IX, Xjuft nervlar hujayralari joylashadi.

5.O’rta miya.O'rta miya-mesensephalon, miya oyoqchalari pedunculus cerebri va tomi — lamina tecti o'rta miya tomidan iborat.O'rta miya oyoqchalari orasida chuqurcha—fossa interpeduncularis bo'lib, bu sohada orqa ilma-teshik hosila — substantia perforata posterior va IlI juft bosh miya nervi chiqadigan egat — sulcus nervi oculomotorii joylashadi.Pedunculus cerebri - miya oyoqchalari o‘z navbatida quyidagi qismlarga bo'linadi:a) crus cerebri — oyoqchaning oldingi (ventral) qismi. Bu sohada o'rta miyaning lateral egati — sulcus lateralis mesencephali ko'rinadi.b) tegmentum mesencephali — oyoqchaning orqa (dorzal) sohasi. Bu sohada lateral qovuzloqning uchburchagi trigonum lemnisci lateralis hosil bo'ladi.O'rta miya sohasiga miyachaning yuqori oyoqchalari — pedunculus cerebellaris superior birikadi. Bu oyoqchalar orasida yuqori chodir yuganchasi — frenulum veli medullaris superioris joylashadi.O'rta miyaning hosil bo'lishida asosan ko'ruv a’zolarining ta’siri katta bo'lganligidan shu a’zolarni boshqaradigan nerv hujayralari o'rta miya sohasida joylashadi. O'rta miyaning dorzal (orqa) sohasi — o'rta miya tomi — lamina tecti mesencephali deb ataladi. Bu sohada to'rtta tepalik ko'rinadi. Yuqorigi ikki tepalik — colliculi superiores ko'ruv po'stloq osti markazi bo'lsa, ostki ikki tepalik colliculi inferiores eshituv po'stloq osti markazi hisoblanadi. Har bir tepalikdan yon tarafga hujayra o'simtalaridan hosil bo'lgan qo'lchalar — brachium colliculi superiores va brachium colliculi inferiores yo'naladi. O'rta miyaning oldingi sohasida miya oyoqchalari — pedunculi cerebri joylashadi va asos^n bosh miya bilan bog'langan o'tkazuv yo'llari tutamlaridan tashkil topadi.

6.Oraliq miya(diencephalon)ko’ruv bo’rtig’i sohasi…U ikki bolimdan iborat. Orqa sohada joylashgan bo'rtiq sohasi thalamencephalon va oldingi sohadagi bo'rtiq osti — hypothalamus yuzalari.I. Bo'rtiq sohasi o‘z navbatida 3 qismdan iborat.a) ko‘ruv b o ‘rtig'i — thalamus; b) bo'rtiqning ustki sohasi — epithalamus; d) bo'rtiqning orqa sohasi — metathalamus. а) Ko'ruv bo'rtig'i — thalamus opticus oval shakldagi kulrang modda bo'lib,oldingi uchida — tuberculum anterius, orqa qismida esa yostiqcha pulvinar yuzalari ko'rinadi. Joylashishiga ko'ra: oldingi, orqa, markaziy,medial, lateral o'zaklar bo'ladi. Bo'rtiq sohasida hamma sezgi o'tkazuv yo'li, orqa qismida esa ko'ruv nervi neyronlari joylashadi. Shu sababdan bo'rtiqni sezuv po'stloq osti markazi deyiladi. Bo'rtiqsohasi (thalamencephalon)o'z navbatida, ko’ruv bo'rtig'i,bo'rtiq orqasi va bo'rtiq usti sohalariga bo'linadi.Ko'ruv bo'rtig'i (talamus opticus) III qorinchaning ikki yon tomoniga joylashgan oval shakldagi kulrang modda to'plamidan iborat.Uning oldingi uchi torayib oldingi bo'rtiqni (tuberculum anterius),orqa uchi esa kengayib yostiqchani (pulvinar) hosil qiladi. Ko'ruv bo'rtig'iningichki yuzasi III qorincha bo'shlig'ining yon devorini, ustki yuzasi esa yon qorinchalar markaziy qismining tubini hosil qiladi.

7.Gipotalamus. Uchinchi qorincha .Bo'rtiq osti sohasi (hypothalamus) III qorinchaning tubini hosil qilishda ishtirok etadi.Uning tarkibiga ko'ruv nervi kesishmasi, ko'ruv yo'li, kulrang tepacha,quyg'ichsimon o'simta, gipofiz va so'rg'ichsimon tana kiradi. Bo'rtiq osti sohasi ikki: oldingi (regio hypothalamica anterior)yoki ko'ruv qismi (pars optica) tarkibiga kulrang tepacha (tuber cinereum),quyg'ichsimon osimta(infundibulum), gipofiz (hypophysis), ko'ruv nervi kesishmasi(chiasma opticus) va ko'ruv yo'li (tractus opticus) kiradi.Orqa (regio hypothalica posterior) yoki hidlov qismiga (pars olfactoria) so'rg'ichsimon tana, bo'rtiq osti sohasida (regio subthalamica) .Joylashishiga kora oldingi ,oraliq va orqa bo'linadi.Gipotalamusning nerv hujayralari sekret ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo'lib (neyrosekret), bu sekret shu hujayra tolalari orqali gipofizga boradi. Bu o'zaklami gipotalamusning neyrosekretor o'zaklari deyiladi.Ulargagipotalamusning oldingi sohasidajoylashgan supra optik o'zak (nucleus supraopticus) va paraventrikulyar o'zaklar (nucleus paraventricularis) kiradi.Gipotalamusni oraliq sohasida: ravoqsimon o'zak (nucleus arcuatus),oldingi va orqa media! o'zaklari (nuclei hypothalamicus ventromedialis et dorsomedialis), gipotalamusning dorsal o'zagi (nucleus hypothalamicus dorsalis), quyg'ich o'zagi (nucleus infundibularis),kulrang tepalik o'zagi (nucleus tuberalis)j-n.Yangi tug'ilgan chaqaloq oraliq miyasi nisbatan yaxshi rivojlangan bo'ladi. Ko'ruv bo'rtig'i bola 2 yoshga to'lgunicha tez o'sib kn sekinlashadi. Uning kengligi 2 yoshda 3 marta, uzunligi esa 13 yoshda 2 marta kattalashadi.Uchinchi qorincha (ventriculus tertius) oraliq miyaning o'rtasida ingichka sagital yorig' shaklida joylashgan bo'lib, oltita devori tafovut qilinadi. Uning tashqi devorini ko'ruv bo'rtig'ining ichki yuzasi, oldingi devorini oxirgi parda (lamina terminalis), gumbaz ustunlari (columna fornicis) va oldingi bitishma (commissura anterior) hosil qiladi. Gumbaz ustunlari bn ko'ruv bo'rtig'ining oldingi qismi o'rtasida qorinchalararo teshik (forameninterventriculare) joylashgan.3-qorinchaning orqa devorini orqa bitishma (commissura cerebri posterior) va (commissura habinularum)chegaralaydi. Uning ostida miya suv yo'li teshigi yotadi. Orqa devorda ikkitachuqurcha (recessus suprapinealis), hamda (recessus pinealis) bor. Uchinchi qorinchaning yuqori devorini qadoq tana va miya gumbazi ostida joylashgan.3-qorinchaning pastki devorini esa bo'rtiq osti sohasi hosil qiladi. Bu yerda 3- qorincha: voronka chuqurchasi (recessus infundibuli) va ko'ruvchuqurchasini (recessus opticus) hosil qiladi.

