1-topshiriq. Iqtisodiyot va bozor. Bozordagi muvaffaqiyatsizliklar va hukumat organlarining roli

1-TOPSHIRIQ. Iqtisodiyot va bozor. Bozordagi muvaffaqiyatsizliklar va hukumat
organlarining roli .
Zamonaviy iqtisodiyot fani iqtisodiyotni buyruqbozlik, bozor va aralash
turlarga ajratadi. Buyruqbozlik iqtisodiyoti jamiyatdagi ishlab chiqarishda
davlatning roli etakchi ekanligi bilan tavsiflanadi. Barcha mulk davlatga tegishli
bo’lib, u tomonidan qabul qilinuvchi qarorlar iqtisodiyotning barcha soha va
tarmoqlari uchun majburiy hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti – tadbirkorlik faoliyati,
xo’jalik hisob-kitoblari, tovar va xizmatlarni ayirboshlashga, talab va taklif o’rtasida
tartibga solinuvchi nisbatga asoslangan iqtisodiyotdir. Uni ba’zida erkin tadbirkorlik
tizimi deb ham atashadi. Aralash iqtisodiyot – turli xil shakllarda bo’lib, bozor
iqtisodiyoti va davlatning iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishdagi ishtirokining
uyg’unlashuvi bilan tavsiflanadi. O’tgan asrning 80-yillar oxirida buyruqbozlik
iqtisodiyoti o’rniga bozor iqtisodiyoti kelib, u mos keluvchi bozor munosabatlari va
mulkchilikning turli xil shakllarini olib keldi. Buyruqbozlik (markazlashgan)
iqtisodiyotda boshqaruv «yuqoridan pastga» amal qilgan bo’lib, qabul qilinuvchi
qarorlarning samarali va asoslanganligi ta’minlash uchun zarur bo’lgan teskari aloqa
doim ham ko’zga tashlanmagan bo’lsa, bozor iqtisodiyoti va bozor munosabatlari
faoliyat turini tanlashda erkinlikni, tadbirkorlik faolligi va raqobatni ko’zda tutadi.
Bu erda moddiy baza bo’lib xususiy mulk xizmat qiladi, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishni esa yuqori foyda olish rag’batlantiradi. Bozor iqtisodiyoti
qadimgi davrlarda vujudga kela boshlagan bo’lsada, uch yuz yildan beri amal qilib
kelmoqda. Tovarlarni ayirboshlash zaruratidan kelib chiqqan bozor asta-sekinlik
bilan jamiyatdagi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakliga aylanib bordi. Bozor
munosabatlarining rivojlanishi bilan odamlar tovarlarni ayirboshlash qandaydir sirli
aloqalarga egaligini tushuna boshlagan bo’lib, ularni Adam Smit o’z vaqtida
«ko’rinmas qo’l» deb atagan.Hozirgi kunda bozor Adam Smit davridagi yoki
K.Marksning «Kapital» asarida tasvirlangan bozorga unchalik o’xshamaydi, albatta.
Biroqning bozorning asosi sezilarli o’zgarmagan. Narx, qiymat, raqobat, talab va
taklif – bularning barchasi bozor toifalaridir. Bozor mexanizmini to’g’ri tushunish
uchun narx va qiymat o’rtasidagi farqni tasavvur qila olish, iste’mol va ayirboshlash
qiymati nima ekanligini, raqobatning asosiy belgilarini bilish zarur .
Nomukammal bozor natijalari resurslarni qayta taqimlash yoki rag'batlantirih
tarkibini o'zgartirih orqali tuzatiladi. Bozor etishmovchiligi nima ekanligini va nima
uchun u davom etayotganini aniq aniqlamasdan turib, bozorda muvaffaqiyatsizliklar
uchun echimni aniqlash mumkin emas.
Raqobatning keng, mukammal ta'rifidan foydalanib, raqobatdosh tadbirkorlar va
iste'molchilarga vaqt o'tishi bilan bozorni muvozanat tomon yo'naltirishga imkon
berish orqali bozordagi nosozliklar tuzatiladi. Bozorlar doimo mutanosiblikka
intilishadi, unga hech qachon erishib bo'lmaydi. Buning sababi, inson bilimlari
cheklanganligi va real sharoit o'zgarishi .