8.Oxirgi miya(telencephalon).Plashch.Oxirgi miya miya yarimsharlari — hemispheria cerebri dan, bu yarimsharlarning tashqi tarafmi qoplagan kulrang moddadan hosil bolgan po'stloq — pallium, yarimsharlarning ichida joylashgan bazal o'zaklardan tashkil topadi. Oxirgi miyaning bo'shlig'i yon qorinchalar -ventriculis lateralesga aylanadi.2bosh miya yarimsharlari o'zaro, oq moddadan tashkil topgan, qadoqsimon tana — corpus collosum vositasida birlashadi. O'z navbatida qadoqsimon tananing oldingi o'tkir uchi — rostrum corporis collosi, tizzasimon egilgan sohasi — genu corporis collosi; o'rta qismi tanasi — truncus corporis collosi va orqa sohasiga — splenium corporis collosi deyiladi.Har bir bosh miya yarimsharlarida: tashqi — lateral, medial va asosidagi yuzalar, peshona bo‘lagi, tepa bolagi, ensa hamda chakka bo'laklar tafovut etiladi. B. m. y o'zaro bosh miyaning bo‘ylama tirqishi — fissure longitudinalis cerebri vositasida 2ga ajraladi.Ensa sohasida esa bosh miyaning ko'ndalang tirqishi — fissura transversa cerebri bosh miya yarim shar/ini miyachadan ajratadi.

9.Yarimsharlar oq moddasi.Bazal o’zaklar.Bosh miya yarimsharining ust tomondan qoplagan po'stloq ostida oq modda qatlami yotadi. Yarimshaming oq moddasi bir-biri bn kesishib joylashgan, vazifasi, yo'nalishi va kelib chiqishi jihatidan bir-biriga o'xshamagan nerv tolalaridan iborat. Assotsiativ tolalar 1ta yarimshaming turli qismlarini bir-biri bn bog'laydi. 1. Ustki bo'ylama tutam (fasciculus longitudinalis superior) peshona bo'lagining ustki lateral yuzasi po'stlog'ini ensa, tepa va chakka bo'lagining orqa qismi bilan bog'lab turadi.2.Ilgaksimon tutam (fasciculus uncinatus) yarimsharlar peshona bo'lagining pastki oldingi yuzasini chakka bo'lagining oldingi qismi bn qo'shadi.3. Belbog' (cingulum)peshona bo'lagining medial yuzasi po'stlog'ini tepa bo'lakning medial yuzasi va chakka bo'lak po'stlog'ining orqa qismiga bog'laydi.4.Pastki bo'ylama tutam (fasciculus longitudinalis inferior) chakka bo'lagining ostki yuzasi po'stlog'ini ensa bo'lak po'stlog'i bilan qo'shadi.Komissural tolalar har 2 yarimshardagi bir xil qismlami bir-biri bn bog'laydi.Bosh miya yarimsharlarining tashqi yuzasidagi kulrang moddadan tashqari,ichki yuzasida, oq moddaning orasida joylashgan kulrang moddalarga (nerv hujayralari)-bazal o'zaklar deyiladi. Bazal o'zaklar uch xil hujayradan tashkil topgan bo'lib, ular: targ'il tana -corpus striatum; ixota -claustrum;bodomsimon tana -corpus amygdoloideum.I.Targ'il tana- corpus striatum o ‘z navbatida dumsimon o'zak-nucleus caudatus va yasmiqsimon o'zak — nucleus Ientiformis lardan tashkil topgan.Dumsimon o'zak-ko'ruv bo'rtig'ining lateral tarafida va ustida joylashadi.Bu o'zak boshchasi- caput nuclei caudati, bosh miya peshona bo'lagi sohasida joylashib, yon qorinchaning old shoxchasi devorini hosil qilishda qatnashadi.Dumsimon o'zak tanasi -corpus nuclei caudati esa, bosh miyaning tepa bo‘lagiga to'g'ri kelib, yon qorinchaning markaziy qismi lateral devorini hosil etishda qatnashadi. Bu o‘zakning dum qismi-cauda nuclei caudati yon qorinchaning pastki shoxi devorini hosil qilishda qatnashadi.Yasmiqsimon o'zak-nucleus lentiformis oq moddalar vositasida 2xil moddaga ajraladi. Lateral tarafda qobiq -putamen va ichki esa rangpar shar- globus pallidus deyiladi. Rangpar shar o'zaklari, o‘rta miyadagi qizil o'zaklar bilan bog'langan bo'lib,uning ishini zaiflashtirib (tormozlab) turadi. O'z navbatida rangpar shar o'zaklari faoliyatini dumsimon o'zak bilan qobiq o'zaklari boshqaradi. II.Ixota-claustrum o'zagi yasmiqsimon o'zakning lateral sohasida joylashadi. Bu ikki o'zak o'zaro- capsula externa deb nomlanadigan oq moddalar bilan ajraladi. Ixotaning lateral tarafidagi oq moddalar bu o'zakni orolcha pushtalaridan ajratadi va eng tashqi kapsula - capsula extrema deyiladi.III. Bodomsimon modda-corpus amygdoloideum o'zaklari nucleus amygdoloidea -bazal o'zaklar guruhiga kiradi. Bodomsimon o'zak chakka bo'lagining ichida joylashgan kulrang moddalardan tashkil topadi.

10. Bosh miya po‘slog’i.Po’stloq markazlarining joylashuvi.Bosh miya po'stlog'i (cortex cerebri) miya yarimsharlarining ustidan qoplagan kulrang modda qatlami bo'lib, juda murakkab hayotiy vazifani bajaradi. U organizmning hamma qismlari va tashqi muhitdan nerv yo'llari va sezgi a’zolari orqali kelayotgan ta’sirlami qabul qiladi, ulami tahlil qilib, bir-biriga bog'laydi (sintez). Shuning natijasida odam oiganizmi tashqi muhit ta’siriga moslashish xususiyatiga ega. 1. Harakat analizatorining o'zagi markaz oldi pushtasi va yarimshaming ichki yuzasidagi markaz yon bo'lagida (lobulus paracentralis) joylashgan. Bu sohada harakat analizatori o'zagi hujayralari po'stloqning o'rta qismlarida yotadi. Uning chuqur qavatlarida (5-6 qavat) katta piramida (Bets) hujayralari joylashgan. 2. Bosh va ko'zni bir vaqtda qarama-qarshi tomonga harakatmi ta’minlovchi analizatoming o'zagi o'rta peshona pushtasining orqa qismida (harakat oldi zonasi, 9 soha) joylashgan. 3. Ma’lum bir maqsad uchun qilinadigan harakatlar analizatorining o'zagi o'naqaylarda chap yarimshaming pastki tepa bo'lakchasining gyrussupramarginalis sida joylashgan. Bu markaz shikastlanganda mushak harakati buzilmaydi, ammo odamning ma’lum bir maqsad bilan qiladigan harakati yo'qoladi. Buni apraksiya deyiladi. 4 .Ichki a’zolar, qon tomirlaming silliq mushaklaridan ta’sir olib keluvchi analizatoming markazi harakat markazi oldida (6, 8 sohalar) joylashgan bo'lib, markazdan qochuvchi yo'llar po'stloq osti vegetativ markazlariga boradi.1. Sezgi analizatorining markazi markaz orqa pushtada j-n, 2 . 0 ‘ng va chap ustki tepa bo‘lakianda teri sezgisini bir turi, buyumlami yopiq ko‘z bilan paypaslab bilish — stereognoziya markazi j-n. 3. Eshituv analizatorining o'zagi ustki chakka pushtasi o'rtasida j-n4. Ko'ruv analizatorining o'zagi ensa bo'lagining ichki yuzasidagi sulcuscalcarinus sohasida j –n, 5.Hidlov analizatorining o'zagi chakka bo'lagining pastki yuzasidagi ilmoq, qisman gippokamp sohasida j-n.6. Maza bilish analizatorining o'zagi hidlov va maza bilish sezgilari bir-biri bn uzviy bog'liq bo'lgani uchun hidlov markaziga yaqin j-n

11.Yon qorinchalar.Bosh miya pardalari.Yon qorincha (ventriculus lateralis) juft bo'lib, har bir yarimshaming ichida joylashgan. Yon qorincha bo'shlig'i murakkab tuzilishga ega bo'lib, uning qismlari yarimshaming barcha bo'laklari (orolchadan tashqari) ichida joylashgan. Yon qorincha to'rt qismdan iborat. Uning markaziy qismi tepa bo'lagida, oldingi shoxi peshona bo'lagida, orqa shoxi ensa bo'lagida, pastki shoxi esa chakka bo'lagida joylashgan.Yon qorinchaning markaziy qismi (pars centralis) gorizontal joylashib, ust tomondan qadoq tana tolalari qoplab turadi. Uning tubini dumli o'zak tanasi va talamusning dorsal yuzasi, medial devorini esa gumbaz tanasi hosil qiladi.Yon qorinchaning oldingi shoxi (cornu anterior) pastga va tashqariga qarab bukilgan bo'lib, peshona bo'lagida joylashgan. Uning medial devorini tiniq to'siq (septum pellicidum) hosil qiladi. Oldingi shoxni lateral va qisman pastki devori dumli o'zakning boshi bilan, qolgan qismlari esa qadoq tana tolalari bilan chegaralangan.Yon qorinchaning pastki shoxi (cornu inferior) chakka bo'lagi ichida joylashgan. Uning lateral, qisman ustki devorini yarimshaming oq moddasi hosil qiladi. Ustki devorini hosil qilishda dumli o'zakning dumi ham ishtirok etadi. Uning medial devorida dengiz oti egati botib kirishidan hosil bo'lgan qavariq (hippocampus) yotadi. Uning uchi qalinlashib, mayda egatlar bilan bo'laklarga, dengiz oti barmoqlariga (digitationes hippocampi) bo'lingan. Gippokampning ichki tomoniga gippokamp gajimlari (fimbria hippocampi)birikkan. Pastki shoxning tubida aylanma egatning botib kirishidan hosil bo'lgan tepacha - eminentia collateralis yotadi.Yon qorinchaning orqa shoxi (cornu posterior) ensa bo'lagiga botib kirib, hamma tomondan oq modda gilam (tapetum) bilan o'ralgan. Uning ichki devorida, pix egatining botib kirishidan hosil bo'lgan qush pixi (calcaravis) joylashgan. Yon qorinchalar oldingi shoxi sohasida joylashgan forameninterventriculare orqali uchinchi qorinchaga qo'shiladi.B.m 3 ta: qattiq, to 'r va yumshoq pardalar bn o’ralgan. Bosh miyaning qattiq pardasi (dura mater encephali) pishiq bo'lib, tarkibida kollogen va elastik tolalari bo'lgan biriktiruvchi to'qimadan iborat. Kalla bo'shlig'ini ichki tomondan qoplab, u kallaning miya qismi suyaklarini qoplovchi suyak usti parda vazifasini ham bajaradi.To'r parda (arachnoidea encephali) yupqa va tiniq bo'lib, qattiq pardadan subdural bo'shliq bilan ajralib turadi. To'r parda bilan yumshoq parda o'rtasida subaraxnoidal bo'shliq (cavitas subaracbnoidale) bo'lib, unda orqa miya suyuqligi bo'ladi. To'r parda osti bo'shlig'i yon aperturalar orqali IV qorincha bilan qo'shiladi. Yumshoq parda (pia mater encephali) miyaning tashqi yuzasiga zich yopishib, ular orasidagi barcha yoriq va egatlaiga kiradi. U bo'sh biriktiruvchi to'qimadan iborat bo'lib, qon tomirlaiga boy. Ba’zi sohalarda yumshoq parda miya qorinchalari bo'shlig'iga kirib, orqa miya suyuqligi ishlab chiqaruvchi qon tomir chigallarini hosil qiladi.

12.Oddiy refleks yoyi.Sezuv o’tkazuv yo’llari.Oddiy reflektor yoyi orqa miya sohasida joylashadi.1-neyron - sezuvchi nerv bo'lib, orqa miya tugunida joylashgan unipolar nerv hujayrasidan tashkil topgan. Bu neyronning tashqi o‘simtalari orqa miyaning orqa tuguni tarkibida a’zo va to‘qimalarga yetib borib uning retseptorlarini hosil qiladi. Birinchi neyronning markaziy o'simtalari, orqa miyaning orqa ildizlari tarkibida orqa shoxlaming kulrang moddasiga yo'naladi. Orqa miya kulrang moddasining orqa shoxlarini tashkil etadigan nerv hujayrasi— reflektor yoyning ikkinchi neyronini tashkil etadi.2- neyron o‘simtalari orqa miya oldingi shoxlaridagi uchinchi neyron bn birikadi.3- neyron- orqa miya oldingi shoxlarida joylashgan harakat nerv hujayralaridan tashkil topib, uning o‘simtalari oldingi ildiz tarkibida yo‘nalib, mushaklargacha etib boradi. Sezgi (afferent) o'tkazuv yo'llari 3 neyronli bo'lib, o'z navbatida 3 xil o'tkazuv yo'llaridan tashkil topadi.I. Ekstrotseptiv — sezgi o'tkazuv yo'llari — og'riqni, harorat o'zgarishini nerv retseptorlari (sezuvchi nerv oxirlari) orqali qabul qilib, bosh miya po'stlog'i tomon yo'naltiradigan o'tkazuv yo'llari va yuza sezgi o'tkazuv yo'llari deb ataladi.II. Propriotseptiv o'tkazuv yo'llari — chuqur sezgi o'tkazuv yo'llari deb atalib, harakat a’zolarining tarkibiy qismi hisoblangan: mushak, pay, bo'g'im va boylamlardan impulsni bosh miya tomon yo'naltiradi. Natijada bu o'tkazuv yo'llari vositasida odam gavdasining holatini aniqlash mumkin (skelet mushaklari, paylar va bo'g'imlarining holati seziladi).III. Introtseptiv o'tkazuv yo'llari ichki a’zolardan impulsni bosh miya tomon yo'naltiradi.

13.Harakat o’tkazuv yo’llari.Tractus cortico — spinalis 1-neyron bosh miyaning oldingi markaziy pushtasida joylashadi. Bu hujayralar po'stloqning 5- qavatida joylashgan piramidal (Bets) hujayralaridan tashkil topgan. Uning o'simtalari bosh miyaning ichki kapsulasi orqali miya oyoqchalari,Voroliy ko'prigi va uzunchoq miyaning piramidal tizimchalari tarkibida orqa miyaga davom etadi.1- neyrono'simtalari uzunchoq miyadan orqa miyaga o'tish joyida, harakat o'tkazuv yo'llari 2xil tutamlarga bo'linadi.2-xil tutamlar uzunchoq miyadan orqa miyaga o'tish joyida kesishib (decussatio pyramidum), qarama-qarshi tarafga o'tadi va tractus corticospinalis lateralis deyiladi.Kesishgan tolalar orqa miyaning yon tizimchalari tarkibida yo'nalib, oldingi shoxlarda yakunlanadi. Kesishmagan tolalar esa orqa miyaning oldingi tizimchalari tarkibida yo'nalib segmentlar sohasida kesishib, oldingi shoxlarda yakunlanadi va tractus cortico-spinalis anterior deb ataladi.2-neyron orqa miya oldingi shoxlaridan boshlanib, oldingi ildizlar tarkibida— ko'ndalang-targ'il mushaklarga yetib boradi. Shunday qilib, piramida yo'llari kesishgan yo'llar guruhiga kiradi.TRACTUS CORTICO-PONTO-CEREBELLARIS Miyacha— muvozanatni boshqaradigan a’zo bo'lganligidan bosh miya bilano'zaro aloqada bo'ladi.2-neyron hujayralari bosh miya po'stlog'ining peshona, chakka, tepa va ensa bo'laklarida joylashadi. Bu hujayralarning о simtalari miya oyoqchalari orqali o'tib, Voroliy ko'prigining xususiy hujayralarida yakunlanadi va tractus fronto -pontinus, occipito -pontinus, temporo - pontinuset parieto - pontinus deyiladi.2-neyron Voroliy ko'prigining xususiy hujayralaridan boshlanadi. Bu hujayralarning o'simtalari kesishib, qarama-qarshi tarafga yo naladi va miyachaning o'rta oyoqchalari orqali o'tib miyacha yarim sharlarining po'stlog'ida yakunlanadi va tractus ponto-cerebellaris deyiladi.