Ba'zi bir iqtisodchilar va siyosatshunoslar bozorda yuzaga kelgan tanazzulni
qoplash uchun mumkin bo'lgan aralashuvlar va tartibga solishni taklif qilmoqdalar.
Tariflar, subsidiyalar, qayta taqsimlanadigan yoki jazo solig'i, oshkor qilish
vakolatlari, savdo cheklovlari, narxlar va shiftlar va boshqa ko'plab bozor
buzilishlari samarasiz natijalarni tuzatish asosida oqlandi .
Boshqa iqtisodchilarning ta'kidlashicha, bozorlar tan olinmagan, ammo
bozordagi muvaffaqiyatsizliklar noto'g'ri tuzilgan. Bozorlar biron bir idealga
(mukammal raqobat) nisbatan muvaffaqiyatsiz bo'ladimi-yo'qligini so'rashning
o'rniga, savol shuki, bozorlar odamlar taklif qilishi mumkin bo'lgan har qanday
boshqa jarayonlarga qaraganda yaxshiroq ishlaydi .
Mamlakatlarning rivojlanish tarixi shuni isbotladiki, garchand xamma joyga
kirib boruvchi shaxsiy manfaatning «ko`rinmas ko`l»i uni yo`naltirib tursada
davlatning aralashuvisiz iqtisodiyot o`zini- o`zi samarali boshkara olmas ekan.
Bozor kuchlari avvalam bor iqtisodiyotda mavjud barcha resurslardan to`lik
foydalanishni va baxolarning barkaror darajasini ta`minlab turadigan darajadagi
milliy ishlab chikarish xajmlarini saklab turish uchun etarli emas .
«Iqtisodiyotni barkaror amal kilishi uchun ikki tashkiliy qism- bozor va xukumat
zarur. Ularsiz xozirgi zamon iqtisodiyotini boshqarish –xuddi bitta ko`l bilan karsak
chalish bilan barobardir»* Ilg’or davlatlar bozorlari rivojlanishiga davlatning
aralashuvi tufayli davriy tebranishlar amplitudasini kamaytirishga, inkiroziy
xodisalarni yumshatishga va iqtisodiy rivojlanishda jiddiy ilgarilashga erishildi .
Davlatning iqtisodiy funktsiyalari ko`p va xilma-xildir.Davlatning asosiy iqtisodiy
funktsiyalariga kuyidagilar kiradi:
1. bozor tizimi samarali faoliyat ko`rsatishini ta`minlaydigan xuquqiy baza
va ijtimoiy muxitni ta`minlash;
2. raqobat muxitini yaratish va uni himoya qilish .
3. ijtimoiy ne`matlar bilan ta`minlash maqsadida resurslarni qayta
taqsimlash;
4. atrof muxitni himoya kilish;
5. daromad va boyliklarni qayta taqsimlash;
6. iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya`ni, iqtisodiy kon`yukturaning
o`zgaruvchanligi natijasida paydo bo`ladigan ishsizlik va inflyatsiya darajalarini
nazorat kilish xamda iqtisodiy o`sishni ragbatlantirish .
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali faoliyat ko`rsatishi uchun asos
bo`ladigan ayrim xizmatlarni va xukukiy bazani ta`minlash vazifalarini zimmasiga
oladi. Xukukiy bazani ta`minlash asosan iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi
konunlar ishlab chikarishda va bu konunlarni bajarishni taminlash xamda nazorat
kilishda namoyon bo`ladi. Davlat, shuningdek xalkaro munosabatlarni yo`lga ko`yib
o`z tadbirkorlaring maxsulotlarini xorijiy mamlakatlarda sotishi uchun kulay sharoit
yaratadi. Bunga ikki tomonlama soliqqa tortmaslik, boj to`lovlari bo`yicha o`zaro
imtiyozlar berish, investitsiyalarni kafolatlash kabi masalalarda xukumatlararo
kelishuvlar orkali erishiladi.