14.Orqa miya nervlarining hosil bo’lishi,orqa shoxlari.Ko’krak nervlari.Orqa miya nervlari-n. spinales 31 juft bo'lib. orqa miya segmentlaridan ajraladi. Orqa miya nervlari 8 juft bo'yin nervi, 12 juft ko'krak nervi, 5 juft bel, 5 juft dumg'aza nervi, I juft dum nervi tashkil topgan. Orqa miya nervlarini harakatlantiruvchi o'zaklar orqa miyaning cornu anteriusda joylashadi. Bu o'zaklardan boshlanadigan o'simtalar radix anterior ni hosil qiladi. Bu o‘zaklardan (tugundan) ajralayotgan tolalar (nervlar) orqa ildiz - radix posterior (radix sensoria)ni tashkil etadi. Bu ikki ildiz umurtqa pog'anasining umurtqalararo teshik- foramen intervertebrale sohasida q o ‘shilib, orqa miya nerv poyasi -truncus nervi spinalis ni hosil qiladi va ularning miqdori segmentlarga to'g'ri kelib, 31 juft bo'ladi.Har bir poya truncus nervi spinalis umurtqa pog'onasidan chiqib quyidagi tarmoqlarga ajraladi:a) ramus meningeus (r. recurrens) umurtqa kanaliga qaytib kirib,orqa miya pardasini innervatsiya etadi;b) ramus communicans qo'shiluvchi tola simpatik poyaga qo'shiladi;d) ramus anterior — aralash nervlardan iborat bo‘lib, ularni tarkibida harakatlantiruvchi va sezuv nervlari bo'ladi;e) ramus posterior — orqa tarmoqlari — aralash nervlardan iborat bo'lib, ulaming tarkibida harakatlantiruvchi va sezuv nervlari bo'ladi.Orqa miya nervlarining orqa tarmoqlari-ramus posterior aralash, sezuv va harakatlantiruvchi nerv tolalarini saqlaydi. Orqa tarmoqlar 31 juft bo ladi. va medial tarmoq - ramus medialis va lateral tarmoq — ramus lateralislarga bo'linadi.I bo'yin segmentidan ajralgan orqa tarmoq n. suboccipitalis deb atalib, faqat harakat tolalaridan tashkil topadi, sezuv tolalari bo‘lmaydi. Bu nerv I va II bo‘yin umurtqalari hamda ensa suyagi orasidagi mushak: m.m. recti ca p itis major et minor; m.semispinalis capitis, m. m. obliquicapitis larni innervatsiya qiladi.IIC bo'yin segmentining orqa tarmog'i bo‘lgan n. occipitalis majorfaqat sezuv tolalaridan tashkil topib, ensa sohasidagi terini innervatsiya qiladLyI, II, III bel segm entlaridan ajraluvchi orqa tarmoqlarning sezuv tolalari — n. clunium superiores nomi bn dumbaning yuqori soha terisiga tarqaladi.Dumg‘aza segmentlari orqa tarmoqlarining sezuv nervlari — n. clunium medii nomi bilan dumba terisida tarqaladi.Orqa miya segmentlarining ramus dorsalis tarmoqlari sezuvchi va harakatlanuvchi tarmoqlarga ajraladi.Sezuvchi tarmoqlar segmentga yaqin bo'lgan terida tarqalib, bo'yin, ko'krak,bel, dumg'aza sohalarining orqa terisida tarmoqlanadi va u ramus cutaneous posterior deb ataladi.Harakatlantiruvchi tarmoqlar segmentlarga yaqin bo'lgan orqaning chuqur (xususiy) guruh mushaklar: m. splenius capitis et cervicis; m. erector spinae (m. ilio co sta lis, m. longissim us, m. spinalis); m. semispinalis; m. m.multifidi; m. m. rotatores larni innervatsiya etadi.Chigal hosil qilishda loolkfaleeegmentlarining oldingi tarmoqlari ishtirok etmaydi.Ko'krak nervlari qovurg'alaming ichki yuzasining pastki qirrasi sohasidagi egat — sulcus costae bo'ylab yo'naladi va n.n. intercostales-qovurg'alararo nervlar deb nomlanadi. Qovurg'alararo nervlar tarkibida sezuvchi va harakatlantiruvchi nerv tolalari bo'ladi (n. intercostales — aralash nerv).Bu nervning sezuvchi tarmoqlari ko'krak qafasidagi terini innervatsiyalaydi. 8- 12-qovurg'alararo nervlar qorin devoriga davom etganligidan, uning sezuvchi tarmoqlari qorin terisini innervatsiya qiladi.N. n. intercostales ning harakatlantiruvchi tolalari ko'krakning xususiy (autaxton) mushak: m. m. intercostales externi; m. m. intercostales interni;m. m. subcostales; m. transversus thoracis larni innervatsiyalaydi. Pastki ko'krak segmenti tarmoqlari qorin devorida tugaganligi uchun uning harakat tolalari qorin mushaklari: m. obliquus externus abdominis; m. obliquus internus abdominis; m. transversus abdominis; m. rectus abdominis; m.pyramidalis Iami innervatsiyalaydi. Orqada joylashgan, lekin taraqqiyoti ventral miotomlar bilan bog'liq: m. m. serrati posteriores superiores et inferiors hamda m. m. levatores costarum mushaklari ham qovurg'alararo nervning harakat tarmoqlari bilan innervatsiyalanadi.

15.Bo’yin chigali.Bo'yin chigali-plexus cervicales, C -I –C-IV bo'yin segmentlarining old tarmoqlarida hosil bo'ladi. Bu chigal m. sternoclei domastoideus mushagining orqasida joylashadi. Chigaldan chiqayotgan tarmoqlar 3 guruhga: sezuvchi, harakatlantiruvchi va aralash nervlarga bo'linadi.Sezuvchi tarmoqlar:1. N. occipitalis minor — ensaning kichik nervi ensa sohasi terisini innervatsiya qiladi.2. N. auricularis magnus — quloq suprasi terisini innervatsiya qiladigan katta nerv. Bu nervdan oldingi shox — ramus anterior va orqa shox — ramus posterior ajraladi.3. N. transversus colli- bo'yinning ko'ndalang nervi bo'yin terisini innervatsiya etadi. Bu nervdan ustki shox — r .r .su p erio res va p astk i shox - r.r. inferioresIar ajraladi.4. N. supraclaviculares — o'mrov usti nervi ko'krakning yuqori qismi terisida tarqaladi. Bu nerv tolalari n.n.su praclaviculares medialis,intermedia et laterales tarmoqlariga ajraladi.Harakatlantiruvchi tarmoqlar:I . Bo'yin chigalidan rami muscularis tarmoqlari ajralib, bo'yin sohasining chuqur guruh innervatsiya qiladi. Bu tolalar quyidagi supraclaviculares (lateral va orqa tarmoqlar) mushaklami innervatsiyalaydi: m. m. recti ca p itis anterior et la tera lis 2. Radix inferior ansae cervicalis— bo‘yin chigali tarmog‘i bo‘lib, XII juft bosh miya nervi — n. hypoglossus tarmog‘i (radix superior) bilan qo'shilib qovuzloq — ansa cervicalis ni hosil qiladi. Uning tarmoqlari bo'yin sohasidagi quyidagi mushaklarda tarqaladi: m. sternohyoideus, m. sternothyroideus,m. omohyoideHS.3. Bo'yin chigalining harakat tarmoqlari XIjuft bosh miya nerv tarmoqlari bn qo'shilib, bo'yindagi — m. sternocleidomastoideus va orqadagi m.trapezius mushaklarini innervatsiya etadi.Aralash tarmoq:I . N. phrenicus — diafragma nervi tarkibida sezuvchi hamda harakatlantiruvchi tolalar bo'lib, ko'krak qafasining oldingi ko'ks oralig'idan yo'naladi. Sezuvchi tolalar plevra hamda perikardni innervatsiyalaydi va r. pericardiacustarmog'i ajraladi. Sezuvchi tolalar qorin bo'shlig'iga ham o'tib, qorin parda, jigar va uning boylamlarida tarqaladi. Bu tolalarga — n. n. phrenicoabdominales deyiladi.Diafragma nervining harakat tolalari diafragma mushaklarini innervatsiyalaydi.

16.Yelka chigali.Uning qisqa tarmoqlari. Yelka chigali — plexus brachialis bo'yinning 5-8 segmentlarining (S-V-S-VIII) oldingi tarmoqlari hamda I ko'krak segmentining (Th — I) oldingi tarmoqlaridan hosil bo'ladi. Chigaldan uch to'plam: lateral, medial,orqa to'plam (tutam) nerv guruhlari ajraladi. Yelka chigalida o‘mrov suyagining ustki — pars supraclavicularis va osti — pars infraclavicularis qismlari bo'ladi.Yelka chigalining — pars supraclavicularis tarmoqlari.1. N. dorsalis scapulae — kurak suyagining ichki qirrasi bo'ylab yo'nalib,harakat tarmoqlaridan tashkil topib, m. levator scapulae, m. m. rhomboideus major et minor mushaklarini innervatsiya qiladi.2. N. thoracicus longus — harakat tarmoqlari bo'lib, oldingi tishsimon mushak — m. serratus anterior bo'ylab yo'naladi va shu mushakni innervatsiyalaydi.3. N. suprascapularis — kurak suyagidagi incesura scapulae o'ymasi orqali fossa supraspinata sohasida paydo bo'ladi. Bu nerv m. supraspinatus,m. infraspinatus mushaklarini va yelka bo'g'imi kapsulasini innervatsiyalaydi.4. N. n. pectorales medialis et lateralis — harakat tolalaridan iborat bo'lib,ko'krakning katta va kichik mushaklari — m. pectoralis major et minorlarni innervatsiyalaydi.5. N. subclavius — harakat tolalaridan tashkil topib, o'mrov osti mushagi — m. subclavius ni innervatsiyalaydi.6. N. n. subscapulares harakat tolalaridan tashkil topib, kurak osti mushagi — m. subscapularis, katta yumaloq mushak— m. teres major Iami innervatsiyalaydi. Bu nervdan ajraladigan tarmoq — n. thoracodorsalis orqaning serbar mushagi — m. Iatissimus dorsi ni innervatsiya etadi.7. N. thorocodorsales — k o 'krakning orqa nervi. Kurak suyagining tashqi chekkasi b o ‘ylab yo'nalib,orqaning serbar mushagi — m. Iatissimus dorsi ni innervatsiya etadi. Bazan bu nerv qoltiq nervi — n. axillaris dan ajraladi.

17.Yelka chigali.Uning uzun tarmoqlari.Yelka chigalining o'm rov osti qismi — pars infraclavicularis dan chiqadigan tarmoqlar.1. N. axillaris — qo'ltiq osti nervi aralash guruh nerv tolalariga ega. Yelka sohasidagi to rtburchak teshik foramen quadrilaterum orqali o'tadi.Bu nervning harakat tolalari rami muskularis deltasimon mushak ,kichik yumaloq mushakni innervatsiyalaydi.Sezuvchi tolalar esa yelka bo'g'imi kapsulasini, hamda yelkaning terisini innervatsiyalaydigan — n. cutaneus brahi lateralis superior tarmoqlarini ajratadi.2. N. cutaneus brahii medialis — yelka sohasining medial terisini innervatsiya etadigan sezuvchi tolalardan tashkil topgan.3. N. cutaneus antebrachii medialis-bilak sohasidagi medial terini innervatsiya etadigan sezuvchi tolalardan tashkil topgan. Oldingi — r. anterior va orqa — r. posterior shoxlarga ajraladi.4. N. musculocutaneus — mushak — teri nervi — aralash nerv tolalaridan hosil bo'ladi. Harakatlantimvchi nerv tolalari yelkaning oldingi guruh mushaklari: m. coracobrachialis, m. biceps braqii, m. brachialis larni innervatsiya etadi. Sezuvchi tolalari — n. cutaneus antebrahii lateralis bilak sohasining lateral terisini va kaft terisining — thener sohasini innervatsiyalaydi.5. N. ulnaris — tirsak nervi — aralash nerv tolalaridan hosil bo'ladi. Bu nerv yelka sohasida tarmoq ajratmaydi.a) rami articulares — tirsak bo'g'imini sezuvchi tolalar bilan ta’minlaydi;b) rami muscularis— harakat tolalaridan bo'lib, bilakning oldingi yuzasidagi m. flexor carpi ulnaris hamda m. flexor digitorum profundus mushaklarini innervatsiyalaydi;d) ramus superficialis — V barmoq asosidagi — hypothener terisini innervatsiya etadi;e) ramus profundus — harakat tolalaridan tashkil bo'lib, hypothener sohasidagi mushaklami: m. flexor digiti minimi, m. abductor digiti minimi,m. m. interossei; III va IV m. m. Iumbricale ni; thener sohasidagi — m.flex o r pollicis blevis ning chuqur boshchasini; m. adductor pollicismushaklarini innervatsiya etadi;f) ramus palmaris n. ulnaris — aralash tarmoqlami saqlaydi. Kaft yuzasi va tarmoqlari — m. palmaris blevis mushagini innervatsiyalaydi. Sezuv tolasi-n. digitalis palmares proprii — 1,5 barmoq, jimjiloq (V) va IV barmoq terisining ichki yuzasini innervatsiya etadi.g) ramus dorsalis n. ulnaris — sezuvchi tolalardan hosil bo'lib, n.n.digitales dorsales qo'1 panjasining orqa yuzasi sohasida V, IV barmoq terisini va III barmoqning ichki yuzasini innervatsiya etadi (2, 5 barmoq terisini).6. N. medianus — aralash nerv tolalaridan hosil bo'ladi. Bu nerv yelka sohasida tola chiqarmaydi.Oraliqdagi nerv — n. medianus medial va lateral ildizlardan — radix medialis et lateralis n.medianus sifatida boshlanadi. BilaJc sohasida oldingi Tirsak nervining bilak sohasidagi tarmoqlari: oraliq nerv — n. interosseus antebrachii anterior tarmog'ini ajratadi. Bu n erv d an b ilak so h asid a — rami muscularis — harakat tolasi chiqadi. Bu tolalar bilakning oldingi guruh mushaklari: m. pronater teres; m. palmaris longus; m.flexor carpi radialis;m. flexor digitorium superficialis; m. flexor pollicis longus; m. pronator quadratus larni innervatsiya etadi.Kaft sohasida ramus palmaris n. mediani tarmog‘i ajraladi. Bu tarmoq aralash bo‘lib, sezuvchi tolalari umumiy barmoq nervi — n.n. digitales palmares proprii barmoqlaming xususiy nervi sifatida kaft yuzasidagi I, II, III barmoqlar va IV barmoqning lateral terisini (3,5 barmoq terisini) innervatsiya etadi. Harakat tolalari esa kaftning thener guruhidagi: m. abductor pollicis blevis; m.opponens pollicis; I, II m. Iumbricalis mushaklarini innervatsiya etadi.7. N. radialis — bilak nervi aralash tolalar saqlaydi. Yelka sohasida harakat tarmoq — rami musculares yelkadagi orqa guruh mushaklari m. triceps va m. anconeus larni innervatsiya etadi.Yelka sohasida ajraladigan sezuvchi tarmoqlar: n. cutanei brachii posterior et lateralis inferior yelkaning orqa va pastki-lateral terisini innervatsiya etadi.Bilak sohasidagi sezuvchi tola — n. cutaneus antebrachi posterior bilakning orqa terisini innervatsiya etadi. Bilak sohasidagi r. profundus shoxidan ajralgan n.interosseus antebrachii posterior va rami muscularis harakat tolalari bilakning orqa guruh mushaklarini innervatsiya etadi.

18. Bel chigali — plexus lumbalis XII ko‘krak segmentining oldingi tarmog'i, I-IV bel segmentining oldingi tarmoqlaridan hosil bo'ladi. Bel umurtqalari sohasidagi bu chigal — m. psoas major katta bel mushagi ichidan o'tadi. Bel chigali tarmoqlari:1. Rami muscularis bel sohasidagi mushaklami: m. psoas major et minor, m. quadratus lumborum, m. intertransversarei laterales lumborummushaklami innervatsiya qiladi.2. N. iliohypogastricus — aralash tarmoqlardan hosil bo'ladi.Harakatlantimvchi tarmoqlar qorinning ko'ndalang va qiyshiq mushaklari-m. transversus abdominis, m. obliquus externus abdominis, m. obliquus internus abdominis, m. pyramidalis larni innervatsiya qiladi. Nervning sezuvchi tarmoqlari dumba sohasining yuqori terisida, chov kanali va qorin terisida tarqaladi. Bu nerv qorinning oldingi devorida lateral — r.cutaneus lateralis va oldingi — r. cutaneus anterior teri shoxlariga ajraladi.3. N. ilioinguinalis — aralash nerv tolalarini saqlaydi. Bu nervning harakatlantiruvchi tolalar qorin mushaklarida tarqaladi va m. obliquus externus abdominis, m. transversus abdominis, m. obliquus internus abdominis, m. pyramidalis larni innervatsiya etadi. Uning sezuvchi tolalari chov kanali ostidagi terida, qov sohasi, yorg'oq yoki katta uyatli lablar terisida tarqaladi. Erkaklarda yorg‘oq terisi nervi — n.n. scrotales anteriores, ayollarda esa —- n.n. Iabiales anteriores deyiladi.4.N. genitofemoralis — aralash nerv tolalaridan iborat. Bu nervning harakatlantiruvchi tolalari moyakni ko'taruvchi mushak — m. cremaster ni innervatsiyalaydi. Nervning sezuvchi tolalari ikki tarmoqqa ajraladi: ramus femoralis tarmog'i son old yuzasining chov boylami osti terisini innervatsiyalasa; ramus genitalis tarmog‘i esa tashqi jinsiy a’zolar terisida tarqaladi.5. N. cutaneus femoris lateralis — sezuvchi tarmoqlardan hosil bo‘lib, sonning lateral terisini innervatsiya etadi.6. N. femoralis aralash tarmoqlarni saqlaydi. Bu nerv chanoqdan son sohasiga m. iliopsoas bilan birgalikda mushak tirqishi — lacuna musculorum orqali o‘tadi. Rami muscularis tarmog‘i sonning I . oldingi guruh mushaklarini: m.quadriceps femoris, m. sartorius, qisman m. pectineus larni inervasiya etadi. Rami cutanei anteriores A \ tarmog‘i esa sonning oldingi yuzasining terisini innervatsiya etadi. Sezuv tarmoqlarining yana biri — n. saphe- nus deb atalib, bu nerv canalis ad ductorius orqali o‘tib, tizza sohasining terisini hamda boldirning oldingi medial terisini innervatsiya etadi va — r. infrapatellis hamda — r.r. cutanei cruris mediales shoxlariga bo'linadi.7. N. obturatorius — yophich nervi shu nomli kanaldan o'tib, aralash nerv tolalaridan hosil bo'ladi. Bu nervning harakat tolalari sonning medial guruh mushaklari: m. adductor longus, blevis, magnus; m. gracilis va qisman m. pectineus larni innervatsiya etadi.Nervning sezuvchi tarmoqlari esa sonning medial soha terisini innervatsiya qiladi.Yophich nervi oldingi — ramus anterior va orqa — ramus posterior shoxlarga ajraladi. Oldingi shoxdan — r. cutaneus va — r.r. muscularis tarmoqlari, orqa shoxdan — r.r. musculares va — r. articularis — tizza bo'g'imiga tarmoqlari ajraladi

19.Dumg'aza chigali qisqa tarmoqlar — plexus sacralis V bel segmentining oldingi tarmog'i dumg'aza va dum segmentlarining oldingi tarmoqlaridan hosil bo'ladi. Chigaldan qisqa va uzun tarmoqlar ajraladi.Qisqa tarmoqlar:1.Rami muscularis — harakatlantiruvchi tolalardan hosil bo'lib, chanoqning ichki guruh mushaklar: m. piriformis; m. obturatorius internus; m. m. gemelli; m. quadratus femoris; m. levator ani; m. coccygeus larni innervatsiya etadi. Har bir mushak uchun alohida tarmoq chiqib, va u n.musculi obturatorii interni, n. musculi piriformis, n.musculi quadrati femoris deb ataladi.2. N. gluteus superior — harakatlantiruvchi nerv tolasidan hosil bo'ladi. Bu nerv chanoqdan foramen suprapiriforme teshigi orqali chiqib, dumba mushaklari: m. gluteus medius, m. gluteus minimus hamda sondagi m. tensor fasciae latae larni innervatsiya etadi.3. N. gluteus inferior dumbaning ostki nervi chanog'idan foramen infrapiriforme teshigi orqali o'tadi. U dumbaning katta mushagi — m. gluteus maximus va chanoq-son bo'g'imi kapsulasini innervatsiya etadi.4. N. pudendus — aralash nerv tolalarini saqlaydigan bu nerv chanoqdan foramen infrapiriforme teshigi orqali chiqadi. So'ngra n. pudendus kichik o'tirg'ich teshigi — foramen ischiadicum minor orqali kichik chanoq bo'shlig'iga qaytib kiradi va oraliq mushaklari orasida tarqaladi. Bu nervning harakat tarmoqlari m. sphincter ani externus, m. ischiocavernosus, m.bulbospongiosus, m. transversus perinei superficialis, m. transversus perinei profundus, m. sphicter urethrae mushaklarini innervatsiya etadi. N.pudendus ning sezuvchi tolalari esa to‘g‘ri ichak tashqi teshigi atrofidagi terida, yorg'oq terisida, tashqi jinsiy a’zo terilarida tarqaladi. N. pudendus dan quyidagi tarmoqlar ajraladi:a) n.n. anales inferiores — chiqaruv teshigining pastki nervlari;b) n.n. rectales inferiores — to‘g‘ri ichakning pastki nervlari;d) n.n. perineales — oraliq nervlardan mushaklarga — r.r. musculares; erkaklarda yorg'oq terisiga — n.n scrotales posteriores, ayollarda uyatli lablarga — n.n. Iabiales posteriores, erkaklarda — n.dorsalis penis, ayollarda — n. dorsalis clitoridis tarmoqlari ajraladi.Dumg'aza chigalining uzun tarmoqlari.1. N. cutaneus femoris posterior — sonning orqa soha terisini innervatsiya qiladi. Bu nerv sezuvchi tarmoqlardan hosil bo'ladi. Chanoq sohasidan foramen infrapiriforme teshigi orqali o'tadi. Bu nervda dumbaning pastki terisiga — n.n. clunium inferiores, va oraliq terisiga — r.r. perineales shoxlari ajraladi.2. N. ischiadicus — o‘tirg‘ich nervi. Bu nerv chanoq bo‘shlig‘idan foramen infrapiriforme teshigi orqali chiqadi. U sonning orqa guruh mushaklari orasidan yo'nalib, tizza osti chuqurchasi sohasida ikki tarmoqqa ajraladi: I) katta boldir nervi — n. tibialis; 2) umumiy kichik boldir nervi — n. peroneus communis.

20. Dumg'aza chigalining uzun tarmoqlari.1. N. cutaneus femoris posterior — sonning orqa soha terisini innervatsiya qiladi. Bu nerv sezuvchi tarmoqlardan hosil bo'ladi. Chanoq sohasidan foramen infrapiriforme teshigi orqali o'tadi. Bu nervda dumbaning pastki terisiga — n.n. clunium inferiores, va oraliq terisiga — r.r. perineales shoxlari ajraladi.2. N. ischiadicus — o‘tirg‘ich nervi. Bu nerv chanoq bo‘shlig‘idan foramen infrapiriforme teshigi orqali chiqadi. U sonning orqa guruh mushaklari orasidan yo'nalib, tizza osti chuqurchasi sohasida ikki tarmoqqa ajraladi: I) katta boldir nervi — n. tibialis; 2) umumiy kichik boldir nervi — n. peroneus communis.0‘tirg‘ich nervidan son sohasida rami musculares tarmog'i ajraladi. Bu tarmoq sonning orqa guruh mushaklari: m. semitendinosus; m. semimembranosus; m. biceps femoris ning uzun boshchasi, qisman m. adductor magnus Iami innervatsiya etadi.Katta boldir nervi —- n. tibialis. U aralash nerv tolalaridan iborat boladi.I) Bu nervning harakat tolasi — rami muscularis va n. interosseus cruris boldirning orqa guruh mushaklari: m. gastrocnemius; m. plantaris; m. soleus; m. popliteus; m. tibialis posterior; m. flexor hallucis longus; m. flexor digitorum longus larni innervatsiya etadi.2) N. cutaneus surae medialis — sezuvchi tarmoqlardan tashkil topib, boldirning orqa sohasining ichki yuzasidagi terini innervatsiya etadi. Umumiy kichik boldir nervidan ajraluvchi — n. cutaneus surae lateralis bilan qo'shilib, n. suralis nervini hosil etadi. N. suralis dan ajraluvchi nervlar: n. cutaneus dorsalis lateralis va r.r. calcanei lateralis boldir orqa sohasi terisini inervasiya qiladi.3) R.r. calcanei medialis — sezuvchi shoxlar bo'lib, to'piq sohasining medial terisini innervatsiya qiladi.4) Katta boldir nervi — n. tibialis medial to'piqni aylanib o'tganidan so'ng, oyoqning kaft yuzasida ichki va tashqi kaft nervlari: n. plantaris lateralis va n. plantaris medialis larga ajraladi. N. plantaris medialis aralash nerv tolalaridan iborat bo'lib, uning harakatlantiruvchi tolalari oyoqning kaft sohasidagi mushaklar: m.abductor hallucis, qisman m. flexor digitorum brevis, m. flexor hallucis brevis, m. Iumbricales ni innervatsiyalaydi. Bu nervning sezuvchi tolalari oyoq kafti sohasining III, V barmoq terisini innervatsiya etadi. Barmoqlarga yo'naluvchi tarmoqlar — n.n. digitales plantares communes — kaft yuzasidagi umumiy barmoq nervlari — xususiy barmoq nervlari — n.n.digitales plantares proprii larga ajralib, I, III barmoqlarni va IV barmoqning medial-kaft yuzalarini (III, V barmoq terisini) innervatsiya etadi.

Son,katta va kichik boldir innervatsiyasi. N. plantaris lateralis — aralash nerv tolalaridan hosil bo'ladi. Bu nervni harakatlantiruvchi tolalari oyoq kaftining lateral mushaklari: m. abductor digiti minimi; m. flexor digiti minimi; m. abductor hallucis; m.quadratus plantae, qisman m. lumbricalis; m. flexor hallucis brevis; m. flexor digitorum brevis larni innervatsiya etadi. N. plantaris lateralis ning sezuvchi tolalari avval n.n. digitales plantares communes, so'ngra n. n. digitalis plantaris proprii — V barmoq va IV barmoqning lateral-kaft yuzalarini (I, V barmoq terisini) innervatsiya etadi.N. peroneus communis — umumiy kichik boldir nervidan n. cutaneus surae lateralis tarmog'i ajraladi. Bu nerv boldirning orqa yuzasining lateral soha terisini innervatsiya qiladi. Bu tarmoq katta boldir nervidan ajraluvchi n. cutanus surae medialis bilan qo‘shilib n.suralis nervini hosil etadi. N.suralis tovon sohasi terisigacha tarqaladi hamda oyoq panjasining ustki yuzasidagi V barmoq va IV barmoqning tashqi yuza terisini innervatsiya etadi. U m. biceps femoris ning kichik boshchasini innervatsiya etadi. Umumiy kichik boldir nervi tizza osti chuqurchasi sohasida yuza kichik boldir nervi — n. peroneus superficialis ga hamda chuqur kichik boldir nervi — n. peroneus profundus ga ajraladi.1. N. peroneus superficialis aralash nerv tolalarini saqlaydi. Bu nervning harakatlantiruvchi tolalar—r.r.muscularis boldirning lateral guruh mushaklari: m. peroneus longus; m. peroneus brevis larni innervatsiya etadi. Uning sezuvchi tolalari — n.cutaneus dorsalis medialis oyoq panjasining ustki terisida, I, II, IlI barmoq va IV barmoqning ichki yuza terisida tarqaladi. Barmoqlarga yo'naluvchi nervlar n. cutaneus dorsalis intermedius dan ajralib n.n. digitales dorsales pedis deyiladi.2. N. peroneus profundus — boldirning oldingi guruh mushaklari: m. tibialis anterior, m. extensor digitorum longus, m. extensor hallucis longus hamda oyoq panjasining ustki yuzasida joylashgan mushak: m. extensor digitorum brevis larni innervatsiya etadi. Mushaklarda tarqaluvchi tolalar r.r. muscularis deyilsa sezuv tolalari barmoqlarni innervatsiyalaydi va n.n. digitales dorsales pedis deyiladi.

Dum nervi.Orqa miya tarmoqlamish qonunyatlari.Dum chigali — plexus coccygeus V dumg'aza segmenti tarmog'i va I dum nervidan m. coccygeus yuzasida hosil bo'ladi. Uning tarmoqlari shu va to'g'ri ichakni ko'taruvchi mushakni hamda n. anococcygei tarmog'i to'g'ri ichak chiqish teshigi bilan dum umurtqalari orasidagi terini innervatsiyalaydi. Orqa miya nervlari innervatsiyasining qonuniyatlari:1. Orqa miya nervlari o'rtadan, simmetrik ravishda juft bo'lib yo'naladi.2. Orqa miya nervlari to'g'ri yo'l bo'ylab, qisqa masofa orqali, yaqin joylashgan mushaklami innervatsiya etadi. Taraqqiyot vaqtida tanaga ko'chgan yoki tanadan qo'l va oyoqqa ko'chib qolgan mushaklar (trunkopetal va trunkofugal) boshlang'ich davrda o'sib kirgan nervlarni saqlab qoladi. Shu sababdan diafragma bo'yin chigali nervlari bilan, orqaning yuza mushaklari yelka chigali tarmoqlari bilan, ko'krakning yuza mushaklari yelka chigali tarmoqlari bilan innervatsiyalanadi.3. Bir miotomdan hosil bo'lgan mushaklar guruhi bir xil nerv yoki bir xil segment tarmoqlari bilan innervatsiya etiladi. Agarda mushak bir necha miotomlarning birikishidan hosil bo'lsa bir necha nerv yoki bir necha segment tolalaridan innervatsiyalanadi. Qorinning to'g'ri, ko'ndalang va qiyshiq mushaklari bir necha miotomlar birikishidan hosil bo'ladi. Shu sababli bu mushaklar bir necha nervlar bilan innervatsiyalanadi.

Periferik nerv tizimi-systema nervosum periphericum Pereferik nervlar bosh miya va orqa miya o‘zaklaridan boshlanib, to‘qima va a’zolargacha davom etadi. Perefmk nerv tizimini tashkil etuvchi nervlar quyidagi guruhlarga ajraladi:1) n. spinalis — orqa miya nervlari;2) n. cranialis — bosh miya nervlari;3) n. autonomicus — avtonom (vegetatid) nerv tizimi nervlari;Pereferik nerv tizimini hosil etuvchi nervlar o‘z navbatida quyidagi nervlarga ajraladi:a) n. motorius — harakatlantiruvchi nerv;b) n. sensorius — sezuvchi nerv;d) n. mixtus — aralash nerv. Bu nerv tarkibida ramus cutaneus — teri shoxlari, ramus articularis — bo'g'imlarni innervatsiya etadigan shoxlar va ramus muscularis — mushaklarni innervatsiya etuvchi shoxlar bo‘ladi.Nerv — nervus tarkibida ta'sirning yo'nalishiga ko‘ra afferent nerv tolalari — neufibrae afferentes, efferent nerv tolalari — neufibrae efferentes boiadi.Innervasiya etish sohasiga nisbatan tanani innervatsiya etuvchi tolalar — neurafibrae somaticae — somatik va ichki a'zolarni innervatsiya etuvchi avtanom (vegetatid) nerv tolalari — neorofibrae autonomicae boladi.

O’tkazuv(komissural,proeksion) yo’llari.Murakkab reflektor yoylar tarkibida bosh miya tomon yo'naluvchi afferent neyronlar va bosh miyadan orqa miya orqali a’zolarga qaytuvchi efferent neyronlar joylashadi.O'tkazuv yo'llari uch turga bo'linadi:1) assotsiatsion o'tkazuv yo'llari,2) komissural o'tkazuv yo'llari.3) proeksion o'tkazuv yo'llari.1. Assosiasion yo'llar—bosh miya po'stlog'ining turli markazlarini o'zaro bog'laydi. Bu yo'llar kalta va uzun tarmoqlarga bo'linadi.1) Kalta assotsiativ tarmoqlar o'zaro yonma-yon joylashgan markazlarni birlashtiradi.2) Uzun tarmoqlar esa bosh miyaning turli bo'laklarida joylashgan markazlarni o'zaro bog'laydi. Lekin bu birlashmalar har bir bosh miya yarim sharining markazlari orasida joylashadi.Bu o'tkazuv yo'llari quyidagi tolalardan tashkil topadi:a) yuqori bo'ylama tutamlar - bosh miyaning peshona bo'lagi bilan ensa va chakka bo'laklarini birlashtirib turadi;b) pastki bo'ylama tutamlar — bosh miyaning ensa bo'lagi bilan chakka bo'laklarini birlashtiradi.d) ilmoqsimon tolalar—bosh miyaning peshona va chakka bo'laklaridagi markazlarni o'zaro birlashtiradi.e) belbog'simon tutamlar — bosh miyaning gumbazsimon pushtalari ostida joylashib, qadoqsimon tananing tubi bo'ylab yo'naladi va hidlov uchburchagi sohasi bilan dengiz oti pushtasining ilmoqsimon qismlarini o'zaro birlashtiradi.i) peshona-ensa tolalari — bosh miyaning peshona va ensa bo'laklaridagi markazlarni o'zaro birlashtiradi.2. Komissural yo'llar- bosh miyaning har ikkala yarim sharidagi markazlarni o'zaro bog'lab turadi. Bu tolalar quyidagi turlarga bo'linadi: a) qadoqsimon tana—miya yarim sharlarini o'zaro birlashtiruvchi tolalar bo‘lib hisoblanadi;b) miya yarim sharlarini qo‘shuvchi oldingi tutamlar—yarim sharlardagi hid biluv bo‘laklarini va paragippokamp sohalarini o‘zaro birlashtiradi;d) bosh miya yarim sharlarining gumbaz birikmasi—ikki tarafdagi ammoniy shoxlarini o‘zaro birlashtiradi;e) bosh miya yarim sharlari orasidagi uzangi birikmalari — ikki tarafdagi oraliq miyalami birlashtiradi.3. Proeksion tolalar—bosh miya po'stlog'i bilan markaziy nerv tizimining boshqa markazlarini va orqa miya segmentlarini o‘zaro birlashadi.

RetikuIar (to‘r) formatsiyaMiya so'g'onining (uzunchoq miya, Voroliy ko'prigi, miya oyoqchalari) o'rta qismida, nerv hujayralarining o'zaro tola almashishi natijasida to'r hosila — retikular formatsiya joylashadi. Retikular formatsiya orqa miya, miyacha, bosh miya po'stlog'i va gipotalamus bilan bog'langan murakkab reflektor markaz hisoblanadi.Shunday qilib, organizm afferent (ko'tariluvchi, sezuvchi), spesefik (og'riq, harorat, ko'ruv, sezuv) o'tkazuv yo'llaridan tashqari qo'shimcha efferent yo'llardan tashkil topadi. Retikular formatsiya hujayralari maxsus o'tkazuv yo'llariga ajralmaydi, balki bir xil hujayralar har hil impulslarni qabul qilib, miyaning bir qancha markazlari bilan aloqada bo'ladi. Retikular formatsiya hosil qilgan nerv hujayralari po'stloq osti vegetativ nervlarning. bosh miya nervlarining, miya po'stlog'ining va orqa miya markazlari bilan ikki tomonlama aloqada bo'ladi. Bu ikki tomonlama birikuv quyidagi vazifalami bajarishga yordam beradi: 1) markaziy nerv tizimiga afferent (maxsus) o'tkazuv yo'llari orqali yo'nalayotgan impulslarni muvofiqlashtirib turadi;2) bosh miya po'stlog'idagi markazlarning qo'zg'alish kuchini oshiradi;3) vegetativ nervlarning vazifasini kuchaytiradi, mushak tonusini muvofiqlashtirishda ishtirok etadi.O'z navbatida retikular formatsiya hu Gumbaz,Qadaqsimon tana.Qadoqsimon tana ostida fornix deb nomlanadigan gumbaz va oq moddalardan tashkil topgan tutamlar joylashadi. Bu tutamlar har ikki bosh miya yarimsharida uchrab, o'rta qismi o'zaro qo'shilgan boladi va bu sohani corpus fornicus deb ataladi. Ikki yarimshardagi gumbazlarning oldingi va orqa tutamlari esa, aksincha bir-biridan uzoqlashgan boladi. Oldingi tutamlar—columnae fornicis, orqa tutamlar esa — crura fornicis deyiladi. Gumbazning orqa qismi — crura fornicis yon qorinchalarning pastki shoxi ichida joylashgan „suv otinmg pixi" — fimbria hyppocampi deb nomlanadigan bo'rtmalarda yakunlanadi. Gumbazning oldingi tutamlari bo'rtiq osti sohasidagi so'rg'ichsimon tanaIar—corpora mamillaria gacha davom etadi.Columnae fornicis ning orqasida uchinchi va yon qorinchalarni o'zaro birlashtirib turuvchi qorinchalararo teshik foramen interventricularae joylashsa, bu tutamlaming oldida esa ikki bosh miya yarimsharlarini o'zaro qo'shib turuvchi oldingi modda — comissura cerebri anterior joylashadi. Gumbaz- ning uchi bilan, tizzasimon soha oralig'ida pardasimon to'siq — septum pel- lucidum tortilgan boladi.jayralari barcha maxsus, xususiy o'tkazuv yo'llari bilan kollateral (yon) tolalar vositasida birlashadi.